Monday, May 26, 2008

زۆربه‌ی زمانه‌ زیندووه‌کان فره‌ سته‌ندارد وفره‌ ناوه‌ندن




زۆربه‌ی زمانه‌ زێندووکان فره‌ سته‌ندارد و فره‌ ناوه‌ندن
حه‌سه‌نی قازی


زمان وه‌کوو بنچینه‌ ی بیر وهۆکاری پێوه‌ندی تاک وکۆمه‌ڵ یه‌کێک له‌ بابه‌ته‌ گرینگه‌کانی کۆمه‌ڵناسی و هه‌ڵاواردن و زۆرداری زمانیش یه‌کێک له‌ قێزه‌وه‌نترین شێوه‌کانی چه‌وساندنه‌وه‌ و دیاره‌ده‌کانی نابه‌رابه‌رییه‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆیی دا.
په‌یوه‌ست به‌و باس و گه‌نگه‌شانه‌ی سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵکه‌وت و چونییه‌تی شێوازه‌کانی کوردی له‌ گۆڕێدایه‌، لایه‌نێکی زۆر ئاشکرا وبه‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌ڵکه‌وتی زمانه‌کان له‌ ئاستی جیهانیدا که‌متر باس و لێدوانی له‌ سه‌ر ده‌کرێ، ئه‌ویش فره‌ ناوندێتی و فره‌ سته‌ندارد بوونی زۆربه‌ی زمانه‌ زیندووه‌کانی جیهانه‌، که‌ ئه‌گه‌ر سه‌باره‌ت به‌ ئه‌وان له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیشدا زانیاری و ئاگاداری هه‌بێ، ته‌می زۆرێک له‌و دڵه‌ڕاوکێ و په‌رۆشییانه‌ی له‌ مه‌ڕ پێشکه‌وتنی شێوازه‌ کوردییه‌کان و "پارچه‌ کردنی" کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان- که‌ به‌ ناحه‌ق خراوه‌ته‌وه‌ ئاراوه‌ - نامێنێ و ده‌ڕه‌وێته‌وه‌ و بۆچوون و هه‌ڵوێستێکی پته‌و وزانستیانه‌ له‌مه‌ڕ پرسی زمان ده‌کرێ ڕه‌چاو بکرێ.
زمانه‌ فره‌ ناوه‌نده‌کان، ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ن له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ جوگرافیای جیاواز و له‌لایه‌ن خه‌ڵک و نه‌ته‌وه‌ی جیاوازه‌وه‌ قسه‌یان پێده‌کرێ و پێیان ده‌نووسرێ، خاوه‌ن سته‌نداردی جیاوازی قسه‌کردن و نووسینیشن. واته‌ ته‌نێ هه‌ڵگر و گوێزه‌ره‌وی کولتوور ونه‌ریتی نه‌ته‌وه‌یه‌کی تایبه‌تی نین به‌ڵکوو هه‌رکام له‌و ده‌سته‌ و گه‌لانه‌ی ده‌کاریان ده‌که‌ن، ناسێنه‌و کولتووری خۆیان ده‌و زمانه‌ دا ده‌بیننه‌وه‌ و شه‌قڵی خۆیانیان لێداوه‌.
ڕه‌چاوکردنی بۆچوونێکی ئه‌وتۆ له‌ لایه‌ن ئاخێوه‌رانی ئه‌و شێوه‌ زمانانه‌ی له‌ کوردستان و له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان له‌ لایه‌ن کورده‌کانه‌وه‌ ده‌کار ده‌کرێن ، ده‌رگایه‌کی نوێی ته‌بایی و ڕێزی فره‌ لایه‌نه‌مان به‌ڕوو دا ده‌کاته‌وه‌. دانانی کوردی به‌ زمانێکی فره‌ناوه‌ند و فره‌ سته‌ندارد زه‌مینه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندتر کردن و به‌خۆداهاتنی خێراتری هه‌موو شیوازه‌کان ده‌ڕه‌خسێنێ، به‌وه‌ جیاوازی زیاتر نابێ، به‌ڵکوو له‌ سایه‌ی تێکنۆلۆژی تازه‌ و گه‌یاندنی خێرا، شێوازه‌کان زیاتر له‌ یه‌کتری ده‌گه‌ن وئه‌گه‌ر به‌ته‌کووزی پێوه‌یان بچاردرێ ده‌کرێ له‌ یه‌کتریش نزیک ببنه‌وه‌.
وه‌ک له‌ سه‌ره‌وه‌ باس کرا یه‌ک له‌ نیشانه‌کانی زمانانی فره‌ناوه‌ند ئه‌وه‌یه‌ که‌ خه‌ڵکی جیاوازقسه‌یان پێده‌که‌ن، ئیمه‌ خۆشمان بێ و ترشمان بێ ده‌بینن ئێستا کورد به‌ کوردیی سۆرانی، [ سته‌نداردی سلێمانی و شێوازی موکری]، کوردیی کرمانجی [ سته‌نداردی هاوار و بۆتی، بادینی، هه‌رمه‌نستانی ، به‌رفراتی، خۆراسانی ]، کوردیی هه‌ورامی [ به‌ هه‌موو زاره‌کانییه‌وه‌]، کوردیی دملی [ سته‌نداردی دێرسیم وزاره‌کانی دیکه‌]، کوردیی که‌ڵوڕی [ کرماشانی، ئیلامی و فه‌یلی] به‌ هه‌موویان قسه‌ ده‌که‌ن و له‌ ئاستی جیاواز دا به‌ هه‌مووشیان ده‌نووسن. زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و ئاخێوه‌ر و نووسه‌رانه‌ش خۆیان به‌ کورد ده‌زانن و له‌ زمان وه‌کوو ئامرازێک بۆ ده‌وڵه‌مه‌ند کردن وپته‌و کردنی کولتوورو وشیارییه‌ک که‌لک وه‌رده‌گرن که‌ به‌ کولتوور و وشیاریی کوردی داده‌نێن. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ئه‌و ڕاستییه‌ ببین و یه‌کێتی نه‌ته‌وه‌یی له‌وه‌خۆ کردن و جێکردنه‌وه‌ی جیاوازییه‌کاندا به‌ره‌وپێش به‌رین، ئه‌و ده‌می هه‌ر به‌زه‌ینیشماندا نایه‌، هه‌بوونی تاکه‌ زمان و تاکه‌ سته‌ندارێک به‌ سه‌ر یه‌کتری دا بسه‌پێنین و به‌و شێوه‌یه‌ چه‌مکی زانستی کۆمه‌ڵناسی زمانیش په‌ره‌ پێده‌ده‌ین. له‌ خواره‌وه‌ به‌ کورتی باسی هێندێک له‌ زمانه‌ فره‌ سته‌ندارد و فره‌ ناوه‌نده‌کان ده‌که‌ین:
زمانی ئینگلیسی
ئینگلیسی زمانێکی فره‌ ناوه‌ند و فره‌ سته‌ندارده‌ و جیاوازییه‌کی زۆر له‌ نێوان شێوازه‌کانی ئینگلیسی بریتانیایی و ئینگلیسی ئه‌مریکایی و سته‌نداره‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسی دیکه‌ دا هه‌یه‌ که‌ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ خه‌ڵکی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک غه‌یری ئینگلیسی ده‌کاری ده‌که‌ن. ئه‌و جیاوازییانه‌ هه‌م له‌ ئاستی ئه‌کسێنت و ڕاوێژ و هه‌م له‌ بواری دیکته‌ و نووسیندا خۆ ده‌رده‌خه‌ن. ئینگلیزی زمانێکی فره‌ ناوه‌ندی هاوتایه‌، هاوتاییی به‌و مانایه‌ که‌ هیچکام له‌ شێوازه‌کانی له‌ ڕوانگه‌ی کولتوورییه‌وه‌ به‌ سه‌رئه‌وانیدیدا زاڵ نییه‌ . له‌ باری ژماره‌ی ئاخێوه‌رانه‌وه‌ ئه‌وانه‌ی به‌ ئینگلیسی ئه‌مریکایی ده‌دوێن ڕێژه‌یان %65، ئی ئینگلیسی بریتانیایی %18 و ئاخێوه‌رانی شێوازه‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسی هه‌رکامیان ڕێژه‌ی %5 پێک ده‌هێنن. به‌ جیهانی بوون به‌ تایبه‌تی له‌ بیست سی ساڵه‌ی دوایی به‌ملایه‌وه‌ هه‌تا ده‌چێ زیاتر ده‌بێته‌ هۆی بڵاو بوونه‌وه‌ی ئینگلیسی به‌ هه‌موو چوار قوڕنه‌ی ئه‌م کوره‌ خاکییه‌دا. پێشتر له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا له‌و جێگایانه‌ی ئینگلیسی وه‌کوو زمانی بێگانه‌ به‌ ده‌رس داده‌درا، بۆ نموونه‌ له‌ کۆلۆنییه‌کانی پێشووی بریتانیا شێوازی ئینگلیسی بریتانیایی زاڵ بوو. له‌ ئوڕووپا و له‌ چوارچێوه‌ی وڵاتانی ئه‌ندامی یه‌کێتی ئوڕووپا، له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا سته‌نداردی ئینگلیسی بریتانیایی به‌ بره‌وه‌، به‌ڵام له‌ زۆرێک له‌ هه‌رێمه‌کانی دیکه‌ی جیهاندا ڕه‌وتی به‌کارهێنانی ئینگلیسی ئه‌مریکایی بۆ فێر بوونی وه‌کوو زمانی دووه‌م و به‌تایبه‌تی له‌ بواری بازرگانیدا وه‌پێش ئینگلیسی بریتانیایی که‌وتووه‌ته‌وه‌. شێواز و سته‌نداره‌کانی دیکه‌ی زمانی ئینگلیسی بریتن له‌ ئینگلیسی ئوسترالیایی، کانادایی، هیندی، نیوزیله‌ندی، ئه‌فریکای باشووری . ئه‌و شێوازانه‌ له‌ چاو شێوازه‌کانی سته‌نداردی ئینگلیسی بریتانیایی و ئینگلیسی ئه‌مریکایی بۆ خوێندن وه‌کوو زمانێکی دووه‌م و له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا زۆر که‌متر ناسراون.
زمانی ئاڵمانی
به‌ پێچه‌وانه‌ی زمانی ئینگلیسی، زمانی ئاڵمانی زۆر جار به‌ هه‌ڵه‌ وه‌کوو نموونه‌یه‌کی سته‌نداردی ناهاوتای فره‌ ناوه‌ندپێناسه‌ ده‌کرێ، ئه‌ویش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و سته‌ندارده‌ی له‌ وڵاتی ئاڵمان ده‌کار ده‌کردرێ به‌ شێوازێکی زاڵ و باڵاده‌ست داده‌ندرێ، یه‌ک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ئاخێوه‌رانی له‌ چاو ئاخێوه‌ره‌کانی دیکه‌ زمانی ئاڵمانی زۆرترن و هۆی دووهه‌میش ئه‌وه‌یه‌ له‌ ئاڵمان به‌ ئاسایی ئاگادارییه‌کی زۆر که‌م هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ شێوازه‌کانی سته‌نداردی ئاڵمانیی ئوتریشی و ئاڵمانیی سویسی. وڵاتانی ئاڵمانی زمان ته‌نیا له‌ بوارێک دا سته‌نداردێکی تاقانه‌ ڕه‌چاو ده‌که‌ن ئه‌ویش زمانی شانۆیه‌. له‌ هه‌موو جێیه‌ک ئامۆژگارییه‌کانی ' قامووسی زیبس' بۆبه‌لێوکردنی وشان له‌ زمانی شانۆ دا ڕه‌چاو ده‌کرێ ده‌نا وه‌کوو دی ئه‌و سته‌نداردانه‌ی زمانی که‌ له‌ ئوتریش و سویس ده‌کار ده‌کرێن چ له‌ باری ته‌له‌فوز، چ وشه‌ و ته‌نانه‌ت هێندێک جار ڕێزمانیش جیاوازییان هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ زمانی ئاڵمانیی ئاڵمان. ته‌نانه‌ت له‌ نێو جوگرافیای ئاڵمانیش دا له‌ هه‌رێمی باڤێریا هێندێک زاراوای که‌ له‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی ده‌نگوباس دا ده‌کار ده‌کرێن جیاوازن له‌ زمانی "دایه‌گه‌وره‌". ئه‌و هه‌رێمه‌ی ئاڵمان ناسێنه‌یه‌کی کولتووری به‌هێز و سه‌ربه‌خۆی له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی ئاڵمان هه‌یه‌.ته‌نانه‌ت سته‌نداره‌ ئاڵمانییه‌کان بۆ بواری قانوونی و ئیداریش سته‌نداردی جیاوازیان هه‌یه‌.پێڕستی زنجیره‌یه‌ک زاراوای له‌مه‌ڕ ماده‌ی خۆراکی که‌ به‌ تایبه‌تی له‌ ئاڵمانی ئوتریش دا ده‌کار ده‌هێندرێ وه‌کوو مه‌رجێک بۆ‌ ئه‌ندامه‌تی ئوتریش له‌ ڕێسای یه‌کێتیی ئوڕووپا دا گونجێندراوه‌.
زمانی فه‌ڕانسه‌یی
سێ سته‌نداردی سه‌ره‌کی زمانی فه‌ڕانسه‌یی بریتین له‌ سته‌نداردی فه‌ڕانسه‌یی پاریسی، سته‌نداردی فه‌ڕانسه‌یی کانادایی (کیوبێکی)، و فه‌ڕانسه‌ییه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی که‌ له‌ میدیا و په‌روه‌رده‌ دا بۆ فێر کردنی زمانی فه‌ڕانسه‌یی وه‌کوو زمانی دووهه‌م به‌کار ده‌هێندرێ.ئه‌م سته‌نداره‌ده‌ی زمانی فه‌ڕانسه‌یی زۆرێک له‌ وشه‌ و بێژه‌ی کۆنی پاراستووه‌ که‌ ئیتر چبڕ له‌ فه‌رانسه‌یی مێترۆپۆل دا باویان نه‌ماوه‌ و له‌ بره‌و که‌وتوون. سته‌نداردی فه‌ڕانسه‌یی کیوبێکیش به‌ زاناییه‌کی زۆره‌وه‌ خۆڕاگری ده‌کا له‌ به‌رامبه‌ر تێوه‌هاتنی وشه‌ی بێگانه‌، بۆ وێنه‌ له‌ بری وشه‌ی ئینگلیسی 'پارکینگ' که‌ له‌ فه‌ڕانسه‌یی فه‌ڕانسه‌ دا به‌کار ده‌هێندرێ بێژه‌ی " ستاسیۆنما" یان داڕشتووه‌ که‌ له‌ ڕیشه‌ی وشه‌یه‌کی فه‌رانسه‌یی وه‌رگیراوه‌. سته‌نداردی پچووکتری زمانی فه‌ڕانسه‌یی له‌ بێلژیک و سویس هه‌ن، و به‌ تایبه‌تی کارلێکه‌ری زمانانی ژێرمه‌نییان له‌ ئاستی ڕێزمان و وشه‌وه‌ پێوه‌ دیاره‌ . بۆ وێنه‌ له‌ سته‌نداردی فه‌ڕانسه‌یی بێلژیک داکارلێکه‌ری جۆر به‌جۆری زمانه‌ ژێرمه‌نییه‌کان له‌ زمانی قسه‌کردندا جوان هه‌ست پێده‌کرێ.
زمانی هیندی – ئۆردوو
ده‌کرێ مرۆ بڵێ هیندی و ئۆردوو یه‌ک زمانن، یان هاو سیستمن. ئه‌و زمانه‌ له‌ هیندووستان یه‌ک له‌ 23 زمانی فه‌رمی ئه‌م وڵاته‌ و له‌ پاکستان زمانی فه‌رمیییه‌. هۆکارێک که‌ ئه‌و دوو شێوازه‌ له‌ یه‌کتری داده‌بڕێ به‌ کار هێنانی دوو سیستمی جیاوازی ئه‌لفوپێتکه‌یه‌. ئۆردوو له‌ هیندووستان به‌ خه‌تی دێڤاناگاری و له‌ پاکستان به‌ خه‌تی ئاڵوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی ده‌نووسرێ. له‌ هه‌ر دوو شێوازه‌که‌ دا وشه‌ی خوازراوه‌ له‌ عه‌ڕه‌بی و فارسییه‌وه‌ زۆرن ، به‌ڵام له‌ شێوازی ئۆردووی هیندووستان دا زۆر وشه‌ی سانسکریتی ماڵیان داناوه‌.
زمانی سوێدی
دوو سته‌ندارد و شێوازی سوێدی هه‌ن که‌ هه‌ر دووکیان هه‌ڵکه‌وتی فه‌رمی یان هه‌یه‌. " ڕیکسسڤێنسکا" که‌ زمانی فه‌رمی سوێده‌، و 'فینلاند سڤێنسکا' – که‌ به‌ ته‌نیشت زمانی فه‌نلاندییه‌وه‌ - یه‌ک له‌ زمانه‌ فه‌رمییه‌کانی فه‌لانده‌.له‌ نێو ئه‌و دوو سته‌نداردانه‌ی زمانی سوێدی دا هه‌م له‌ ئاستی ڕێزمان وهه‌م له‌ باری وشه‌وه‌ جیاوازی هه‌یه‌، سوێدی فه‌نلاندی هێندێک به‌ پارێزتره‌. جیاوازی هه‌ره‌ به‌رچاو له‌ ته‌له‌فوز و تۆنی زمان دا خۆی ده‌رده‌خا. له‌ سیستمی ده‌نگسازیدا کارتێکه‌ری زمانی فه‌نلاندی که‌ له‌ ڕه‌گ و بناوانه‌وه‌ دووره‌ له‌ زمانه‌ سکاندیناڤییه‌کان ، به‌ سه‌ر زمانی سویدیی فه‌نلانده‌وه‌ ده‌بیندرێ.

ئه‌و نموونانه‌ی سه‌ره‌وه‌ چه‌ند نموونه‌یه‌کی که‌م بوون له‌ زمانه‌ زیندووه‌ فره‌ سته‌ندارد و فره‌ناوه‌نده‌کانی جیهان. له‌ وڵاتێکی وه‌کوو هیندووستان 23 زمانی فه‌رمی به‌ ته‌نیشت یه‌که‌وه‌ و له‌ چوارچێوه‌ی سه‌روه‌ری ده‌وڵه‌ت دا ده‌کارده‌هێندرێن و درێژه‌ به‌ مان و ژیانیان ده‌ده‌ن، ئه‌گه‌ر لای ئێمه‌ش شێوازه‌ کوردییه‌کان ده‌کار بکرێن و له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ و له‌ بواری پێوه‌ندیی گشتی دا ده‌رفه‌تی گه‌شه‌ و نه‌شه‌یان پێبدرێ ئاسمان به‌ عه‌ردییه‌وه‌ نانووسی

تێبینی بۆ ئه‌م باسه‌ له‌م سه‌رچاوه‌یه‌ که‌لک وه‌رگیراوه‌:
Pluricentric Languages
Different Norms in Different Nations
Michael Clyne)editor)

ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ژماره‌ی 228 ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه دا‌، دووشه‌مۆ 26ی مای 2008 بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.

http://rozhnama.com/article_detail.aspx?ArticleID=454&AuthorID=156

Sunday, May 25, 2008

دمه‌ته‌قه‌ له‌ گه‌ڵ خوێنه‌ره‌وه‌یه‌ک که‌ ناوی خۆی ناوه‌ 'خوێنه‌ر'، خۆی ئاشکرا ناکا و نایه‌ته‌ ڕه‌دایێ


خوێنه‌ر
کاک حه‌سه‌ن، تۆ ره‌خنه‌ له‌ خه‌ڵکان ده‌گری که‌ وشه‌ی بێگانه‌ به‌رکار دێنن، وه‌لێ ئه‌دی کوردان ناڵین: به‌ خاوه‌ن ئه‌وه‌نده‌ زاراوه‌یه‌، په‌ندێکی وای نییه‌ تۆ بیکه‌ت به‌ سه‌ردێری بۆچوونه‌که‌ت نه‌ک وتاره‌که‌ت؟ هه‌روا لێت ده‌پرسم، ئه‌و رسته‌ی که‌ سه‌ره‌تای بۆچوونه‌که‌ت نووسیوته‌ کوردییه‌کی باشه‌ یان من تێناگه‌م:
" له‌ ژماره‌ی 217ی ڕۆژنامه‌دا بڵاویکردووه‌ته‌وه‌ ویستوویه‌ هێڵه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی نوووسراوه‌یه‌کی کورتی به‌ڕێزحه‌سه‌نپوور له‌مه‌ڕ "جووت – سته‌ندارد"بوون و چه‌شناوچه‌شنی زمانی له‌ کوردستان به‌رپه‌رچ بداته‌وه‌ له‌ بن په‌رده‌ی به‌رگری له‌ شێوازێکی که‌مایه‌تی که‌ ئه‌و به‌ "دایه‌ گه‌وره‌"ی نێو زه‌د ده‌کا." وه‌ک بینینم تۆ وه‌ک پسپۆڕی زمان، قسان له‌سه‌ر نووسینی خه‌ڵکی تر ده‌نووسی، بۆیه‌ ئه‌و رسته‌ دوو رو درێژه‌ ناخۆش نیه‌؟ ببه‌خشه‌ ئه‌دی له‌و رسته‌یه‌دا "ڕه‌مه‌کی به‌ زه‌ینیدا ڕابرا بێ"، رابرابێ ته‌واو؟ من هاتبێ م بیستووه‌ به‌س ئه‌وه‌م نه‌بیستووه‌. ئه‌سله‌که‌ی چییه‌؟ ئه‌تۆش دڵگران مه‌به‌ له‌ خوێنه‌رانت، رسته‌ی ئاڵۆز و وشه‌ قورست زۆرن، که‌ پێویستیش نین وابن. دوای ئه‌م کتێبه‌ی کاک حه‌سه‌نپوور به‌ کوردی هه‌یه‌؟ ئه‌گه‌ر به‌ کوردی نه‌بێ، سودی بۆ خوێنه‌ری وه‌ک ئێمه‌ چیه‌ که‌ زمانی تر نازانین؟
دوای کاک حه‌سه‌ن قازی، پێت وانیه‌ به‌شێک له‌ نووسه‌رانی رۆژهه‌ڵات، بۆ مه‌به‌ستێکی شه‌خسی یان خۆشیرین کردن له‌ به‌رامبه‌ر پارتی یان نازانم به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ک زمان، دژی زمانی یه‌کگرتوون؟ تکایه‌ وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ به‌ دڵ و ئه‌ندێشه‌یه‌کی کراوه‌ بده‌وه‌. ئه‌گیان بۆ نموونه‌، ئه‌و برا دکتۆره‌ی رۆژهه‌ڵات که‌ له‌ دهۆک مامۆستایه‌، چی داوه‌ به‌ زمان و شه‌ڕکردن له‌سه‌ر له‌هجه‌ی باهدینی؟ چه‌ندانی تریش هه‌ن! ئه‌تۆ پێت وایه‌ ئه‌گه‌ر برایانی باکوور له‌ ئه‌وروپاش مندالیان بنێرن ۆ خوێندنی تورکیی، چۆن ئه‌و زاراوه‌ ده‌کار ببێته‌ "جووت"ی ئه‌ویتر؟ ماندوو نه‌بی.

حه‌سه‌نی قازی
به‌ڕێز کاکی خوێنه‌ر [ خوێنه‌ره‌وه‌]
وڵامێکی دوور و درێژم بۆ بۆچوونه‌که‌ت هه‌یه‌، به‌ڵام به‌رله‌وه‌ی لێره‌دا بڵاوی بکه‌مه‌وه‌ پێم خۆشه‌ ڕاسته‌وڕاست لۆخۆتی بنێرم. تکایه‌ به‌نێونیشانی ڕێنێسانس یان ڕوانگه‌ پێوه‌ندی بگره‌ و ئی - مه‌یلی خۆت بنووسه‌ تا بۆت به‌ڕێ که‌م.
ئه‌تووش ماندوو نه‌بی
ruwange@gmail.com

خوێنه‌ر
كاك قازی تۆ پێو وایه ئه گه ر كوردستان سه ر به خۆ بێت، زاراوه ی كام ناوچه باشتره بۆ فه رمی بوون؟

xwenar
كاك حه‌سه‌نی قازی،
سوپاس بۆ په‌یامه‌که‌ت. ئه‌گه‌ر بۆچوونه‌کان وڵامێکی دوور و درێژ ی لا دروست کردبێ، دیاره‌ کاری باشم کردوه‌. خۆت له‌ من باشتر ده‌زانی خوێنه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی بۆ ده‌کرێ پرسیار له‌ نووسه‌ر بکا. من ئه‌گه‌ر پێم خۆشبێت گفتوگۆت له‌گه‌ڵ بکه‌م ئه‌وه‌ لێره‌ ده‌یکه‌م. وه‌ک خوێنه‌ر بۆچوونی خۆم نووسی. ئه‌ڵبه‌ته‌ من ئه‌و بۆچونانه‌م له‌ زۆر خه‌ڵک بیستووه که‌ به‌شێک له‌ نووسه‌رانی رۆژهه‌ڵات وان، منیش بڕوام به‌وه‌ هه‌یه‌ زۆرێک له نووسه‌رانی رۆژهه‌ڵات که دژی زمانی یه‌کگرتوو ده‌نووسن، له‌به‌ر خزمه‌تی نه‌ته‌وایه‌تی و کرمانجی نیه‌، به‌ڵكوو له‌به‌ر ئه‌و ده‌عوه‌ت و ده‌عوه‌تکاریه‌یه‌ که‌ ئێستا له‌ ناو پارتی باوه‌. هه‌قیشه‌ ئه‌و شتانه‌ باسبکرێن چونکه‌ خوا به‌ زیادی کا شتی وا زۆرن له‌و که‌یسه‌دا هه‌قه‌ ئه‌و باسانه‌ ئاشکرا بن نه‌ داپۆشرێن. هه‌روا پرسیاری من له‌و رسته‌یه‌، بۆ من سه‌خت بوو لێ حاڵی بم. حه‌زم کرد بۆچوونی خۆت بزانم. به‌و ئومێده‌ی وڵامه‌که‌ت بۆ خوێنه‌ران به‌ سوود بێت. ماندوو نه‌بوونت لێده‌که‌م

ئازاد گه‌رميانى
كاك حه سه ن سلا و وريز يرام كورد هه ر ده مينيت كورد ، زاره وه كانى زمانمان زورن ، بةلام زمانمان يه كه ن . محسن جوامير و ئه وانه ى وه ك ئه و هه ولى سه باندنى زاراوێك ده ده ن ، عه قليه تيان عه قليه تى ... ... ئيتر ئه و كه سانه كه هه ستى كوردايه تيان نىيه دلين به زمانى كوردى نا سوزێ، بةلام كوردى خاو ه ن فيكر و ئه زمون ودلسوز وه ك ئيوه و حه سه ن پور زورن ، با محسن جواميرش هه ر و هه ر له خه يالدا بزى،

حه‌سه‌نی قازی
کاک خوێنه‌ر [ خوێنه‌ره‌وه‌]
مه‌به‌ستی من له‌وه‌ی‌ نووسیبووم به‌ ئی.مه‌یل پێوه‌ندی بکه‌ی ئه‌وه‌ بوو، بکرێ ڕاسته‌وڕاست هێندێک شتت بۆ ڕوون که‌مه‌وه‌، که‌ له‌و باسه‌ی سه‌ره‌وه‌ دا نییه‌ و پێویست نا‌کا کاتی خوێنه‌ره‌وه‌ی دیکه‌ی پێ بگیرێ. به‌ڵام وا دیاره‌ لات په‌سنده‌ لای من هه‌ر نه‌ناسراو بی، جا بۆیه‌ لێره‌دا وڵامی ئه‌و پرسیارانه‌ت ده‌ده‌مه‌وه‌که‌ باست کردوون.
ئه‌من کوا " په‌ند"م کردووه‌ته‌ سه‌ردێری " بۆچوون" یان " وتار"ـه‌که‌م، وا دیاره‌ به‌ سه‌ر‌پێی و بێ ئه‌وه‌ی ورد بییه‌وه‌ ئه‌وه‌ت نووسیوه‌. ئه‌وه‌ی بۆ‌ سه‌ر دێڕی ئه‌م نووسینه‌ داندراوه‌ قسه‌یه‌کی‌ کاک موحسێن جوامێره‌‌ له‌ نووسینه‌که‌یدا که‌ به‌ عه‌ره‌بی نووسیویه‌ و بۆ پاڵپشتی ئیدیعاکانی وای داناوه‌ ئه‌گه‌ر به‌ عه‌ڕه‌بی بینووسێ خه‌ڵک پێیانواده‌بێ قسه‌یه‌کی "پیرۆزه‌" و لێی ده‌کڕن. من قسه‌ی خۆییم به‌ خۆی فرۆشتووه‌ته‌وه‌ و ده‌رمخستووه که‌ گه‌ڵه‌گایی زمانی ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی‌ کورده‌کان "یخربون بیتهم بایدیهم" .وابزانم تێگه‌یشتن له‌وه‌ ئاسته‌م نییه‌. پاشان ئه‌گه‌ر ئه‌توو ئه‌وه‌ی من نووسیومه‌ به‌ "بۆچوون " یان "وتار" دابنێی هیچ له‌ نێوه‌رۆکی ئه‌و قسه‌یه‌ ناگۆڕی که‌ به‌ کورت و کرمانجی کردوومه‌. جه‌نابت نێوی بنێ " بۆچوون ". خۆ من لێره‌ "به‌یتی بله‌" ی ناڵێم هه‌تا درێژ دادڕێ بکه‌م. دڵنیام نه‌ جه‌نابت و نه‌ که‌سی دی، ده‌توانێ نکووڵی له‌ ڕاستینه‌ی هه‌بوونی جیاوازی زمانی و فره‌ سته‌نداردی زمانی له‌ کوردستان دا بکا. بۆ ئه‌وه‌ی کوردییه‌ک "باش" بێ یان "خراپ" ئه‌و که‌سه‌ی نووسیویه‌ خۆ ناکرێ خۆی بڕیار بدا. بۆم هه‌یه‌ لێت پرسم كێهه‌ ڕسته‌؟ ئه‌وه‌ی ئه‌توو سه‌رکۆنه‌ت کردووه‌ یه‌ک ڕسته‌ نییه‌، به‌ڵکوو چه‌ندین ڕسته‌ن که‌ به‌ نیشانه‌ی خاڵبه‌ندی به‌یه‌که‌وه‌ به‌ستراون و یه‌کیان ئه‌وی دی ته‌واو ده‌کا باپێت بڵێم چۆن:
1- باسه‌که‌ به‌ ناساندنی نێوی نووسینه‌که‌ی جوامێر و شوێنی بڵاو بوونه‌وه‌ی ده‌ست پێده‌کا
2- پوخته‌ی ئامانجی وی بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ و نکووڵیکردن له‌ فره‌ سته‌نداردی زمانی له‌ کوردستان دیاری کراوه‌
3- کوتراوه‌ بۆیه‌ ئه‌وه‌ ده‌کا‌ شێوازی که‌مایه‌تییه‌ک له‌ ئاخێوه‌رانی کوردی که‌ نێوی "دایه‌گه‌وره‌"ی لێناوه‌ به‌ سه‌ر شێوازه‌کانی دیکه‌ دا بسه‌پێنێ.
ئه‌و سێ پنکته‌ هاوپێوه‌ندن و به‌ چه‌ند ڕسته‌ له‌ بڕگه‌ ( پاراگراف) یه‌کدا داڕێژراون و وه‌کوو کوتم به‌ نیشانه‌ی خاڵبه‌ندی به‌یه‌که‌وه‌ گرێ دراون. چاوگی "ڕابردن" و "هاتن" له‌ دۆخێکی ئاوا دا هه‌ردووکیان به‌ کار ده‌ هێندرێن،مرۆ له‌ بری ئه‌وه‌ی بنووسه‌ " به‌ زه‌ینم دا ڕابرد" ده‌کرێ بشنووسێ " به‌ زه‌ینم دا هات" و خوێنه‌ره‌وه‌ی کورد به‌ یه‌ک مانا لێیان تیده‌گا.
من به‌ش به‌ حاڵی خۆم هه‌رکه‌س ڕسته‌ی ئاڵۆزم بۆ ڕاست کاته‌وه‌ سپاسیشی ده‌که‌م، به‌ڵام ئه‌گه‌ر بییه‌وێ ئه‌وه‌ بکاته‌ بیانوو بۆ ئه‌وه‌ی شتێکی دیکه‌ بڵێ ، وه‌نه‌بێ لێی بێده‌نگ بم. بۆ په‌ژراندن و سه‌لماندنی قسه‌ی ‌حه‌ق سه‌رم پێوه‌ نییه‌ و هیچ هۆیه‌ک نییه‌ دڵگران بم.
ڕاست ده‌که‌ی ئه‌و خوێنه‌ره‌وانه‌ی ئینگلیزی نازانن ناتوانن لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی مامۆستا حه‌سه‌نپوور بخوێننه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌ هیچ جۆر له‌ نرخی ئه‌و کاره‌ گه‌وره‌یه‌ که‌م ناکاته‌وه‌. به‌ ده‌یان کتێب و مه‌لاکاری به‌ نێوه‌ رۆکی کوردیش هه‌ن ‌ وه‌رنه‌گێڕدراونه‌ته‌ سه‌ر هیچ زمانێک، گه‌لۆ که‌سێکی که‌ کوردی ناخوێنێته‌وه‌ ده‌کرێ بڵێ بێ که‌لکن ؟
دوایه‌ پرسیارێکت له‌ من کردووه‌، وه‌نه‌بێ به‌ جێ بێ، ده‌نووسی: " پێت وانیه‌ به‌شێک له‌ نووسه‌رانی ڕۆژهه‌ڵات، بۆ مه‌به‌ستێکی شه‌خسی یان خۆشیرین کردن له‌ به‌رامبه‌ر پارتی یان نازانم به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ک زمان ، دژی زمانی یه‌کگرتوون؟" ئه‌من نازانم مه‌به‌ستت له‌و پرسیاره‌ له‌ من چییه‌؟ من ده‌توانم به‌رگری له‌ قسه‌ی خۆم بکه‌م و له‌ سه‌ر بۆچوونی ئه‌و که‌سانه‌ بکه‌مه‌وه‌ که‌له‌و باره‌یه‌وه‌ وه‌ک ئه‌وان بیر ده‌که‌مه‌وه‌ و به‌ له‌ به‌ر چاو گرتنی ڕاستینه‌ی بارودۆخی شێوازه‌ کوردییه‌کان ده‌ڵێن خۆ خه‌ریک کردن به‌ساز کردنی " زمانی یه‌کگرتوو" ه‌وه‌ حه‌ولێکی نه‌زۆکه‌و چی لێ شین نابێ، ئه‌وانه‌ خه‌ڵکی هه‌ر کوێیه‌ک بن چ حه‌وجێیان به‌ خۆشیرین کردن له‌ لای هیچ هێز و که‌سێک نییه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ پاڵپشتی زانستی کۆمه‌ڵایه‌تی زمان و فێربوون له‌ ئه‌زموونی جیهانی ده‌یڵێن ڕاست بێ، ئه‌وه‌ ڕاسته‌، ده‌نا وه‌کی دی چ په‌کیان له‌به‌ر ئه‌وه‌ نه‌که‌وتووه‌ خۆیان شیرین که‌ن موهه‌ندیس!
سه‌باره‌ت به‌و مامۆستا کورده‌ی له‌ دهۆک خزمه‌ت ده‌کا ده‌نووسی :" چی داوه‌ به‌ زمان و شه‌ڕ کردن له‌ سه‌ر له‌هجه‌ی باهدینی؟ " به‌ ڕاستی ئه‌وه‌ پرسیارێکی زۆر سه‌یره‌! ئه‌و براده‌ره‌ مامۆستای زمانه‌ و بوێرانه‌ ده‌ڵێم به‌ ده‌گمه‌ن له‌و که‌سانه‌یه‌ که‌ له‌ باشووری کوردستان ده‌زانن "لایه‌نی کۆمه‌ڵایه‌تی زمان" به‌ری چ دارێکه‌؟ وجه‌نابت داوای لێده‌که‌ی وه‌کوو که‌سێکی پسپۆڕ له‌و بواره‌ دا خۆی تێهه‌ڵنه‌قورتێنێ، ئه‌مه‌ چه‌نی به‌ چه‌نگ؟
گه‌لۆ ده‌زانی له‌ ترکییه‌ هێشتاش زمانی کوردی پاوانه‌ یان نا؟ گه‌لۆ ده‌زانی له‌وه‌تا دامه‌زرانی کۆماری ترکییه‌ تا ئێستاش که‌ ئه‌من ئه‌م دێڕانه‌ ده‌نووسم حه‌وڵ دراوه‌ کوردان له‌و زمانه‌ نامۆ بکرێن؟ گه‌لۆ ئه‌وه‌ش ده‌زانی که‌ زمان بنیچه‌ی فکر و هزری ئینسانه‌؟ ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌ ده‌زانی چۆن ده‌وێری نکۆڵی له‌ پێشوه‌چوونی سته‌ندارێکی کوردی بکه‌ی که‌ وه‌ک زمانێکی قه‌ده‌خه‌ به‌ ده‌یان کتێب و نووسراوی پێ بڵاوکراوه‌ته‌وه.
بۆخۆت ماندوو نه‌بی.

خوێنه‌ر
کاک حه‌سه‌نی قازی، سوپاس بۆ روونکردنه‌وه‌کانت. ببه‌خشه‌ که‌ قسه‌ عه‌ره‌بیه‌که‌م نه‌خوێندبوو له‌و وتاره‌ی باسی ده‌که‌ی. کێ وتویه‌تی دڕێژ نووسین، لێکۆڵینه‌وه‌یه‌؟به‌س کابه‌م نه‌روخانووه‌ وتمان "بۆچوون" ئێ به‌ڕێزم ئه‌وه‌ی تۆ بۆچوونه‌، وه‌ک ئه‌وه‌ی نووسینه‌که‌ی کاک موحسین جوامێر بۆچوونه‌. هه‌وه‌ها ئی من و 80 ده‌ر سه‌دی نوسینی کوردی بۆچوونن. وه‌لی کاک حه‌سه‌ن من کفرم نه‌کردوه‌، به رێزه‌وه‌ پرسم کردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی جه‌نابتان بۆ خوێنه‌ری خۆت ئه‌و چشتانه‌ روونبکه‌یته‌وه‌. نازانم بۆ قه‌ڵس ده‌بی و خۆت لێم سوور ده‌که‌یته‌وه‌؟ بۆ من ئه‌و رسته‌ درێژ و ناخۆش بوو. سوپاس بۆ رونکردنه‌وه‌که‌ت. تکایه‌ قه‌ڵس مه‌به‌ ، ده‌لێم تۆش ته‌نیا قسه‌ی کاک حه‌سه‌نپوور ده‌ڵێیته‌وه‌. ئه‌من پێم خۆشه‌ هه‌موو له‌هجه‌کان ببنه‌ زمانی یه‌کگرتوو. وه‌لی نازانم ئه‌و هه‌موو له‌هجه‌ چۆن له‌ شاری کوردستان ببن به‌ ستاندارت؟ ئه‌و باسانه‌ به‌ روو سوور کردنه‌وه‌ سه‌ر ناگرن.، بۆیه‌ ئه‌و قسانه‌ی ده‌کرێن زۆریان بۆ ئه‌وه‌ن تا بڵێن ئێمه‌ش قسه‌مان هه‌یه‌. وه‌لێ وادیاره‌ کورد زۆری ماوه‌ بۆ گه‌یشتن به‌ ناسیۆنالیزم یان هیوا بوون به‌ بوونی خاوه‌ن ده‌وڵه‌ت. کوردێک ئه‌گه‌ر به‌ ئه‌قڵی دژایه‌تیکردن ده‌گه‌ڵ له‌هجه‌کانی کوردی بیر کاته‌وه‌ ، ده‌بێ که‌ی کورد بێت. ‌پێم باش نیه‌ ئه‌وانه‌ی باسی زمانی یه‌کگرتوو ده‌که‌ن، به‌ دوژمنی له‌هجه‌کانی تر تۆمه‌تبار بکرێن. ئاخر من وه‌ک کوردێک حه‌ز ده‌که‌م کورد به‌ ره‌سمی بڵێ ئه‌وه‌نده‌ له‌ هجه‌ ده‌بێ ره‌سمی بن. وه‌لی ئه‌وه‌ی له‌ کوردستان هه‌یه‌ له‌ هیچ شوێنێکی دونیا هه‌یه‌؟ هه‌ر شاره‌ و به‌ دڵی خۆی ده‌خوێنی. ئه‌من پێم وایه‌ دوور له‌ حیسابکردن بۆ ئه‌و وتارانه‌ی که‌ به‌ سه‌رچاوه‌ و به‌ڵگه‌ی دیاریکراو ده‌رباره‌ی زمان نووسه‌راون، گشتیان بۆچوون و ئێشتیهان. بۆیه‌ ئه‌مه‌ وای کرد، گه‌ڕه‌کێک زمانه‌وان ده‌رکه‌ون. ئه‌و هه‌موو پۆسپۆڕه‌مان له‌ زمان هه‌یه‌ ئایا بۆ که‌س که‌سی قه‌بوڵ له‌ زمانی کوردی؟ هه‌موو هێرش و تۆمه‌تبار کردنه بۆ نابڕێنه‌وه‌؟‌له‌ دڵمه‌وه‌ حه‌ز ده‌که‌م بپرسم، ئێ ئه‌گه‌ر کرمانجی ببێته‌ ره‌سمی بۆ هۆرامانیی و لۆڕی و ئه‌وانیتر نه‌بن؟ بۆ نووسه‌رانی باهدینان کاتی خۆی که‌ به‌عس به‌ هۆی ئه‌و به‌زمه‌ی ئێستاش هه‌یانه‌، له‌ جیاتی کوردی عه‌ره‌بیان خوێند؟ کێ ده‌ڵێ دوو زاراوا ی ستاندارد له‌ نه‌روێژێ، هه‌مان هۆکاری ئه‌وانه‌ی کوردین‌؟هۆکاری ئه‌و دوو له‌هجه‌یه‌ له‌ نه‌روێژێ زۆر جیاوازه‌ له‌ کیشه‌ی زمانی کوردی. ئێوه‌ی پسپۆڕ هه‌قه‌ ئه‌و هۆکاره‌ی ئه‌وێ باس بکه‌ن. ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌وانه‌ی باسی نه‌روێژێ ده‌که‌ن، فێڵ له‌ خوێنه‌ر ده‌که‌ن بۆ سه‌پاندنی قسه‌کانیان. وه‌لی کێشه‌ی ئه‌و دوو زاراوه‌ له‌ نه‌روێژ، پرسیارێکی نه‌ته‌وایه‌تییه‌. نه‌روێژی نوێ ده‌ڵێن بۆکمالی دانمارکییه‌ یان به‌ هۆی داگیرکردنی نه‌روێژ له‌ لایه‌ن دانمارکه‌وه‌ ئه‌و زاراوه‌ دانراوه‌. ئه‌وانه‌ی له‌ نه‌روێژ ده‌ژین حه‌قه‌ له‌و باسه‌ بکۆلنه‌وه‌. دوای من به‌ تۆ ده‌ڵێم مه‌سه‌له‌ی به‌رژه‌وه‌ندی لای زۆر نووسه‌ری رۆژهه‌ڵات هه‌یه‌، تۆ خه‌ریکه‌ ده‌رکاریم بکه‌ی. ئاخر ئه‌و مامۆستا به‌ڕێزه‌ی دهۆک که‌ی پسپۆڕی زمانه‌ ماڵتانێ؟ لێکۆڵینه‌وه‌کانی زمانی کوا تا لێیوه‌ فێر بین؟ بۆ ئێمه‌ نازانین کێ له‌ باشوورێ خزمه‌ت ده‌کا و کێ له‌ پێناو خزمه‌تی خۆی چی ده‌کا و ناکا؟ کاکه‌ ئه‌و پرسیاره‌ی "خۆشیرین کردن و به‌رژه‌وه‌ندی و ..." کردم بۆ ئاشکرا قسه‌کردن بوو، گوتم ئه‌و قسانه‌ هه‌ن و حه‌قه‌ شه‌فافانه‌ باسکرێن. که‌چی تۆ حه‌زت به‌ باسکردنی نیه‌. هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی مامۆستا حه‌سه‌نپوور، مه‌سه‌له‌ی زمانه‌وانی به‌ کوردی هه‌بوونی جیاوازی زۆره‌ له‌گه‌ل باسی دیکه‌. زمانی تری دونیا سه‌دان لێکۆڵینی خۆیان هه‌یه‌ به‌ زمانی خۆیان. ئه‌ی ئه‌وه‌ نیه‌ لای ئێمه‌ هه‌رکێ هه‌ڵده‌ستێته‌وه‌ ده‌ڵێ ئه‌و وشه‌ وا نانوسرێ، ئه‌وه‌ کوردی نیه‌ ... مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ بوو ئه‌گه‌ر لێکۆڵینێ له‌سه‌ر زمانی کوردی به‌ کوردی نه‌بوو، بۆ کوردی سه‌رلێشاو به‌ده‌ست ئه‌و هه‌موو پۆسپۆره‌ی زمان که‌ که‌سیان که‌سیان قه‌بوڵ نیه‌، لێکۆڵینی کاک حه‌سه‌نپوور به‌ ئینگلیسی چ سودێکی هه‌یه‌ بۆ خوێنه‌ری کوردی ناوه‌وه‌ و ئه‌مڕۆ. ئه‌مڕۆ لێکۆینه‌وه‌یه‌ک له‌سه‌ر زمان به‌ کوردی نه‌بێ، ناتوانم دڵم پێ خۆش بێت، له‌وه‌ش قه‌ڵس مه‌به‌ برا.
ده‌رهه‌ق به‌ کرمانجی، کێ هه‌یه‌ نه‌زانێ زمانی کوردی له‌وێ زوڵمی دڕاندانه‌ی لێده‌کرێ؟ ئه‌من گوتم، ئه‌ی بۆ له‌ ئه‌وروپا خۆ تورک ناچاری نه‌کردوه‌ منداڵه‌که‌ی بنێرێت بۆ خوێندنی زمانی تورکی و به‌ خۆی قسه‌ به‌ تورکی بکا. به‌ڕیزم وا حاڵی مه‌به‌ خه‌ڵک هیچ نازانی. من مه‌به‌ستم ته‌سلیمبونی زۆرێک له‌ براکانی ئه‌و به‌شه‌ به‌ خۆیان حه‌ز ناکه‌ن به‌ کرمانجی بخوێنن و قسان بکه‌ن. ئێ ئه‌وه‌ راستییه‌ تۆ بۆ لێم قه‌ڵس بووی؟ جا من کوا گوتومه‌ "موهه‌ندیس"م؟ کاک حه‌سه‌نی قازی تۆ نووسه‌ری به‌ڕیزی، حه‌قه‌ خۆش زمانتر وڵامی تێبینی خوێنه‌رانت بده‌یته‌وه‌. ببه‌خشه‌ نه‌متوانی کورتر بۆچوونه‌کانم بنوسم. ماندوو نه‌بیته‌وه‌

سه‌باره‌ت به‌ چاوپێکه‌وتن له‌ گه‌ڵ "هاوڵاتی" به‌ڕێز میوان ده‌نوسێ :



ده‌بوو لێشت پرسیبان به‌ پێی چ لێکدانه‌وه‌یه‌ک "هاووڵاتی" بووه‌ته‌ "هاوڵاتی"!
سه‌باره‌ت به‌ باسه‌که‌ش: منیش پێموایه‌ له‌ هه‌ل و مه‌رجی ئێستا دا به‌ جووت ستاندارد دانانی زمانی کوردی گونجاوترین ڕێگایه‌، به‌ڵام له‌ داهاتوو دا ئه‌و دوو ستانداردانه‌ و ستانداردی دیکه‌ش که‌ خۆیان گرت(هه‌ورامی و زازایی و...) ناچارن ڕه‌وتێکی سه‌ربه‌خۆ بپێون، چونکه‌ تێکه‌ڵکردنیان به‌ مه‌به‌ستی پێکهێنانی "زمانی یه‌کگرتوو" نه‌ک هه‌ر ناگونجێ به‌ڵکوو ئه‌وه‌ی هه‌شه‌ ده‌یفه‌وتێنێ. به‌داخه‌وه‌ کوردیش ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ی نییه‌ که‌ وه‌ک وڵاتانی چه‌ند زمانه‌ی دیکه‌ له‌ سه‌ر ستاندارێک ساغ بێته‌وه‌. ڕه‌وتی مێژوو له‌ ئاکامی ئه‌و کێشانه‌ دا و به‌ هۆی دابڕانی سیاسی و جوگڕافیایی و کولتوورییش، ئه‌و پرسیاره‌ دێنێته‌ گۆڕێ: ئایا ئێمه‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ین؟ له‌وانه‌یه‌ جاران نه‌ته‌وه‌یه‌ک بووبین به‌ڵام ئه‌و ڕه‌وته‌ی پێواومانه‌ و ده‌یپێوین قه‌ت به‌ره‌و یه‌کبوونمان نابا.
سه‌رکه‌وتوو بی!
میوان
به‌ڕێز میوان!زۆر سپاس بۆ تێبینییه‌کانت. له‌ مه‌ڕ وشه‌ی " هاوڵاتی" ئه‌گه‌رله‌ شکڵی وشه‌که‌ ورد بییه‌وه‌ ده‌بینی دوو ده‌نگی/w/، و /u/کلۆر کراوه‌.به‌ڵام ده‌کرێ مه‌به‌ستیش ده‌نگدانی 'وڵاتی' wulati 'بێ. ها+وڵاتی واته‌ ده‌ی هه‌سته‌ ئه‌ی وڵاتی وئه‌گه‌ر وای وه‌ربگرین نووسینی وشه‌که‌که وه‌کوو 'ها+ وڵاتی' ده‌ست ده‌ده‌دا چونکوو له‌م ڕێنووسه‌ماندا ده‌نگی دووه‌می وشه‌ی 'وڵاتی' /u/ ده‌رناکه‌وێ. وشه‌ی 'وڵاتی' به‌ مانای 'هاووڵاتی' و ' شارومه‌ند' به‌کارهێندراوه.ده‌شکرێ وای بۆبچین له‌ سه‌ره‌تاوه‌که‌ ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ ئه‌م نێوه‌ی بۆ خۆی هه‌ڵبژاردووه‌، هه‌ر دووک واتای وشه‌که‌ی له‌ به‌رچاو بووبێ واته‌ ' هاو وڵاتی ' و ها وڵاتی ' و نووسینی شکڵه‌ کورتکراوه‌که‌ی به‌ هه‌ر دوو مانا لا په‌سند بووبێ.
به‌سپاسه‌وه‌!
حه‌سه‌نی قازی‌

Tuesday, May 20, 2008

چاپکرانه‌وه‌ی ژماره‌کانی گۆواری نیشتمان بڵاوکه‌ره‌وه‌ی بیری کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک



به‌خۆشییه‌وه‌له‌م ڕۆژانه‌دا 9 ژماره‌ی ته‌واوی گۆواری نیشتمان له‌ ژێر چاپ ده‌رده‌که‌وێ. ئه‌و چاپه‌ نوێیه‌ی " نیشتمان" له‌ لایه‌ن به‌ڕێز عه‌لی که‌ریمی یه‌وه‌ ئاماده‌ کراوه‌ و بنکه‌ی ژین بۆ بووژاندنه‌وه‌ی که‌له‌پووری به‌ڵگه‌نامه‌یی و ڕۆژنامه‌وانی ی کوردی له‌ سلێمانی چاپ و بڵاوی ده‌کاته‌وه‌. گۆواری نیشتمان وه‌کوو بڵاوکه‌ره‌وه‌ی بیری کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد ده‌وڕێکی سه‌ره‌کی گێرا له‌ بووژانه‌وه‌ی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی کوردان له‌ دوای له‌ سه‌رته‌خت لاچوونی ڕه‌زا شای په‌هله‌وی .عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی گه‌ڕێنه‌نده‌ و نووسه‌ری سه‌ره‌کی نیشتمان بوو. پیرۆزبایی ده‌که‌ین له‌ بنکه‌ی ژین و ئاماده‌کاری ئه‌و کاره‌ به‌نرخه‌ و داوای سه‌رکه‌وتنیان بۆ ده‌که‌ین.
بۆ وه‌ده‌ستهێنانی چاپی تازه‌ی ژماره‌کانی نیشتمان ده‌توانن به‌م نێونیشانه‌ پێوه‌ندی بکه‌ن به‌ بنکه‌ی ژین : bnkaizhin@yahoo.com

Monday, May 19, 2008

چاوپێکه‌وتن له‌ گه‌ڵ ڕۆژنامه‌ی هاوڵاتی




هاوڵاتی ژماره( 423) یه‌کشه‌ممه‌ 18/5/ 2008 لاپه‌ڕه‌ی 18

پێڤاژۆی سته‌ندارد بوونی شێوازه‌کان به‌رده‌وامه

حه‌سه‌نی قازی بۆ هاوڵاتی

سازدانی :مه‌ولوود ئافه‌ند‌

هاوڵاتی : ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵێک نووسه‌ر و ئه‌دیب و ئه‌کادیمیستی کورد بۆ " ستانده‌رایز کردنی زمانی کوردیی" ئاراسته‌ی لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌کان کرا، هه‌ڵگری کۆمه‌ڵێک ڕه‌خنه‌ و تێبینییه‌، جه‌نابتان وه‌ک پسپۆڕێک له‌ بواری زمانه‌وانییه‌وه‌ ڕاتان چییه‌ له‌ سه‌ر ئه‌و پڕۆژه‌یه؟‌

حه‌سه‌نی قازی: به‌ر له‌ هه‌موو شتێک سپاستان ده‌که‌م بۆ ئه‌م وتووێژه‌. ئه‌من خۆم به‌ پسپۆڕ دانانێم ، به‌ڵام وه‌کوو که‌سێک که‌ بۆ ماوه‌ی درێژ له‌ سه‌ر زمانی کوردی کارم کردووه‌ به‌ مافی خۆمی ده‌زانم له‌و بواره‌ دا تێبینییه‌کانم بهێنمه‌ گۆڕێ و بۆچوونه‌کانم له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی دیکه‌ به‌ش بکه‌م. ئه‌و نامه‌یه‌ی که‌ " کۆمه‌ڵێک نووسه‌ر و ئه‌دیب و ئه‌کادیمیستی کورد" به‌رزیان کردووه‌ته‌وه‌ بۆ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌کان له‌ ڕاستی دا پڕۆژه‌ نییه‌ به‌ڵکوو داوخوازێکه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ بڕیاری سیاسی بابه‌تی ناسک و پێچه‌ڵپێچی وه‌ک زمان "جێبه‌جێ" بکرێ. ئه‌م په‌یامه‌ هه‌م له‌ڕووی شێوازی داڕشتنه‌که‌ی واته‌ زمانه‌که‌ی و هه‌م له‌ نێوه‌رۆک دا گرفتی زۆره‌.
له‌ ڕوانگه‌ی زمانییه‌وه‌ هه‌ر ئاماژه‌یه‌کی کورت ده‌که‌م به‌ سه‌ردێری په‌یامه‌که‌. که‌س نازانێ کاتێک شتێک به‌ کوردی ده‌نووسرێ بۆ چی ده‌بێ بێژه‌یه‌کی ئینگلیسی و ئه‌ویش به‌ گه‌ردان کردنێکی هه‌ڵه‌ به‌کاربهێندرێ، به‌ ئینگلیزی به‌ سته‌ندارد کردن ده‌ڵێن " سته‌نده‌ردایز " نه‌ک "ستانده‌رایز" وئه‌گه‌ر " ستانده‌رایز کردن" [ سته‌نده‌ردایزکردن ]بکه‌یه‌نه‌ کوردی ئه‌و ده‌می ده‌بێته‌ " سته‌ندارد کردنی کردن" ئه‌م ئینگلیسیانده‌ بۆچێ؟
ئه‌وه‌ی گرینگ بێ نێوه‌رۆکی په‌یامه‌که‌یه‌ که‌ هه‌ر وه‌ک گوتم گرفتی زۆره‌.داڕێژه‌رانی په‌یام له‌ لایه‌ک داوای به‌ فه‌رمیی ناسینی شێوازێکی کوردی ده‌که‌ن و له‌ هه‌مان کاتیشدا ده‌ڵێن " هیچ ده‌سته‌ڵاتێکی سیاسی، هه‌رچه‌ند خاوه‌ن هێز و زه‌بر بێ ، ناتوانێ به‌ زه‌بری زۆر زمانێک دابتاشێ یان به‌ زۆر زمانێک [دیاره‌ له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ کوردستانی عێراق دا شێوازێکی کوردی] له‌ناو به‌رێت" له‌جێدا به‌ فه‌رمی ناسینی شتێک مانایه‌کی دیکه‌ی به‌ فه‌رمیی نه‌ناسینی شتێکی دیکه‌یه‌ و ئه‌گه‌ر مرۆ بییه‌وێ له‌ بواری کرداری دا ئه‌وه‌ پێک بهێنێ ڕه‌نگه‌ پێویستی به‌ "هێز و زه‌بر"بێته‌ گۆڕێ. لایه‌نێکی دیکه‌ له‌ ئه‌گه‌ری جێبه‌جێکردنی ئه‌و داوایه‌ دا، سست کردنی پله‌ و هه‌ڵکه‌وتی زمانی کوردی وه‌کوو زمانێکی ناسراو و ددان پێداهاتوو له‌ بواری قانوونی و نێونه‌ته‌وه‌یی دایه‌. ئه‌گه‌رچی کوردی له‌وه‌تا دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تی عێراق قه‌ت به‌ ته‌واوی قه‌ده‌غه‌ نه‌بووه‌ به‌ڵام به‌ ڕووخانی ڕێژیمی سه‌دام ، نووسین و په‌سند کرانی قانوونی بنچینه‌یی عێراق له‌ ساڵی 2005، هه‌ڵکه‌وتی ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش به‌رز بووه‌ته‌وه‌ و وه‌کوو زمانێکی ده‌وڵه‌تی ناسراوه‌ ‌. ئه‌وه‌تا له‌ ماده‌ی 4ی قانوونی بنچینه‌یی عێراق دا ده‌خوێنینه‌وه‌:

ماده‌ی (4) "
یه‌که‌م: زمانی عه‌ڕه‌بی و کوردی دوو زمانی فه‌رمیی عێراقێنه‌، مافی سه‌رجه‌م عێراقییه‌کان پارێزراوه‌ له‌ فێر کردنی ڕۆڵه‌کانیان به‌ زمانی دایکیان وه‌ک تورکمانی و سریانی له‌ ده‌زگاکانی فێرکردنی ده‌وڵه‌تدا به‌ پێی یاسا په‌روه‌رده‌ییه‌کان، یان به‌ هه‌ر زمانێکی دیکه‌ له‌ ده‌زگاکانی فێرکردنی تایبه‌تیدا.
دووه‌م: سنووری ده‌سته‌واژه‌ی زمانی فه‌رمی دیاری ده‌کرێت.چۆنیه‌تی جێبه‌جێکردنی حوکمی ئه‌م ماده‌یه‌ش به‌ یاسا ئه‌م خاڵانه‌ ده‌گرێته‌وه‌:
ئه‌لف – ده‌رکردنی ڕۆژنامه‌ی فه‌رمی به‌ هه‌ر دوو زمان.
ب – قسه‌ کردن ووتووێژ و ده‌ربڕین له‌ بواره‌ فه‌رمییه‌کاندا به‌ هه‌ر یه‌ک له‌ دوو زمانه‌که‌ وه‌ک ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و دادگاکان و کۆنگره‌ فه‌رمیه‌کان.
ج. داننان به‌ به‌ڵگه‌ فه‌رمیه‌کان و ئاڵوگۆڕ کردنی نامه‌ و ده‌ر کردنی به‌ڵگه‌ نامه‌ فه‌رمیه‌کان به‌ هه‌ر دوو زمان.
د. کردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌ به‌ هه‌ر دوو زمانه‌که‌ به‌ پێی یاسا په‌روه‌رده‌ییه‌کان.
ه‌ - هه‌ر بوارێکی دیکه‌ که‌ بنه‌مای یه‌کسانی بیگرێته‌وه‌، وه‌ک پاره‌ و په‌ساپۆرت و پووڵ.
سێیه‌م: له‌ دامو ده‌زگا فێدرالیه‌کان له‌ هه‌رێمی کوردستان هه‌ر دوو زمانه‌که‌ به‌کار ده‌هێندرێت.
چواره‌م : زمانی تورکمانی و سیریانی دوو زمانی فه‌رمی ترن له‌و یه‌که‌ ئیداریانه‌دا که‌ تیایدا
[تێیاندا] زۆرینه‌ی دانیشتوان پێک ده‌هێنن.
پێنجه‌م: هه‌ر هه‌رێم و پارێزگایه‌ک مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ زمانێکی ناوخۆیی دیکه‌ بکاته‌ زمانی فه‌رمی ئه‌گه‌ر زۆرینه‌ی دانیشتوانه‌که‌ی له‌ ڕاپرسییه‌کی گشتیدا بڕیاریان له‌ سه‌ر دا. "
(ماڵپه‌ڕی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان)"

ئه‌وه‌ ساده‌کردنه‌وه‌ی باسه‌که‌یه‌ ئه‌گه‌ر پێمان وابێ ئه‌و پله‌ و هه‌ڵکه‌وته‌ی بۆ زمانی کوردی له‌ قانوونی بنچینه‌یی عێراق دا گونجێندراوه‌ هه‌ر بارو دۆخی ئه‌و زمانه‌ له‌ عێراق ده‌گرێته‌وه‌‌، به‌ڵکوو وه‌کوو پاڵپشتی قانوونی له‌ ئاستی نێونه‌ته‌وه‌یی دا کاردانه‌وه‌ی له‌ سه‌ر ئه‌و جوگرافیایانه‌ش ده‌بێ که‌ زمانی کوردییان تێدا به‌کار ده‌هێندڕی و له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتی سه‌روه‌ری و حقووقی عێراق هه‌ڵکه‌وتوون.
ڕه‌نگه‌ له‌ ئاستی جیهانی دا زمانی کوردی ده‌گمه‌ن له‌‌و زمانانه‌ ‌ بێ که‌ ئه‌گه‌رچی ئه‌وانه‌ی قسه‌ی پێده‌که‌ن ده‌وڵه‌تی سه‌ر‌وه‌ری له‌مه‌ڕ خۆیان نییه‌،به‌ڵام زمانه‌که‌یان وه‌کوو زمانێکی ده‌وڵه‌تی ددانی پێداهاتووه‌، بۆیه‌ به‌رته‌نگ کردنه‌وه‌ی چه‌مکی زمانی کوردی هه‌ر به‌ شێوازێک له‌ بواری فه‌رمی دا، ئه‌و هه‌ڵکه‌وته‌ قانوونییه‌ بن کۆڵ ده‌کا و ده‌ ڕاستی دا گه‌شاندنه‌وه‌ی کڵپه‌ی ئاگری ئه‌و کۆششت و دووبه‌ندییه‌یه‌ که‌ نه‌یارانی کورد کردوویانه‌ و په‌یامه‌که‌ ئاماژه‌ی پێکردووه‌.
گرفتێکی دیکه‌ی ئه‌و په‌یامه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ ڕوانگه‌ی به‌خۆ فشین و "پیاوانه‌" وه‌ نووسراوه‌. له‌ ده‌قه‌که‌دا هاتووه‌: " به‌ فه‌رمیی ناسینی شێوه‌زاری کارپێکراوی هه‌نووکه‌یی له‌ هه‌رێمی کوردستاندا مانای ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێ که‌ شێوه‌زاره‌کانی تر، به‌ تایبه‌تی کرمانجیی ژووروو ، هه‌ورامانیی و لوریی و .... تاد، بایه‌خیان پێنه‌درێ" ئه‌وه‌ یانی من خۆم له‌ توو به‌ گه‌وره‌تر ده‌زانم. له‌ نێو 53 که‌سدا که‌ ئه‌و په‌یامه‌یان ئێمزا کردووه‌ ته‌نیا نێوی دوو ژن ده‌بیندرێ، له‌و 53 ئیمزایه‌ دا پێم وانییه‌ که‌سێکی که‌لوڕی ئاخێوه‌ر ( ئه‌و شێوازه‌ی کوردانی فه‌یلی قسه‌ی پێده‌که‌ن)، یان کرمانجیی ئاخێوه‌رێکی تێدابێ، و ئه‌وه‌ش خۆ دابڕاندانه‌ له‌وکوردانه‌ی به‌ شێوه‌یه‌کی جوێ له‌ کوردیی بابانی قسه‌ ده‌که‌ن و ده‌نووسن.
لایه‌نێکی دی هه‌ست نه‌کردنه‌ به‌ گرینگی زمان بۆ تاک و کۆمه‌ڵ وه‌کوو به‌شێک له‌ ناسێنه‌ی تاک یان کۆمه‌ڵیک له‌ تاکان. له‌ دنیای ئه‌مڕۆ دا مافی مرۆیی زمان بووه‌ته‌ بابه‌تێکی هه‌ره‌ گه‌وره‌ بۆ ئه‌و پسپۆڕ و تێکۆشه‌رانه‌ی له‌ بواری مافی مرۆ دا کار ده‌که‌ن.
بۆیه‌ له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ ئاخێوه‌رانی زمانی کوردی دا ڕێزلێنانی نێوکۆیی و ڕوانگه‌ی یه‌کسان سه‌باره‌ت به‌ هه‌موو شێوازه‌کان و هه‌موو شێوه‌ نووسینه‌کان به‌شێکی دانه‌بڕاوه له‌ ڕه‌چاو کردنی پرێنسیپه‌کانی مافی مڕۆ. له‌ کورتی ببڕمه‌وه‌ ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی کورده‌واری جوان بێ به‌ ڕه‌نگاو ڕه‌نگی و چه‌شناوچه‌شنییه‌کانییه‌وه‌ جوانه‌، ئه‌گه‌ر هه‌موو کورد بییه‌وێ‌ چێژ له‌ زمانه‌که‌ی ببینێ، بۆ تاک یان کۆمه‌ڵێک له‌ تاکان کوردی ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و یان ئه‌وان قسه‌ی پێده‌که‌ن و حه‌ق نییه‌ له‌ بن په‌رده‌ی "ستانده‌رایز" دا ئه‌و سنووری ئازادییه‌ ببه‌زێندرێ. کورد ده‌ڵێ خراپت کوت، چاکیش بڵێ؛ له‌ په‌یامه‌که‌ دا داوخوازی دامه‌زراندنی
" په‌یمانگایه‌کی [ یان دامه‌زراوێک ] نه‌ته‌وه‌یی بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ و ساغکردنه‌وه‌ و ئارشیڤ کردنی هه‌موو شێوه‌زاره‌کان " داوایه‌کی چاکه‌. له‌ ڕاستی دا بۆ ئه‌وه‌ی پلانێکی هه‌موو لایه‌نه‌ی زمانی له‌ چوارچێوه‌ی جوگرافیای کوردستانی عێراق دا بۆ پێوه‌چاران به‌و باته‌ گرینگه دابندرێ، هه‌بوونی ده‌زگایه‌کی ئه‌وتۆ که‌ له‌ لایه‌ن ده‌سته‌ڵاتی سیاسییه‌وه‌ پشتی بگیرێ و کارئاسانی بۆ بکرێ پێویسته‌.

هاوڵاتی : ئێمه چۆن ده‌توانین بانگه‌شه‌ بۆ زمانی یه‌کگرتووی کوردی بکه‌ین و له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ داوای گرنگیدان به‌ زاراوه‌کانی تر بکه‌ین ؟

حه‌سه‌نی قازی : سه‌باره‌ت به‌ چه‌مکی زمان و زاراوه‌ی له‌مه‌ڕ زمان تێکه‌و لێکه‌یی و ئاڵۆزییه‌کی زۆر له‌ گۆڕێ دایه‌. ئه‌گه‌ر سه‌راوه‌ردی ئه‌و چه‌مک و زاراوانه‌ به‌ ڕوونی دیاریی بکه‌ین ئه‌و ده‌مێ ده‌ربردن له‌ گه‌ڵ ئاڵۆزی و لێ ڕزگار بوونی هاسانتر ده‌بێته‌وه‌. گه‌لۆ کاتێک ئێمه‌ باسی " زمانی یه‌کگرتوو" ده‌که‌ین مه‌به‌ستمان چییه‌؟ ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌وه‌ زمانێکی یه‌کگرتووی قسه‌ پێکردن و پێوه‌ندی زاره‌کی بێ، ئه‌وه‌ قه‌ت پێک نایه‌ و باس کردنیشی جگه‌ له‌ به‌ فیڕۆ دانی کات و وزه‌ی ڕووناکبیری چیدیکه‌ی لێ شێن نابێ، گه‌لۆ ده‌کرێ به‌ بیر دابێ ‌ ڕۆژێک له‌ ڕۆژان خه‌ڵکی به‌ری مێرگان وه‌کوو کوردیی خۆراسانێ بدوێن؟
ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌ " زمانی یه‌کگرتوو" زمانێکی نوسینی وه‌کوو یه‌ک بێ که‌ هه‌موو کوردێکی خوێنده‌وار پێی بخوێنێته‌وه‌ و پێی بنووسێ ، ئه‌وه‌ش ده‌ست نادا. هۆیه‌که‌شی ئاشکرایه‌، باوه‌کوو کوردی له‌ شوێنێک زمانێکی ده‌وڵه‌تییه‌، له‌ جێیه‌کی دیکه هێشتا نکووڵی له‌ بوونی ده‌کرێ. ئێمه‌ ده‌زانین له‌گه‌ڵ قه‌ده‌غه‌ و پاوان بوونیش و ، سه‌ڕه‌رای ئه‌وه‌ی سیستمی په‌روه‌رده‌ به‌لانی که‌مه‌وه‌ له‌ جوگرافیای سێ ده‌وڵه‌تی که‌ کوردی تێدا ده‌ژین ڕێگه‌ی نه‌داوه‌ ئه‌و زمانه‌ ببێته‌ زمانی خوێندن، به‌ڵام له به‌ر خۆڕاگری و به‌ربه‌ره‌کانی کوردان و گه‌شه‌ی خۆ وشیارییان زمانه‌که‌ ماوه‌ته‌وه‌. پڕۆسه‌ی نووسینی کوردی له‌ به‌شی جیاوازی کوردستان و له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستانیش به‌ ڕێباز و ڕێچکه‌ی جیاواز دا ڕۆیشتووه‌ و ئێستا له‌ هه‌ڵکه‌وتێکی ئاوا داین که‌ له‌ گه‌ڵ دوو سته‌ندارد، که‌ هێشتا پێڤاژۆی ته‌واو دامه‌زرانیان کۆتایی نه‌هاتووه‌ ڕووبه‌ڕووین و ڕه‌وتی نووسین و به‌ره‌و سته‌ندارد چوونی چه‌ند شێوازی دیکه‌ش که‌ زۆربه‌ی ده‌کارهێنه‌رانیان له‌ ڕوانگه‌ی هه‌ستی به‌سترانه‌وه‌ی ئێتنیکییه‌وه‌ خۆیان به‌ کورد دا ده‌نێن و له‌ ده‌ره‌وی خۆیان واته‌ کورده‌کانی دیکه‌ش ئه‌وان به‌ کورد داده‌نێن و وه‌ک کورد ده‌یانناسن، به‌ڕێوه‌یه‌. به‌ بۆچوونی من ئه‌وه‌ ڕه‌وتێکه‌ نه‌ بڕیاری سیاسی ده‌توانێ پێشی پێبگرێ و نه‌ گه‌شانه‌وه‌، په‌ره‌سه‌ندن و خۆ گرتنیشی هیچ کێشه‌یه‌ک بۆ ناسێنه‌ [ پێناسه‌] ی کورد ساز ناکا. ئێستا تێکنیکی تێکه‌ڵاویی و دانوستاندن ئه‌وه‌نده‌ په‌ره‌گیر بووه‌ سنوور مانایه‌کی ئه‌وتۆیان نه‌ماوه‌.

هاوڵاتی : ئایا ئه‌م پرۆژه‌یه‌ سه‌ربکه‌وێ و زمانی کوردی له‌ باشوور به‌ پێی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ ستانده‌رایز بێ، چ کاریگه‌ری ده‌بێت له‌ سه‌ر زمانی پارچه‌کانی تری کوردستان به‌ تایبه‌ت ڕۆژهه‌ڵات ؟

حه‌سه‌نی قازی : ئه‌وه‌ پڕۆژه‌ نییه‌، به‌یامێکه‌ داوا ده‌کا لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌کان به‌ بڕیارێکی سیاسی ڕابگه‌یێنن فڵانه‌ شێواز [ دیاره‌ ده‌بێ مه‌به‌ستیان له‌ نووسین و خوێندن دا بێ ] بکرێته‌ ڕه‌سمی. هه‌ڵبه‌ت کوردیی نێو ه‌ڕاست ( کرمانجیی خواروو ، سۆرانی ) یان هه‌ر نێوێکی دیکه‌ی به‌ باڵا ببڕین زۆر له‌ مێژه‌ پڕۆسه‌ی به‌ره‌و سته‌اندارد چوونی له‌ سه‌ر بنه‌مای کوردیی بابانی ده‌ستی پێکردووه‌ و ئێستا له‌ به‌ره‌که‌تی ڕووخانی ڕێژیمی سه‌دام و پێک هاتنی ده‌سته‌ڵاتی کوردی له‌ به‌شێکی گه‌وره‌ی کوردستانی عێراق و سه‌رهه‌ڵێنانی به‌ ده‌یان ده‌زگای تێلێڤیزیۆن، ڕادیۆ وسه‌دان ڕۆژنامه‌ و گۆوار ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ خێراتریش بووه‌.
هه‌ر هه‌مان ڕه‌وت له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستانیشدا، دیاره‌ له‌ ئاستێکی دیکه‌دا به‌ڕێوه‌یه‌ . له‌مه‌ڕ کوردستانی ترکییه‌، وا بزانم تێلێڤیزیۆنی مانگیله‌ له‌ خێراتر کردنی ڕه‌وتی به‌ سته‌ندارد بوونی زمانێکی قه‌ده‌غه‌ دا ده‌وری سه‌ره‌کی گێڕاوه‌. وه‌ک ده‌زانی ئێستا باس له‌وه‌ ده‌کرێ ، ده‌وڵه‌تی ترکییه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا که‌ هێشتا به‌ فه‌رمی ددانی به‌ هه‌بوونی نه‌ته‌وه‌ی کورد و زمانی کوردی دا نه‌هێناوه، کاناڵێکی مانگیله‌ به‌ زمانی کوردی وه‌ڕێ بخا. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ سه‌ربگرێ و به‌ سه‌میمییه‌ته‌وه‌ بکرێ ،ده‌شێ له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و کوردییه‌ی له‌لایه‌ن به‌درخانییه‌کانه‌وه‌ پێش خراوه‌ و له‌و 25 ساڵه‌ی ڕابردوو دا گه‌شه‌ و نه‌شه‌یه‌کی زۆری به‌ خۆیه‌وه‌ دیوه‌ به‌ڕێوه‌ بچێ.
ئاشکرایه‌ به‌شه‌کانی کوردستان وه‌ک چۆن له‌ هه‌موو بواره‌کانی ژیان دا کارلێکه‌رییان له‌ سه‌ر یه‌کدی هه‌یه‌، له‌ بواری زمانیشدا هه‌یانه‌. پێوه‌ندیی کولتووری و زمانی کوردستانی عێراق و کوردستانی ئێران پێشینه‌یه‌کی کۆنی هه‌یه‌.له‌و سی چل ساڵه‌ی دواییدا زمان و کولتووری فارسیش جا به‌ چاک و خراپییه‌وه‌ _ دیاره‌ نه‌ک به‌ ڕێگه‌ی ئه‌و کوردییه‌ی له‌ کوردستانی ئێران پێی ده‌نووسرێ یان ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ خه‌ڵکی ئه‌وێن و له‌ کوردستانی عێراق ده‌ژین و ده‌نووسن _ شوێنپێی خۆی کردووه‌ته‌وه‌، ئه‌ی ئه‌وه‌ نییه‌ ڕۆژنییه‌ له‌ ڕۆژنامه‌کاندا چاوت به‌ ده‌یان "گه‌را" و " گه‌رایی " نه‌که‌وێ که‌ له‌ وشه‌کان هاڵاون. بێتوو له‌ هه‌رێمی کوردستانی عێراق شێوازێک له‌ شێوازه‌کانی کوردی به‌ بڕیاری سیاسی دابسه‌پێندرێ کاردانه‌وه‌ی زۆر خراپی له‌ سه‌ر به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستانیش ده‌بێ.

هاوڵاتی : نه‌بوونی زمانێکی یه‌کگرتوو له‌ درێژخایه‌ندا چ کاریگه‌رییه‌کی ده‌بێت له‌ سه‌ر گه‌شه‌کردنی لایه‌نه‌کانی تر وه‌ک ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی ، سیاسی و کولتووری کۆمه‌ڵگای کوردی؟

حه‌سه‌نی قازی : نه‌بوونی "زمانێکی یه‌کگرتووی نووسین" نه‌ له‌ کورت خایه‌ن و نه‌ له‌ درێزخایه‌ندا کارگه‌رییه‌کی ئه‌وتۆی له‌ سه‌ر گه‌شه‌ کردن یان سست کردنه‌وه‌ و داهێزانی هیچکام له‌و بوارانه‌ نییه‌ که تۆ ئاماژه‌ی پێده‌که‌ی. له‌ بازاره‌کانی سه‌ر سنوور و ده‌ستاووده‌ست کردنی که‌لو په‌ل و ئاڵشو وێرش دا له‌وانه‌یه‌ هاوکات چه‌ند زمان ده‌کار بکردرێ – دیاره‌ ئه‌گه‌ر تۆپبارانه‌کانی ئێران و هێرشه‌کانی ترکییه‌ چه‌ت له‌و پێوه‌ندیانه‌ نه‌خا- وه‌کوو تر له‌جوگرافیای کوردستانی عێراق دا له‌ به‌ر گه‌شه‌ کردنی ئامرازه‌ ڕاگه‌یه‌نه‌ره‌ گشتییه‌کان و ده‌ره‌تانی پێوه‌ندی خێرا ئاخێوه‌رانی هه‌موو شێوازه‌کان له‌ بارودۆخی ئاساییی دا ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ هه‌م شێوازی مه‌ڵبه‌ندی خۆیان پێش بخه‌ن و هه‌م له‌ گه‌ڵ شێوازه‌کانی دیکه‌ دا ناسیاوی په‌یدا که‌ن. ئه‌و خه‌ڵکه‌ تا ئێستا له‌ نه‌بوونی " زمانێکی یه‌کگرتوو " دا هه‌ر هه‌بوون و هه‌ر ده‌شمێنن.

هاوڵاتی: گرنگترین فاکتۆره‌کان چن بۆ ستانده‌رایز کردنی زمانی کوردی ؟ و له‌ باشووری کوردستان ده‌بێت چ شێوه‌زارێکی زمانێکی ستانداردی کوردی دروست بکرێ ؟

حه‌سه‌نی قازی : وه‌ک پێشتر باسم کرد پێڤاژۆی سته‌ندارد بوونی کرمانجی به‌پێی ئه‌و ڕێوشوێنه‌ی میر جه‌ڵادت به‌درخان به‌ بناخه‌ داڕێژی وه‌حیساب دێ، گه‌لۆ له‌ ناوچه‌ی بادینانی کوردستانی عێراق چی لێده‌رده‌چێ جارێ به‌ لێبڕاوی له‌ سه‌ر دوان و حوکم له‌ سه‌ر دانی له‌ جێی خۆیدا نییه‌ ( به‌ له‌به‌رچاو گرتنی جیاوازی ڕێنووس)، به‌ڵام به‌ دڵنیاییه‌وه دابڕانی ئه‌و شێوازه‌ کرمانجییه‌ی له‌ بادینان قسه‌ی پێده‌کرێ وپێی ده‌نووسرێ و له‌ ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌کاندا ده‌کار ده‌کردرێ له‌ ڕه‌وتی گه‌شانه‌وه‌ی ئه‌و شێوازه‌ کوردییه‌ی له‌ کوردستانی ترکییه‌ یان له‌ هه‌ر جێیه‌کی به‌و شێوازانه‌ قسه‌ ده‌کرێ و ده‌نووسرێ نالوێ و له‌ بواری کۆمه‌ڵناسی زمانه‌وه‌ تێکۆشانێکی دواکه‌وتووانه‌یه‌. گه‌شه‌ی سته‌نداردی کوردیی سۆرانی له‌به‌ر ده‌کار کردنی ڕێنووسێکی هاوبه‌ش له‌ کوردستانی عێراق و ئێران گرفتی که‌متره‌. وه‌ک باسم کرد ئێستا وه‌کوو سه‌ره‌تایترین مافی مرۆ به‌ شێوازی خۆ نووسین له‌ نێوئاخێوه‌رانی هه‌ورامی و دملی یان زازایی ش دا به‌ڕێوه‌یه‌ و هه‌روه‌ها کوردیی که‌لوڕی( وه‌کوو ناوێکی گشتگیر بۆ شێوازی ئاخاوتنی کورده‌کانی کرماشان و ئیلام و فه‌یلییه‌کان). ئێستا له‌ کوردستانی عێراق له‌ هه‌موو جێیه‌کی دیکه‌ زیاتر ده‌رفه‌ت و ده‌ره‌تانی ڕێک پێدانی ئه‌و بابه‌تانه‌ هه‌یه‌ و ئه‌من له‌و باوه‌ڕه‌ دام ئه‌گه‌ر به‌دوور له‌ هه‌ست و کوڵی ناوچه‌گه‌ری و به‌ دوور له‌ شه‌ڕه‌فڕ و ده‌مارگیری ده‌زگایه‌کی پسپۆڕ دابمه‌زرێ ده‌توانێ له‌ که‌شوهه‌وایه‌کی دێمۆکراتیک دا ،به‌ ڕێزگرتن له‌ جیاوازی و په‌ژراندنی پێڤاژۆی سته‌ندارد بوون ( بوونه‌کان‌)‌ هه‌ڵسه‌نگێنێ و به‌ره‌و پێشی به‌رێ و به‌ به‌رده‌وامی ئاکامی لێکۆڵینه‌وه‌ و کاره‌کانی بڵاو بکاته‌وه‌ . ئه‌گه‌رئه‌وه‌ بکرێ کورد ده‌بن به‌ یه‌ک له‌ پێشڕه‌وانی پارێزه‌رانی زمانانی ژێر مه‌ترسی له‌ ئاستی جیهانیدا.
ده‌مه‌وێ ئاماژه‌ به‌ پنکتێکی دیکه‌ بکه‌م ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ به‌ بڕوای من پاراستنی هه‌ورامی و کرمانجی و که‌ڵوڕی له‌ کوردستانی عێراق باشترین شێوه‌یه‌ بۆ هه‌بوونی ته‌بایی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ بواری زمانی دا و یه‌کێتی ئازادانه‌ی هاوژینی ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی له‌ کوردستانی عێراق دا ده‌ژین پته‌وتر ده‌کا. کێشه‌ی زمان هه‌ر تایبه‌تی ئی بارودۆخی کوردستان نییه‌. له‌ مێژووی زاندراو و ناسراوی به‌شه‌ری دا بووه‌ و هه‌ر ده‌بێ، له‌و جێیانه‌ی به‌ڕێی دێمۆکراتیک دا یه‌كلا کراوه‌ته‌وه‌ ئاستی ڕووناکبیریش زیاتر گه‌شه‌ی سه‌ندووه‌.

هاوڵاتی : ئایا کاتی ئه‌وه‌ نه‌هاتووه‌ که‌ زمانی کوردی خۆی له‌ ڕێنووسی زمانی فارسی و عه‌ڕه‌بی جیا بکاته‌وه‌؟

حه‌سه‌نی قازی: زمانی کوردی وه‌کوو هه‌موو زمانه‌ زیندوویه‌کانی سه‌ر ئه‌م کوره‌ی خاکییه‌ ده‌کرێ به‌ هه‌موو ئه‌و خه‌تانه‌ی [ ڕێنووس‌] که‌ بۆ ده‌ربڕێنی ده‌نگه‌کانی زمان نیشانه‌یان هه‌یه‌ بنووسرێ. له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌ هیچ خه‌تێک‌ له‌ خه‌تێکی دیکه‌ ‌باشتر‌ یان پیرۆزتر نییه‌. ڕه‌وتی مێژوویی وای کردووه‌ کورده‌کان بۆ نووسین له‌ سه‌رده‌مانی تازه‌ دا هه‌ر نه‌بێ سێ سیستمی ئه‌لفوپێتکه‌ ده‌کار بکه‌ن، دیاره‌ ئێستا نووسینی کوردی به‌ خه‌تی کریلی له‌ دوای هه‌ڵوه‌شانی سۆڤییه‌تی جاران له‌ کورتێی داوه‌.
ئه‌گه‌ر کرابا هه‌موو کورد له‌ سیستمی خوێندن و په‌روه‌رده‌ دا یه‌ک ڕێنووس به‌‌کار بهێنن ئه‌وه‌ تا ڕاده‌یه‌کی زۆر له‌ گێره‌ و کێشه‌ی لابه‌لای که‌متر ده‌کرده‌وه‌. به‌ڵام جارێ ئه‌وه‌ ده‌ست نادا، بێتوو ،ده‌ره‌تانی گۆڕینی خه‌ت له‌ عێراقی عه‌ڕه‌بی مه‌یسه‌ر بێ ئه‌و ده‌می ئه‌وه‌ له‌ کوردستانی عێراقیش ده‌گونجێ،و به‌ بێ ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر هه‌رێمی کوردستان بێ له‌به‌رچاوگرتنی گشت ئه‌و بوارانه‌ی به‌ عێراقی ده‌به‌ستێته‌وه‌ شان بداته‌ به‌ر ئاڵو گؤرێکی ئه‌وتۆ، ئه‌وه‌ هه‌نگاوێکه‌ سه‌رکه‌وتوو نابێ.
له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ ئه‌گه‌رچی خه‌ت به‌شێکی زاتی نییه‌ له‌ زمان به‌ڵام عاده‌ت و ده‌ق پێگرتن له‌ ڕه‌وتی خوێندنه‌وه‌ دا کاریگه‌ری تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌. یه‌ک له‌ زمانناسانی هه‌ره‌ دیاری ئێرانی هاوچه‌رخ له‌ دیدارێکماندا ده‌یگوت، ئه‌گه‌رچی ده‌زانم ده‌زگای ڕێنووسی فارسی هه‌نووکه‌ که‌مایه‌سی زۆره‌،وهێندێک له‌ ده‌نگه‌کان له‌ کری وشه‌ دا نیشانه‌یان نییه‌، به‌ڵام‌ ئه‌گه‌ر دیوانی حافز بهێنرێته‌ سه‌ر خه‌تی لاتینی و به‌و ڕێنووسه‌ بیخوێنمه‌وه‌ پێم وانییه‌ ئه‌و چێژه‌ی لێ وه‌رگرم که‌ به‌خه‌تی ئێستا لێی وه‌رده‌گرم. دیاره‌ ئه‌وه‌ عاده‌تی خوێندنه‌وه‌یه‌هه‌ڵبه‌ت ڕێگرێکی قانوونیش له‌ گۆرێدایه‌، له‌ ئێران و سوورییه‌ و ترکییه‌ له‌ دووی یه‌که‌میان خه‌تی عه‌ڕه‌بی ( ئارامی) و له‌ویدیکه‌یان خه‌تی لاتینی ڕێنووسی ڕه‌سمینه‌ و گۆڕانی ئه‌وه‌ش واته‌، له‌ ئێران و سووریه‌ وه‌خۆ کردنی ئه‌لفوبێی لاتینی و له‌ ترکییه‌ بادانه‌وه‌ سه‌ر خه‌تی عه‌ڕه‌بی سه‌رده‌می عوسمانی وا بزانم جارێ ئه‌وانه‌ ده‌ست ناده‌ن. ئه‌ی چ که‌رده‌ن؟ به‌ بۆچوونی من ئه‌و ڕێنووسانه‌ هه‌ردووکیان که‌ له‌ ده‌ستپێکی ده‌کارکردنیانه‌وه‌ بۆ نووسینی کوردی زۆر ئاڵو گۆڕیان تێدا کراوه‌ هه‌ن و جارێ ده‌شبن ، به‌ڵام نووسه‌ران و به‌ تایبه‌تی ڕۆژنامه‌نووسان و کڕێکارانی ڕاگه‌یاندن به‌ که‌لک سه‌ندن له‌ پێشکه‌وتنی تێکنیکی ده‌توانن بۆ وێنه‌ ئه‌وه‌ی به‌ کوردیی نێوه‌ڕاست و به‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی نووسیویانه‌ بۆ ئه‌وه‌ی په‌یامه‌که‌یان بگه‌یه‌نه‌ ژماره‌یه‌کی به‌ربڵاوتر له‌ خوێنه‌ره‌وان، ڕای گوێزنه‌ سه‌ر ئه‌لفوپێتکه‌ی لاتینیش. وه‌ک ده‌زانی ئێستا ژماره‌یه‌کی به‌ربڵاو له‌ کورده‌کان ، سه‌ڕه‌ڕای سانسور له‌ هێندێک شوێن و بڕووسکه‌ بڕان له‌ جێی تر و له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات ڕۆژانه‌ ئینترنێت به‌کارده‌هێنن. زۆر که‌سی که‌ به‌ کوردیی نێوه‌ڕاست ده‌نووسن له‌وانه‌یه‌ قه‌ت ماوه‌یه‌کی کورتیشیان بۆ نووسینی کوردی به‌ خه‌تی لاتینی ته‌رخان نه‌کردبێ و ڕه‌نگه‌ یه‌که‌مجار له‌ ئینترنێت دا ئه‌مه‌یان به‌ تاقی کردبێته‌وه‌ و له‌ پڕ ده‌بینن زۆر به‌چاکی ده‌کرێ کوردیی نێوه‌ڕاست به‌ خه‌تی لاتینیش بنووسرێ. ئێستا برایه‌کی هێژا له‌ وڵاتی بریتانیا دوای تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی زۆر توانیویه‌ به‌ ئاڵوگۆڕێکی که‌مه‌وه‌ له‌ ئه‌لفوپێتکه‌ی به‌درخانی دا نووسینی کوردی به‌ خه‌تی لاتینی له‌ تۆڕی ئینترنێت دا له‌گه‌ڵ سته‌ندارده‌ نێونه‌ته‌وایه‌تییه‌کان بگونجێنێ و نێوی ناوه‌ " ڕێنووسی یه‌کگرتوو". وا بزانم ئه‌وه‌ش ئاسانکارییه‌کی تێکنیکی بێ بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی بیانه‌وێ له‌ ئینترنێت دا بۆ نووسینی کوردی ڕێنووسی لاتینی ئاڵوگۆڕکراو ده‌کار بکه‌ن.

هاوڵاتی: له‌ سه‌ر بۆچوونی د.ئه‌میرحه‌سه‌نپوور که‌ کوردی زمانێکی جووت ستاندارده‌ و ئه‌گه‌ر قه‌رار بێت بکرێته‌ تاقه‌ ستاندارد و زمانی سۆرانی وه‌ک زمانی فه‌رمی دابنرێت کێشه‌ و ناکۆکی زیاتر ده‌بێت پڕۆسه‌ی جیابوونه‌وه‌ خێراتر ده‌کات، ئێوه‌ ڕاتان چیه‌ سه‌باره‌ت به‌م بۆچوونه‌؟

حه‌سه‌نی قازی: کتێبه‌که‌ی به‌ڕێز حه‌سه‌نپوور به‌ناوی ' ناسیۆنالیزم و زمان له‌ کوردستان 1985-1918 ' له‌ ساڵی 1992 له‌ ئه‌مریکا بڵاو بووه‌ته‌وه‌. ئه‌م کتێبه‌ تێزی دوکتورایه‌که‌تی که‌ له‌ ساڵی 1989 دا پێشکێشی زانکۆی ئیلینۆی کردووه‌ له‌ ئووربانا- شه‌مپه‌ین. له‌و کتێبه‌ دا وه‌ک له‌ ناوه‌که‌یه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێ مێژووی 67 ساڵ بارو دۆخ و پێشوه‌چوونه‌کانی زمانی کوردی تاوتوێ کراوه‌. نووسه‌ر به‌ پاڵپشتی لێکدانه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌و که‌ره‌ستانه‌ی که‌ به‌ ساڵان به‌ شێنه‌یی و به‌ له‌ سه‌ره‌خۆییه‌کی بێوێنه‌ کۆی کردوونه‌ته‌وه‌، به‌و ئاکامه‌ گه‌یشتووه‌ کوردی زمانێکی جووت – سته‌ندارده‌. دیاره‌ سه‌باره‌ت به‌ سۆرانی ماده‌ و که‌ره‌سته‌ی زیاتری له‌ به‌رده‌ست دابووه‌ و ده‌ڵێ زمانی نووسینی کوردیی سۆرانی له‌ سه‌ربناخه‌ی بن له‌هجه‌ی سلێمانی فرچکی گرتووه‌. دیاره‌ باسی ئه‌و جیاوازیانه‌شی کردووه‌ که‌ بۆ وێنه‌ له‌ نێوان شێوازی بابانی و موکری دا هه‌ن. له‌و کتێبه‌دا باسی هه‌ورامی و دملی [زازایی] ش کراوه‌. به‌ڵام دوو کۆمه‌ڵه‌ گه‌وره‌تره‌که‌ی شێوازه‌ کوردییه‌کان واته‌ کرمانجی و سۆرانی زیاتر که‌وتوونه‌ به‌ر باس. دیاره‌ دواتر مامۆستا حه‌سه‌نپوور له‌ ساڵی 1998 باسێکی زۆر چاوڕاکێشیشی سه‌باره‌ت به‌ هه‌ورامی به‌ نێوی : ' ناسێنه‌ [ پێناسه‌]ی هه‌ورامی ئاخێوه‌ران: به‌رته‌ک له‌ مه‌ڕ تێئۆری و ئیدێئۆلۆژی زمانناسیی به‌راوه‌ردکارانه‌' بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ و به درێژیی وڵامی مه‌کێنزی و که‌سانی دیکه‌ی داوه‌ته‌وه‌ که‌ هه‌ورامی له‌ شێوازه‌کانی دیکه‌ی کوردی داده‌بڕن.
کتێبه‌که‌ی حه‌سه‌نپوور تا ئێستا به‌ کوردی وه‌رنه‌گێڕدراوه‌ و تا ئه‌و جێیه‌ی من بزانم ته‌نێ هێندێک بیروڕا سه‌باره‌ت به‌ چه‌مکی ناسیونالیزم له‌و کتێبه‌دا باس و گه‌نگه‌شه‌ی له‌ سه‌ر کراوه‌. ئه‌و سه‌ره‌تایه‌ بۆ ئه‌وه‌بوو بلێم هه‌ڵویستی کاک ئه‌میر له‌مه‌ڕ جووت – سته‌نداردی به‌ پاڵپشتی لیکۆڵینه‌وه‌ و لێکدانه‌وه‌یه‌ نه‌ک زه‌وقی که‌سی یان به‌سترانه‌وه‌ی ئێتنیکی.
ئه‌من زۆری پێگه‌شامه‌وه‌ که‌ چه‌ند ڕۆژ دوای نووسینه‌که‌ی به‌ڕێزیان له‌ وێبنووسی "ڕوانگه‌" و چه‌ند ماڵپه‌ڕ و ڕۆژنامه‌ی دیکه‌ دا، 'ئێکه‌تیا نڤیسه‌رێن کورد – تایێ دهۆکێ ڕایانگه‌یاند: ده‌رباره‌ی ناڤه‌رۆكا "په‌یامێ" وئه‌و پرس و نیگه‌رانیا تێدا هاتیه‌ خویا كرن ژی، ژ نه‌بوونا تاكه‌ زمانێ ستاندارد، ئه‌م دیتن وبۆچوونێن ئه‌كادمی و زمانزانێ هێژا د.ئه‌میر حه‌سه‌نپووری یێن کو د نڤیسارا خۆ دا:- " کوردی وه‌ک زمانێکی جووت – ستاندارد" به‌لاڤ کرین، ب باشترین،زانستیترین و ئه‌بجه‌کتیڤترین به‌رسڤ دزانین و ب ته‌واوی پشته‌ڤانی لێ دکه‌ین و نه‌فه‌سا وی یا زانستیانه‌ و دلسۆزی و هه‌ستێ وی ب به‌رپرسیاریێ وه‌کی چیایێن کوردستانێ به‌رز رادگرین... ب هیڤیا ئه‌و دیتن و بۆچوون ببنه‌ شنگسته‌یێ هه‌ر دانوستاندنه‌کێ ل ڤی بابه‌تی."
ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌یه‌ که‌ چۆن تێکنۆلۆژی ده‌توانێ وا به‌ خێرایی په‌یامێکی خێرخوازانه‌ له‌ باشووری کاناداوه‌ بگه‌یێنێته‌ باشووری کوردستان.‌ به‌ بۆچوونی من ئه‌و ڕه‌وتی سته‌ندارد بوونه‌ جارێ به‌رده‌وامه‌ ، هه‌م هه‌ورامی و هه‌م دملی [زازایی] ئێستا له‌و رێبازه‌ دان که‌ نۆڕمی له‌ مه‌ڕ خۆیان له‌ زمانی نوسین دا رێک پێبده‌ن.

هاوڵاتی : ڕاگه‌یاندنه‌کانی باشووری کوردستان له‌ ڕووی زمانه‌وانییه‌وه‌ کێشه‌یان زۆره‌ و تا ئێستاش هیچ یه‌ک له‌ ناوه‌نده‌کانی ڕاگه‌یاندن نه‌یانتوانیوه‌ که‌ شێواز یان ستایلێکی تایبه‌ت دروست بکه‌ن. بۆ دروست کردنی شێوازێکی تایبه‌ت بۆ نووسین له‌ ڕاگه‌یاندنه‌کاندا ده‌بێت چ بکرێت؟

حه‌سه‌نی قازی: ئه‌وه‌ پرسیارێکی زۆر به‌ جێیه‌. ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌کان و به‌تایبه‌تی داو وده‌زگای ده‌سته‌ڵاتدار که‌ بۆ ڕاپه‌ڕاندنی کاره‌کانیان زمانی کوردی ده‌ کار ده‌که‌ن ده‌بێ ئه‌وه‌یان له‌ به‌رچاو بێ ‌ ئێستا کوردی له‌ باری قانوونییه‌وه‌ زمانێکی ده‌وڵه‌تییه‌ و پێویسته‌ به‌ لێپرسراوی و به‌ زاناییه‌وه‌ پێوه‌ی بچارێن. ڕاسته‌ به‌ پێی قانوونی بنچینه‌یی عێراق به‌ندی سێیه‌می ماده‌ی 4. ' له‌ دامو ده‌زگا فێدرالییه‌کان له‌ هه‌رێمی کوردستان 'دا ده‌بێ ' هه‌ر دوو زمانه‌که‌ به‌ کار بهێندرێت ' به‌ڵام، هیچ پێویست ناکا کوردی بخرێته‌ په‌رواێزی زمانی عه‌ڕه‌بییه‌وه‌. ئه‌من چه‌ند جارێک گوێم له‌ گه‌نگه‌شه‌ و باسه‌کانی پارلمانی هه‌رێم هه‌ڵخستووه‌، بۆ گه‌ڵاڵه‌ کردنی پێشنیارێکی قانوونی دێنن به‌ عه‌ڕه‌بی دایده‌ڕێژن و دوایه‌ ده‌یکه‌نه‌ کوردی. له‌ کاتێک دا ئه‌و کاره‌ ده‌بێ به‌ پێچه‌وانه‌ بێ. با داڕشتنی بیرو ڕا به‌ کوردی بێ و خۆمان ڕابهێنین. پاش ئه‌وه‌ی‌ زمانی کوردی [واته‌ کوردیی بادینی، سۆرانی،که‌لوڕی و هه‌ورامی ] گه‌یوه‌ته‌ ئاستی زمانێکی ده‌وڵه‌تی، له‌ لایه‌ن ئاخێوه‌رانیشیه‌وه‌ له‌ بواری ڕه‌سمی دا پێویسته‌ ئه‌و گرینگییه‌ی پێبدرێ.
ده‌شێ پلاندانانی زمانی که‌ بوارێکی گرینگی زمانناسییه‌، ‌‌ له‌ پڕۆسه‌ی به‌ سته‌ندارد بوون دا له‌ لای ئێمه‌ زۆری بیر لێنه‌کرابێته‌وه‌. ئه‌من‌ باش نازانم گه‌لۆ له‌ میدیاکاندا [ میدیای ده‌نگ و ڕه‌نگ و چاپکراو] هه‌ڵوه‌ژێر یان بژارکاری زمانی هه‌ن یان نا؟ ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ هه‌بێ و به‌ کرده‌وه‌ ئامۆژگاری و بۆچوونی که‌سانی ئه‌وتۆ له‌به‌رچاو بگیرێ و پیاده‌ بکرێ ئه‌وده‌می کۆکردنه‌وه‌ و رێکپێدانی ئه‌و زمانه‌ی ده‌کارده‌کرێ زۆر جوانتر ڕۆده‌نیشێ. لێره‌دا ده‌توانم پێشنیارێک بهێنمه‌ گۆڕێ ڕؤژنامه‌که‌ی ئێوه‌ ده‌توانێ بانگه‌وازێک ده‌رکا و له‌ سه‌ر نووسه‌ران و هه‌ڵوه‌ژێرانی زمانی چه‌ندین ڕۆژنامان بگێڕێته‌وه‌ و دوای گه‌نگه‌شه‌ و سه‌نگ و سووک کردن هه‌موو له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێک که‌ون بۆ وێنه‌؛ نێوی پێته‌خته‌کانی جیهان چۆن بنووسن.هه‌مووان به‌رعۆده‌ بن ئه‌وه‌ی رێکه‌وتنی له‌ سه‌ر کراوه‌ پێره‌وی بکه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ بکرێ واته‌ کاری به‌کۆمه‌ڵی به‌ پلان ‌ له‌ سه‌ر زمان، پرۆسه‌ی سته‌ندارد کردن زووتر ڕۆده‌نیشێ. کارێکی ئه‌تۆ ده‌کرێ له‌ لایه‌ن ئه‌و ڕۆژنامانه‌ش ڕا بکرێ که‌ به‌ کوردیی بادینی بڵاو ده‌بنه‌وه.‌ دیاره‌ زمانی تێلێڤیزیۆن و ڕادیۆش که‌ زیاتر زاره‌کییه‌ بڕێک جیاوازه‌. بێژه‌ر، و پێشکێشکار وئاماده‌کارانی به‌رنامه‌ ده‌کرێ پێڕه‌وی له‌ پێوه‌رێکی یه‌کگرتوو بکه‌ن، به‌ڵام ناکرێ له‌ جه‌نگه‌ی به‌رنامه‌یه‌کی زیندوو دا به‌ میوانه‌که‌یان بڵێن تکایه‌ مه‌ڵێ 'ئه‌نگلته‌را' بڵێ 'ئینگلیستان'
. من بۆ پاڵپشتی بۆچوونه‌کانم له‌م وتو وێژه‌دا ده‌سته‌و دامێنی چ زانایه‌کی بواری زمانی نه‌بووم به‌ڵام پێم خۆشه‌ قسه‌کانم به‌ گوتنی زانایه‌کی گه‌وره‌ی بواری مافی مرۆیی زمان که‌ له‌ ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا ناسراوه‌ و دۆستێکی نه‌ته‌وه‌ی کورده‌ دا بکوژێنم. یای دوکتور تۆوڤێ سکوتناب – کانگاس ده‌ڵێ :" ده‌زانین په‌پووله‌ چه‌نده‌ له‌ شکانهاتوو و ناسکن. ئه‌گه‌ر په‌پووله‌یه‌ک بگری و دوایه‌ به‌ره‌ڵای که‌ی ده‌بینی ئیدی هه‌ڵنافڕێ، ئه‌توو هه‌ر به‌ گرتنی نه‌ت هێشتووه‌.په‌پووله‌ له‌ شکانهاتوون، زمانیش هه‌ر ئاوا له‌ شکانهاتوون و ئه‌من ده‌ڵێم هه‌ر کاتێک خه‌ڵک په‌پووله‌ ده‌بینن ده‌بێ بیر له‌ زمانه‌که‌ی خۆیان و له‌ زمانی خه‌ڵکی بکه‌نه‌وه‌. زمانان به‌ جوانی و به‌ له‌ شکانهاتوویی په‌پوولانن. ئێمه‌ ده‌بێ حه‌ول بده‌ین پشتیوانییان لێ بکه‌ین و بیانپارێزین.


حه‌سه‌نی قازی

له‌ شاری مهاباد له‌ عیماره‌تی پێشه‌وایی کوردستان له‌ دایک بووه‌. ماوه‌یه‌کی دوور و درێژه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان ده‌ژی
چه‌ند وشه‌ نامه‌ و قامۆوسی سوێدی/کوردی، سوێدی/فارسی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. له‌ساڵی 1993 کتێبی 'ئاوڕێکی تازه‌ بۆ سه‌ر ڕێزمان ' ی زمانناسی ئێرانی دوکتور محه‌مه‌د ڕه‌زای باتینی وه‌رگێڕاوه‌ و بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌. زیاتر له‌ 50 بابه‌تی مێژوویی، کۆمه‌ڵناسی، سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمانی ئینگلیسیه‌وه‌ وه‌رگێڕاوه‌ و له‌ چاپه‌مه‌نی ده‌ره‌وه‌ی وڵات دا بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌. 4 ساڵ له‌ " ده‌زگای ده‌وڵه‌تیی کولتوور"ی وڵاتی سوێد وه‌کوو پسپۆڕی کوردی و8 ساڵ له‌ چه‌ند تێلێڤیزیۆنی مانگیله‌ی کوردی وه‌کوو ئاماده‌کار و پێشکێشکاری به‌رنامه‌ کاری کردووه‌. ئێستا له‌ سه‌ر پڕۆژه‌یه‌ک بۆ کۆکردنه‌وه‌ و تاوتوێکردنی وێنه‌کانی سه‌رده‌می کۆماری کوردستان کار ده‌کا.

Saturday, May 17, 2008

تێبینی له‌ سه‌ر تێبینی 5




شه‌بانی
کاکه‌ حه‌سه‌ن گیان جارێکی دیکه‌ش ده‌ستتان خۆشبێ ،به‌ڵام وه‌ک بزانم ئه‌و بابه‌ته‌ت پێشوو هه‌ر له‌ سه‌ر ئه‌و سایته‌ بڵاو کردبووه‌ ...

حه‌سه‌نی قازی
نا، هیچکام له‌م دوو بابه‌ته‌ پێشتر لێره‌دا (ڕێنێسانس ) بڵاو نه‌کراونه‌ته‌وه‌،ڕه‌نگه‌ له‌ وێبنووسی ڕوانگه‌ دا ئه‌م دوو بابه‌ته‌ت خوێندبێته‌وه. کاک شوانی من له‌جیات ئێوه‌ بام له‌ جیات ئه‌و بیرخه‌ره‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ر نێوه‌رۆکی ئه‌وه‌ی لێره‌دا هاتووه‌ ده‌منووسی. هه‌ر هه‌بی!
شه‌بانی
کاکه‌ حه‌سه‌نی به‌ڕێز من زۆر سرنجم داوه‌ته‌ هه‌موو ئه‌و جوابانه‌ی که‌ بۆ بۆچووننووسه‌کانت ناردۆته‌وه‌ که‌ یه‌کیان ئه‌و موخلیسه‌یه‌ جا هۆی به‌شدار نه‌بوونی جه‌ماوه‌ر ده‌و تێبێنی زمانه‌وانییه‌ که‌ به‌ڕیزتان وه‌ڕیتانخستووه‌ هۆی سه‌ره‌کی ئه‌و جوابانه‌یه‌ که‌ زۆر ڕه‌ق و خه‌ڵک به‌ چووکگرتنه‌ ،به‌ باوه‌ڕی من گه‌وره‌ترین سه‌رکه‌وتوویی ده‌ کار و باری ئه‌ده‌بی و زمانه‌وانی ته‌وازووعه‌ چون ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ نه‌بوو مرۆڤ جارێک ڕه‌خنه‌ ده‌گرێ ئه‌گه‌ر وڵامێکی ڕه‌قیان داوه‌ ئیدی زیاتر خۆ به‌ شته‌که‌وه‌ ماندوو ناکا من ئه‌وه‌م جارێکیش عه‌رزی به‌ڕیزتان کردووه‌ که‌ تۆ به‌ دمبه‌دمه‌ت ناوزه‌د کرد ئه‌و هه‌ر هه‌بی یه‌ش یه‌کێکه‌ له‌و وڵامه‌ ڕه‌ق ودڵکڕێنه‌ به‌ حاڵ تا ئێره‌ به‌شی من به‌زیاد بێ و ئاواتم سه‌رکه‌وتوویی زیاترتانه‌
هه‌ر بژی
merze Jawanmerd
به‌ڕێز كاك حه‌سه‌نی قازی!
"ئه‌ی کارسازی کاران تۆ بڵێی چ جوانی و ورده‌کارییه‌ک له‌ ده‌کارکردنی "گریلا له‌ بری "پێشمه‌رگه‌"دا هه‌بێ؟ ده‌كرێ ئه‌وه‌ی شی كه‌نه‌وه كه بۆ ناوی مێژوویی، ڕه‌سه‌ن و خۆشه‌ویستی "پێشمه‌رگه" كرا به "گریلا"؟‌
حه‌سه‌نی قازی
به‌ڕێز شه‌بانی!
به‌ڕاستی جێی سه‌رسوڕمان و داخه‌ که‌ ئاوا له‌و باسه‌ ده‌ڕوانی. ئه‌گه‌ر لێت پرسم کێهه‌ وڵامی من نووسیومه‌ " خه‌ڵک به‌ چووکگرتنه‌" پێم وانییه‌ هیچ وڵامێکی دیاریی و پێ سه‌لمێنه‌رت له‌ لابێ؟ جه‌نابت به‌ پشت به‌ستن به‌ کام قامووس و سه‌رچاوه‌ی زمانی کوردی " هه‌ر هه‌بی" به‌ نه‌رێیی داده‌نێی؟
به‌ڕێز مه‌رزه‌ی جه‌وانمه‌رد
له‌و باسه‌ی سه‌ره‌وه‌ دا باسی چه‌مکی "پێشمه‌رگه‌" و "گریلا" نه‌هاتووه‌ که‌ ئه‌و پرسه‌تان له‌من کردووه‌. به‌ڵام ڕه‌نگه‌ ئێوه‌ له‌ من باشتر بزانن ‌ له‌نێو نه‌ته‌وه‌ی کورد دا له‌م دیو ‌و ئه‌و دیوی سنووران هه‌م پێشمه‌رگه‌ و هه‌م گریلا خۆشه‌ویستن.

وه‌تمانی
بژی ... بژی... به ڕاستی مامۆستای

Friday, May 16, 2008

هه‌ر ئه‌وه‌ مابوو به‌سه‌رماندا بسه‌پێنن





هه‌ر ئه‌وه‌ مابوو به‌سه‌رماندا بسه‌پێنن !

ئه‌حمه‌د دارا

ئه‌من پێم وایه‌ که‌ ئه‌و پێشنیاره‌ی سه‌پاندنی کرمانجی خواروو - یان ئه‌وه‌ی‌ هه‌نکه‌ ئێمه‌ پێی ده‌نووسین - که‌ له‌ راستییدا له‌ بنی بن زاراوه‌‌ک پتر نییه‌ نه‌ک هه‌ر ناشایسته و‌ زۆر خراپه‌ به‌ڵکه‌ کێشه‌کان پتر و پتر ئاڵۆز ده‌کا ، چونکه ‌هه‌ر زاراوه ‌یان بن زاراوه‌کی تری زمانی کوردی له‌بارترن بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ نه‌ک ئه‌و ( شه‌ڕه‌ پشیله‌)ی ئێستا ئێمه‌ پێی ده‌نووسین.. جگه‌ له‌وه‌ش ئه‌وه‌ سه‌رده‌مانه‌کی له‌مێژه‌‌ رۆژی سه‌پاندنی زاراوه‌ یان بن زاراوه‌ به‌سه‌رچووه‌.. سه‌پاندنی هه‌ر زاراوه‌کیش که‌ پێشتر له‌ زمانانی تر روویداوه‌ هه‌رگیز له‌ روانگه‌ی ره‌گه‌زپه‌رستیی و ناوچه‌گه‌ریی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتداره چه‌وسێنه‌رانه‌ به‌ده‌ر نه‌بووه‌ که‌ به‌ زاراوه‌ سه‌پاوه‌که‌ قسه‌یان کردووه‌ و پاشانیش میلله‌ته‌که‌ زاراوه‌کانی خۆی له‌ده‌ستداوه‌ و زمانه‌ سه‌پاوه‌که‌ش بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ زۆربه‌ی زۆری میلله‌ته‌که‌ نه‌توانن به‌و زمانه‌ بئاخڤن و زمانه‌که‌ ببێته‌ زمانی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌فسه‌ته‌چییان .. بۆ نموونه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری خه‌ڵکی عه‌ره‌ب له‌پاش تێپه‌ڕبوونی ١٤٠٠ ساڵ به‌سه‌ر داسه‌پاندنه‌که‌ زمانی عه‌ره‌بی نازانن و زمانه‌که‌یان‌ بۆته‌ هی خه‌ڵکێکی که‌م له‌ به‌ناورۆشنبیره‌کان .
ئێستاش ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵه‌ک نووسه‌ر ده‌یانه‌وێ بنی بن زاراوه‌کی بێسه‌روبه‌ر و لاوازی کوردی که‌ هی که‌مینه‌‌کی زۆر که‌می خه‌ڵکی کورده‌ و له‌ هیچ رووه‌که‌‌وه‌ له‌بار نییه‌ به‌سه‌ر هه‌موو کوردی دابسه‌پێنن ئه‌وا بۆخۆیان ئازادن با ئه‌و کۆششه‌ بکه‌ن به‌ڵام با دڵنیا بن له‌ ماندووبوونی خۆیان و دروستکردنی کێشه‌ بۆ زمانه‌که‌مان هیچ شتێکی دیکه‌ نادورنه‌وه‌.. بۆ ئه‌وان و بۆ سه‌رجه‌می میلله‌تی کورد باشتره‌ که‌ ئه‌وان بیر له‌وه‌ بکه‌نه‌وه‌ که‌ چۆن زمانه‌کی یه‌کگرتوو له‌ هه‌موو زاراوه‌ و بن زاراوه‌ و بنی بن زاراوه‌کان چێبکرێ نه‌ک هه‌نده‌ک نووسه‌رو رۆژنامه‌نووسی ئاڵووده‌بوو به‌ نه‌خۆشیی ره‌گه‌زپه‌رستی و ناوچه‌گه‌ریی و خۆپه‌رستیی به‌ هاوکاریی هه‌نده‌ک ده‌سه‌ڵاتداری خۆبه‌رۆشنبیرزان ئه‌نفالی زاراوه‌کان بکه‌ن و کێشه‌که‌ قووڵتر بکه‌نه‌وه. ‌

له‌گه‌ڵ رێزم بۆ بۆچوونی ئه‌و چه‌ند نووسه‌ره‌ و هه‌موو ئه‌وانه‌ی وه‌ک ئه‌وان بیرده‌که‌نه‌وه‌.. به‌ڵام تکایه‌ با هه‌موومان به‌ سینگه‌کی فراوانتر و هێمنانه‌تر و لۆژیکییانه‌تر ده‌ست بۆ ئه‌م کێشه‌ گرنگه‌ ببه‌ین چونکه‌ ئه‌مه‌ چاره‌نووسی میلله‌ته‌کی پێوه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ ناکرێ به‌ گوێره‌ی هه‌وا و ئاره‌زووی تاکه‌که‌سیی بڕێارێکی سه‌رپێییانه‌ی له‌سه‌ر بدرێ .
ئه‌من پێشنیارم ئه‌وه‌یه‌ که‌ با رێگه‌ خۆشبکرێ هه‌رکه‌سه‌ک له‌ هه‌موو ناوچه‌کانی کوردستان له‌ هه‌ر لایه‌نه‌کی رۆشبیریی چه‌ند له‌م رووه‌وه‌ ده‌زانێ به‌ پشکی خۆی به‌شداریی بکا و له‌ هه‌نکه‌وه‌ڕا‌‌ پرۆگرامه‌کی تێروته‌سه‌لی پێنج ساڵیی دابڕێژدرێ بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ چڕوپڕیی کاری بۆبکرێ و ده‌زگایه‌کی چاودێری تایبه‌تیش بنه‌بڕی نه‌خۆشییه‌ ناوبراوه‌کان بکا و دووریان بخاته‌وه‌ له‌و کرداره‌.. هه‌روا به‌هیچ شێوه‌‌ک رێگه‌نه‌درێ پارت و ئاراسته‌ رامیارییه‌کان و ده‌زگا حکومییه‌کان و رێکخراوه‌ رۆشنبیریی و ده‌سته‌ و ده‌سته‌به‌ندییه‌کانی نێوان رۆشنبیران و هه‌ر جۆره‌ ده‌سته‌به‌ندییه‌کی تر که‌ په‌یوه‌ندییان به‌و کاره‌وه‌ نییه‌ ده‌ست له‌و پڕۆسه‌‌ وه‌ربده‌ن، سه‌ره‌‌نجام پاش پێنج ساڵ زمانه‌ک گه‌ڵاڵه‌ بکرێ و به‌ زۆربه‌ی ئه‌و ده‌نگانه‌ی - که‌ خاوه‌نه‌کانیان بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ده‌شێن- بڕیار له‌سه‌ر ئه‌و زمانه‌ هاوبه‌شه‌ بده‌ن که‌ هه‌موو زاراوه‌کان پشکیان تێیدا هه‌بێ نه‌ک سه‌پاندنی ته‌نیا یه‌ک زاراوه‌..دیاره‌ بڕیاردانیش له‌سه‌ر ئه‌و زمانه‌ ده‌بێ کاتیی بێ بۆ ماوه‌ی په‌روه‌رده‌بوونی یه‌ک نه‌وه‌ که‌ ئه‌و زمانه‌ یه‌کگرتووه‌ بڕیارله‌سه‌ردراوه‌ فێرده‌بن پاشان راپرسییه‌کی گشتیی جه‌ماوه‌ریی بکرێ که‌ ئایا ئه‌و ئه‌زموونه‌ سه‌رکه‌وتوو بووه‌ یان نا ،ئه‌گه‌ر راپرسییه‌که‌ به‌ به‌ڵێ بوو ئه‌وا زمانی یه‌کگرتوو له‌و رۆژه‌وه‌ به‌ ته‌واویی بڕیاری له‌سه‌ر بدرێ ئه‌گه‌ر به‌ نا بوو ئه‌وا دیسان به‌ به‌خۆداچوونه‌وه‌وه‌ پرۆگرامه‌کی تر بخرێته‌ روو و کۆششه‌کان به‌رده‌وام بن تا ئه‌نجامه‌کی سه‌رکه‌وتوو وه‌ده‌ستدێ .

دیاره‌ ئه‌م بابه‌ته‌ زۆر هه‌ڵده‌گرێ.. به‌ڵام وابزانم ئه‌و پێشنیاری سه‌پاندنه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن نووسه‌رانی سه‌رده‌می ئێستا کراوه‌ ‌ ناهێنێ هێنده‌ی له‌سه‌ر بوه‌ستین چونکه‌ ئه‌مڕۆ خه‌ڵک له‌سایه‌ی به‌ڕاستگه‌رانی هزری ئازادیی و یه‌کسانیخوازیی ناتوانێ به‌ پێشنیارێک بڵێ به‌ڵێ که‌ داوای سه‌پاندن ده‌کا جا با ئه‌و پێشنیاره‌ له‌ لایه‌ن هه‌ندێک نووسه‌ری بێ ده‌سه‌ڵات و پێخۆری سیسته‌مه‌کی چه‌وسێنه‌ریش نه‌بێ به‌ڵکه‌ ئه‌گه‌ر له‌ لایه‌ن خودی ده‌سه‌ڵاتیشه‌وه بێ‌ - که‌ له‌ بارودۆخی ئێستای جیهان هه‌موویان سه‌رکوتگه‌رن به‌ رێژه‌ی له‌یه‌ک جوایێز - هه‌ر ناتوانێ سه‌ربکه‌وێ .. من دڵنیام ئێستا ئه‌گه‌ر پێشنیاری سیسته‌مه‌کی ته‌نانه‌ت به‌ بێ سه‌پاندنیش بکه‌ی بۆ ئه‌و نووسه‌رانه‌ که‌ بتوانێ نان و ئازادیی بۆ هه‌مووان دابین بکا ئه‌وا یه‌کسه‌ر ده‌بنه‌ واقیعگه‌رایی و ده‌لێن هێشتا واقیعی میلله‌ته‌که‌مان ئه‌وه‌ی به‌به‌ره‌وه‌ نییه‌ و .. ده‌بێ خه‌ڵکی هه‌ژار - که‌ زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵن - بۆ ماوه‌یه‌کی نادیار چاوه‌ڕووان بکه‌ن رێک وه‌ک چاوه‌ڕووانییه‌ خورافییه‌که‌ی موسلمانان بۆ به‌هه‌شته‌که‌ی ئیسلام، ره‌نگه‌ هه‌ندێکشیان بڵێن جارێ ئێمه‌ زمانمان نییه‌..با زمانه‌که‌مان به‌سه‌ر هه‌موو میلله‌ت دابسه‌پێنین ئه‌نجا بۆ سه‌ربه‌خۆیی و ئازادیی و یه‌کسانیی کۆشش ده‌که‌ین،یان ئه‌گه‌ر پتر له‌گه‌لییان پێدا بچی ئه‌وا به‌ ستالینیست و ماویست و پۆلپۆتیست و ... هتد تاوانبارت ده‌که‌ن که‌چی ئه‌و به‌ڕێزانه‌ زۆربه‌یان خۆیان له‌سه‌رده‌می باوی ئه‌و ئاراسته‌ ناوبراوانه‌ سه‌ر به‌و ئاراستانه‌ بوون و ئێستاکه‌شی له‌گه‌ڵدا بێ هه‌ر به‌ شێوه‌ له‌و ئاراستانه‌ دابڕاون و خۆیان به‌ نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ریی هه‌ڵواسیووه‌ و شانازیی به‌ لیبرالیزم و به‌هه‌شته‌ ئه‌ندێشاوییه‌که‌ی سه‌رمایه‌داریی ده‌که‌ن و له‌هه‌مان کاتیشدا له هزری ناوه‌کیی خۆیان هه‌ر به‌( روبه‌ی قورقوره‌ ) ده‌پێون و هه‌مان توندوتیژیی له‌ مێشکیان ده‌خولێته‌وه‌ که‌ هاوکاریان به‌ ناوی کۆمۆنیزم ئه‌نجامیان ده‌دا ده‌نا چۆن له‌ سه‌رده‌می ئێستا بیر له کرداری ‌سه‌پاندن ده‌که‌نه‌وه‌.. ئه‌ویش سه‌پاندنی گشت نا به‌سه‌ر تاک و که‌مایه‌تییه‌ک - که‌ هه‌ر جۆره‌ سه‌پاندنه‌ک کارێکی ساغله‌م نییه‌ - به‌ڵکه‌ سه‌پاندنی که‌مایه‌تییه‌کی زۆر که‌م به‌سه‌ر گشت.. له‌وه‌ش سه‌یرتر بابه‌ته‌که‌ بابه‌تی دروستکردنی زمانی یه‌کگرتووه‌!

له‌کۆتاییدا هیوادارم با ئه‌و نووسه‌ره‌ به‌ڕێزانه‌ قیچه‌‌ک پتر له‌ کێشه‌که‌ بکؤڵنه‌وه‌‌ و بتوانن له‌ دوور و له‌ ده‌روه‌ی خۆیان ئه‌و پێشنیاره‌ی خۆیان و پێشنیاره‌کانی تر به‌ هوردیی بخوێننه‌وه‌ به‌ڵکه هیچ نه‌بێ ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر راکانی خۆیانیش پێ دابگرن با بتوانن له‌گه‌ڵ خه‌ڵکانی تر بکه‌ونه‌ گفتوگۆ و وه‌ک چۆن به‌ ئاسانیی و به‌ په‌له‌پڕووزێ و بێ به‌رنامه‌ و بێ کاتی ته‌رخانکراو ...هتد پێشنیاره‌که‌یان خسته‌ڕوو هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ بڕیار نه‌ده‌ن و رووباره‌که‌ شێلووتر نه‌که‌ن.
dara@emrro.com‌
تێبینی: ئه‌م نووسراوه‌یه‌ به‌ڕێز ئه‌حمه‌د دارا بۆ بڵاو کردنه‌وه‌‌ له‌ ڕوانگه‌ دا بۆی ناردووین،سپاسی ده‌که‌ین

Wednesday, May 14, 2008

"یخربون بیوتهم بایدیهم"



"یخربون بیوتهم بایدیهم"
حه‌سه‌نی قازی

کاک موحسین جوامێر له‌ نووسراوه‌یه‌ک دا له‌ ژێر سه‌ردێری " ئه‌میری حه‌سه‌ن پوور و "کا" له‌ "پووش" بژاردن"که‌ له‌ ژماره‌ی 217ی ڕۆژنامه‌دا بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌ ویستوویه‌ هێڵه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی نوووسراوه‌یه‌کی کورتی به‌ڕێزحه‌سه‌نپوور له‌مه‌ڕ " جووت – سته‌ندارد" بوون و چه‌شناوچه‌شنی زمانی له‌ کوردستان به‌رپه‌رچ بداته‌وه‌ له‌ بن په‌رده‌ی به‌رگری له‌ شێوازێکی که‌مایه‌تی که‌ ئه‌و به‌ "دایه‌ گه‌وره‌"ی نێو زه‌د ده‌کا.

ئه‌و قسه‌یه‌ی که‌ زانایه‌کی وه‌کوو ئه‌میری حه‌سه‌نپوور سه‌باره‌ت به‌ واقعی هه‌نووکه‌یی زمانی له‌ جوگرافیای کوردستانی عێراقدا ده‌یکا، شتێک نییه‌ ، به‌ پێی سۆز و به‌سترانه‌وه‌ی ئێتنیکی یان به‌ پێخۆشبوون و ڕه‌مه‌کی به‌ زه‌ینیدا ڕابرا بێ، به‌ڵکوو ئه‌وئاکام لێده‌رخستنه‌ به‌ پێی لێکۆڵینه‌وه‌ و لێکدانه‌وه‌ی ڕاستینه‌ی چه‌شناوچه‌شنی زمانی له‌ وێندرێ‌ و له‌ هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان کراوه‌ که‌ حه‌سه‌نپوور زۆر له‌ مێژه‌ هێناویه‌ته‌ گۆڕێ و له‌و چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا و به‌له‌به‌ر چاوگرتنی گشت ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی دا ڕوویانداوه‌، ئه‌و بواره‌ش واته‌ لێدوان و ڕاوه‌سته‌ کردن له‌ سه‌ر پرسی زمان به‌رفراوانتربووه‌ته‌وه‌.

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور 19 ساڵ له‌وه‌ پێش به‌ پێی هه‌ڵسه‌نگاندنی 67 ساڵ مێژووی شێوازه‌کانی کوردی و هه‌موو بابه‌ته‌کانی گرێدراو به‌ چه‌مکی زمان و کولتوور یه‌که‌م جار وه‌کوو زانایه‌کی کورد ڕاستینه‌ی فره‌چه‌شنێتی زمانی کوردی هه‌م له‌ باری تێئۆری و هه‌م له‌ ڕوانگه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ گرده‌وه‌کۆیی کردووه‌.حه‌ق وایه‌ ئه‌و که‌سانه‌ی به‌خۆ ده‌په‌ڕموون بێنه‌ نێو باسێکی ئه‌وتۆوه‌ به‌ زاناییه‌وه‌ بێنه‌ شه‌ڕه‌جه‌نگی فیکری و نه‌ک به‌ هێنانه‌ گۆری بابه‌تی لابه‌لاخۆڵ ده‌چاوی خه‌ڵک که‌ن.
ئه‌و کاته‌ی ئه‌میری حه‌سه‌نپوور خه‌ریکی ئاماده‌ کردنی تێزی دوکتورایه‌که‌ی بوو، به‌ له‌ سه‌ره‌خۆییه‌کی بێوێنه‌ حه‌ولی ده‌دا له‌ چوار قوڕنه‌ی ئه‌و کوره‌ خاکییه‌ چ زانا و پسپۆڕێکی بواری زمانی کوردی هه‌یه‌ پرس و ڕاوێژی له‌ گه‌ڵ بکا. نه‌مران مه‌سعوود محه‌مه‌د،عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی، ئاوره‌حمانی حاجی مارف و زانایانی سه‌رزیندوو و عه‌مر درێژ که‌مال فوئاد و جه‌ماڵ نه‌به‌ز له‌و که‌سانه‌ بوون.

پێوه‌چاران به‌ ڕاستینه‌ی شێوازه‌ کوردییه‌کان وه‌کوو واقعێکی هه‌ست پێکراوبه‌ هه‌ڕوگیفی ناوچه‌یی و هاواری "لێک دانه‌بڕاندنیان" جێبه‌جێ ناکرێ چونکوو ئه‌وجیاوازیانه‌ هه‌ن و ده‌سکردنین تا به بڕیاری سیاسی ڕاپه‌ڕێندرێن.

ده‌بێ ئه‌و ڕاستییه‌ ملی بۆ ڕاکێشرێ که‌ "زمان" به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و هه‌را و زه‌نایه‌ی نراوه‌ته‌وه‌ هۆکاری سه‌ره‌که‌ نییه‌ بۆ گرێدان و پاراستنی کوردان به‌یه‌که‌وه‌، به‌ڵکوو ئه‌گه‌ر پێکێشی بکرێ له‌ سه‌ر داسه‌پاندنی "دایه‌گه‌وره‌یه‌ک" به‌ سه‌ر "ڕۆڵه‌کان" یدا ،ئه‌و ده‌می زمان ده‌بێ به‌ هۆکاری هه‌ره‌ کاریگه‌ر بۆ نامۆ بوون و له‌ یه‌ک دابڕانی کورده‌کان له‌ یه‌کتر و ئه‌وه‌ی موحسێن جوامێر نووسیویه‌ " یخربون بیوتهم بایدیهم" وه‌ڕاست ده‌گه‌ڕێ و دیاره‌ پێچه‌وانه‌که‌شی هه‌ر ڕاسته‌ واته‌ بێتوو له‌ ڕووی پلانێکی زمانی له‌ سیستمی خوێندن و په‌روه‌رده‌ له‌ کوردستانی عێراق دا هه‌موو شێوه‌زاره‌کان وه‌خۆ بکرێن و ئاخێوه‌رانیان هه‌ست نه‌که‌ن کراونه‌ته‌ قۆچی قوربانی " دایه‌ گه‌وره‌" ئه‌و ده‌می "زمان" ده‌بێته‌ هۆکاری ته‌بایی کۆمه‌ڵایه‌تی و حه‌ز و خۆشه‌ویستی دوولایه‌نه‌ و چه‌ند لایه‌نه‌ و له‌و وڵاتانه‌ی دیکه‌ش دا که‌ شێوازه‌کانی کوردی هه‌ن و زۆریش له‌ کوردستانی عێراق گه‌وره‌ترن ده‌بێته‌ سه‌رمه‌شقێک بۆ ئه‌وه‌ی که‌لکی لێوه‌ربگیرێ.
موحسێن جوامێر له‌ جێیه‌کی وتاره‌که‌ی دا ده‌ڵێ : " به‌ تایبه‌تی ئه‌وه‌ی پاشخانی فکریی کاک حه‌سه‌نپوور بخوێنێته‌وه‌ ،ده‌زانێ ئاخر شت که‌ نێوبراو بیری لێ بکاته‌وه‌، یه‌کییه‌تی کورد و کوردایه‌تییه‌" دیاره‌ ئه‌و بۆی هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ بۆچوونی ئیدێئۆلۆژی به‌ڕێز ئه‌میری حه‌سه‌نپوور دژایه‌تی فکری بکا، به‌ڵام بۆی نییه‌ خۆمان لێبکاته‌ قازی و هێڵ و ڕێبازی "یه‌کیه‌تی کورد و کوردایه‌تی" نه‌ بۆ حه‌سه‌نپوور و نه‌ بۆ که‌سی دیکه‌ دیاری بکا.پێم خۆشبوو ئه‌وه‌شی به‌ بیر بخه‌مه‌وه‌ که‌ پاشناوی کاک ئه‌میر " حه‌سه‌نپوور" ه‌ نه‌ک ئه‌وه‌ی له‌ جێیه‌کدا نووسیویه‌:"کاک پوور" و هیوادارم به‌وه‌ مه‌به‌ستی له‌ سووکایه‌تی کردن به‌ " پوور" نه‌بێ و له‌ ژێر تاوی "زمانی براگه‌وره‌" دا له‌ قه‌ڵه‌می ده‌رچووبێ.
ئه‌م نووسراوه‌یه‌ له‌ ژماره‌ی 220ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه‌‌،چوارشه‌مۆ 14.05.08 دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌

Tuesday, May 13, 2008

تێبینی له‌ سه‌ر تێبینیی زمانی 50



عه لي ماكويي

به راستي ده سته كانت خوش بي كاك حه سه ني قازي .
به داخه وه كورده كاني باشووري كوردستان له نووسينه كانيان دا قه ت ره چاوي پئوه ري زمان و زمانه واني كوردي ناكه ن و نووسينه كانيان پره له هه له ي رئزماني و هه له ي به كارهئناني وشه .
ده كاتئكدا كه زماني كوردي خاوه ني زورئك له وشه كاني رامياري ،ئابووري ،كومه لايه تي و...يه به داخه وه له جئگه يان له وشه ي ناكوردي كه لك وه رده گيردري.
ئه م نووسه را نه كه زوربه يان كه ساني ناشاره زا ن له و بوارانه ي لئي ده نووسن هه ول ده ده ن به به كار هئناني وشه ي روژئاوايي به باوه ري هه له ي خويان ئاستي نووسينه كانيان له لاي خوئنه ر به رنه سه ري كه ئه ويش هه له يه كي گه وره تره و ته نيا زماني كوردي ده شئوئنن .
زاراوه ي سوراني هه ر ئيستاش له باشوري كوردستان و عئراق نوئنه ري زماني كوردي يه و به به ر بلاوي به كاتر ده هئندري و كه سيش قسه ي له سه ر نيه .
ئه وانه ي ئيستا هه ستاون به ئالوز كردني باروودوخه كه به بيانووي به فه رمي كردني سوراني ته نيا و ته نيا يا رمه تي دوژمناني كورد ده ده ن به چي كردني دووبه ره كي ده نئو كورده كاندا .
له م كاته دا ئه گه ر كارئك بو زماني كوردي پئويست بي ئه ويش ئه وه يه كه :
1-كومه له ي نيشتماني هه رئمي كوردستان به په ژراندني زاكونئك به توندي به ره نگاري ئه و به ناو رووناكبير و نووسه را نه بئته وه كه زماني كوردي ده شئوئنن .
2- بو ئه وه ي دووپات نه كرئته وه به پرساني وه شا نه كان(مالپه ر -گوفار و روژنامه -ته له ويزيون و راديوو....)پابه ند بكرئنه وه كه ئه و نووسراوانه ي هه له ي رئزماني و به كارهئناني وشه ي تئدايه بلاو نه كه ن تا ئه و كاته ي راست نه كرئنه وه ده نا سزاي دراوي يان داخستيان به سه ر ئه و بلافوكانه دا بسه پئنن.
3-گه لي كورد به گشتي و خه مخوران و پسپوراني زماني كوردي به تايبه تي ره خنه له و جوره بلافوكانه بگرن و وه ك ره خنه كه لكيان لي وه ر نه گرن.
4-ئه و وه شانانه ي خه مي زماني كوردييان هه يه به رده وام نووسين گه لئك له سه ر زماني كوردي و پئويستي خاوئن راگرتني بوه شئنن.
5-ناوه ندئكي گه و ره و به هئز و به ر بلاو بو چاكسازي زماني كوردي دابمه زرئت كه به دوور له بواري رامياري هه موو ئه و ناوه ندانه ي بو چاند و زمان و وئژه ي كوردي كارده كه ن له با وه ش بگرئت و رئكيان خاته وه .
6-ئه و وه شانانه ي پئوه ري زمان ره چاو ناكه ن داخرئن يان نه چار بكرئن پسپورئكي بواري زمان له ناوه نده كه يان دا وه ر گرن هه تاكوو هه له كانيان بو راست كاته وه .

سووره چۆمی
ده ست خۆش کاک حه سه نی قازی
بۆ به ڕێز کاک عه لی ماکۆیی سڵاوتێبینیه کانت جوانن هه ر چه ند زۆر به دژورای توانیم کوردی نووسینه که ت بخوێنمه وه جا نازانم شاره زاییت له کوردی نوسین دا که مه یا خۆ ئه و فۆنته ی که پێت نووسیوه کوردی پێ نانووسرێ بۆ جارێکیدی یا کوردی نووسینه که ت به ‌هێزتر بکه یا ئه گه ر خه تای فۆنتی نووسینه که ته جۆرێکی دیکه دابه زێنه که بتوانی کوردی به ڕه وانی پێ بنووسی سه باره ت به نووسه رانی باشووری کوردستانیش که ده ڵێی زمانی کوردی ده شێوێنن ده توانی بڵێی که هندێک له نووسه رانی کوردستانی باشوور زمانی کوردی ده شێوێنن ئه وه ڕێگای ده چیتێ هه ر وه کوو کاک حه سه نی قازی ئاماژه ی پێ کردوه به ڵام ئه گه ر بڵێی (نووسه رانی باشووری کوردستان) ئه وه هه ڵه یه زۆر له وانه یه جه نابیشت مه به ستت هه موو نووسه رانی باشووری کوردستان نه بن له به ر ئه وه ی که له باشووری کوردستان نووسه ری زۆر باش هه ن که له وانه یه له پارچه کانی تری کوردستان وێنه یان که م بێ
له گه ڵ سڵاو و ڕێزم بۆ جه نابت و حه سه نی قازی و ڕێنیسانس و خوێنه رانی
Hawar

به ڕیز كاك حه سه ‌ن سڵاو ،
ماندوو نه بیت. دیسانیش چاكت پێكاوه ، بۆیه من له سه ر ئه و باوه ڕی خۆم دمێنمه وه كه هیمه ت و خۆ ماندووكردنی كه سانی وه ك ئێوه ڕه نگه دلاقه یه ك بكاته وه بۆ چوونه نێو باسێكی مه زن كه سنووره برتسكه كانی ناوه چی و زاراوه ی ده توانن به به زێنن و ده ستكه وتێكی نه ته وه یی مه زن له باری زمانه وانی ده سته به ر بكه ن.
دیسانیش من له سه ر ئه و باوه ڕم كه هه ر هه موویی ئه و زاراوه انه ی كوردیی پێویست و جیگای كه ڵك لێوه رگرتنن بۆ پێك هێنانی زمانێكی یه كگرتوو و ستاندارد.
له وڵامی پێشووتاندا ئاماژه تان به و ڕاستیه كردبوو كه به شێكی زۆر له كوردستان ئێستاش له بن ده ستی داگیركه رانی كوردستان دایه و هه ر ئه و ه ش ڕه نگه هۆكاریه ك بێت بۆ ئه وه كه ئێستا باس له زمانێكی ستاندارد گه لێك چه توون و نه گوونجاو بێت. به ڵام خۆشتان باش ده زانن كه ئێستا هه ر ئه و زمانه كه له باشوور كه ڵكی لێورده گیرێت ڕاسته وخۆ و ناراسته وخۆ كاردانه وه ی هه بووه له سه ر شێوازیی نووسین و قسه كردنی خه ڵكی به شه كانیتر. ڕزگاریی به شه كانیتریش به و به زم و هه ڵایه كه ئه ‌حزابی كوردی سازیان كردوه ، ڕه نگه هه تا قیل سپی ده بێت كات بگرێت.
جا له سه ر بنه مای ئه و ڕاستیه گه لێك پێویسته به لانی كه مه وه له باشوور كاریه ك به كرێت كه ئه و زمانه هێنده ك سه ر و سامان بگرێت و بیریكی جیدیی لێ بكرێته بۆ ئه و ه كه به لانی كه مه وه چێتر ئه وه نده به سه قه تی وبێ سه روبه ریی كاردانه وی ناحزیی له سه ر زمانی كوردیی له به شه كانیتر نه بێت.
جا نازانم له و بابه ته وه چۆنی بۆ ده چن. بیز ه بت و تبعه ن خۆتان له و په ێوه ندیه دا سه ر پشكن كه وڵام به ده نه وه.
هه ر بژین و سه ركه وتوو بن.

شه‌بانی
بۆ کاک هاوار خۆشه‌ویست
بیز ه بت و تبعه ن به‌ڕیز که‌ خۆت ده‌ڵێی به‌ کوردێکی سه‌قه‌ت و سه‌ره‌ڕۆ له‌ باشوور قسه‌ پێده‌کرێ ئه‌و دوو وشه‌ی که‌ من ڕنگم کردوون هه‌ر ئه‌و وشه‌ سه‌قه‌ته‌ن که‌ ئیوه‌ ڕه‌خنه‌ی لێده‌گرن با له‌خۆمانه‌وه‌ ده‌ست پێبکه‌ین .
بۆ کاک عه‌لی ماکۆیی به‌ڕیز
ئه وانه ي ئيستا هه ستاون به ئالوز كردني باروودوخه كه
ئێوه‌ی به‌ڕیزیش هه‌ر دیسان ڕه‌خنه‌تان له‌ شێوه‌ نووسینی باشووره‌ که‌ چی خۆتان وشه‌ی هه‌ستان که‌ اقاء‌ ی عه‌ڕه‌بی و اقدام ی فارسی یه‌ کراوه‌ته‌ کوردی وله‌ باشوور ده‌ هه‌موو ڕاگه‌یاندراوه‌کانییاندا ده‌کار ده‌کرێ بۆ جه‌خت کردنه‌وه‌ له‌ سه‌ر شتێت . ده‌ خاڵی چواردا باسی وه‌شان تان هێناوه‌ته‌ گۆڕێ ئه‌و وشه‌یه‌ ده‌ زاراوه‌ی کرمانجی دا دێ که‌ بڕی بڵاوکراوه‌ یان بڵاوۆکه‌ ده‌ سۆرانیدایه‌ به‌ڵام ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ وه‌ک فێعل ده‌کاری بکه‌ین ده‌بێ له‌ فێعلی یاریده‌ده‌ر ‌هێنان که‌لک وه‌رگرین چون ئێمه‌ ئه‌گه‌ر به‌ پێوه‌لکاندنی هێمای چاوگه‌ واته‌ ان یان اندن به‌و وشه‌یه‌ واته‌ وه‌شاندن ده‌ کرمانجیدا ڕه‌نگبێ درووست بێ به‌ڵام ده‌ سۆرانیدا ئه‌و ده‌م ماناکه‌ی ده‌بته‌ شتێکی دی واته‌ به‌ مانای لێدان و ده‌ست وه‌شاندن دێ نه‌ک به‌ مانای بڵاوکردنه‌وه‌ و بۆ وه‌یکه‌ ئه‌و وشه‌ ده‌کار بکه‌ین ده‌بێ بڵێین هێنانه‌وه‌شان ، هاته‌ وه‌شان چون هێندێک فێعل هه‌ن ده‌ زاراوی کرمانجیدا که‌ سورانیدا واده‌کار ناکرێن وه‌ک کوشتن که‌ ده‌بته‌ هاته‌ کوشتن ، هاته‌ گۆهارتن ، هاتنه‌ گرتن ئه‌وان ناڵێین ده‌گۆڕین یان گۆڕان ...هتد سه‌رکه‌وتووبی

جه‌بار کوردستانیی

به‌ڕاستیی کاک حه‌سه‌ن، بابه‌ته‌که‌ی تۆ زمانزانییه ‌و هیچ پێوه‌ندییه‌کی به‌زمانناسییه‌وه‌ نییه‌، خۆیشت ده‌یان هه‌ڵه‌ی زه‌قت کردووه‌، زمانناسیی کوردایه‌تیی نییه‌، زمانناسیی زانست و تێگه‌یشتنه‌ له‌ خه‌می زمان.
به‌داخه‌وه‌، کاک حه‌سه‌ن، زانیارییه‌کانت زۆر که‌موکوڕیی پێوه‌ دیاره‌، کورد له‌کوردستانی باشووردا پێویستیی به‌زمانی ستانده‌ردی فه‌رمییه‌، نه‌ک په‌ حونجه‌ی ئه‌م وشه‌و ئه‌و رسته‌.....
....
عه لي ماكويي

به رێزان سووره چومي و شه باني هێژا
ره خنه تان له من به جێيه
فونتي كورديم نيه و خوێندن و نووسيني كوردي هه ر له مالپه ره كورديه كاندا فێر بووم . دان به هه له له نووسينه كانمدا داده نێم و هيوادارم كوردي نووسينم له مه و دوا باشتر بي.
له رێنێسانسيش ئه‌و داوايه م هه يه ئه گه ر له ناو تێبيني‌يه كاندا هه له ي رێنووس و وشه هه بوو چاكي بكه نه وه چو نكه كه ساني كه تێبيني ده نووسن كه متر شاره زاي زماني كوردين به تايبه تي له روژهه لا تي كوردستان .
مه به ستم له نووسه راني باشوور به شێك له وان بوو كه به مجوره له و نووسه را نه ي كه له باشوور ي كوردستان خزمه تێكي گه و ره يان به زماني كوردي گه ياندووه داواي لێبورين ده كه م و هيوادارم زياتر ئاگاداري زماني كوردي بن و هه و ل بده ن بو خاوێن راگرتني . به سپاسێكي زوره وه

باشوورییه‌ك

گه‌ڕه‌لاوژێ
كاك حه‌سه‌نی به‌ڕێز ده‌سته‌كانت خۆش بن و ئومێد ده‌كه‌م ساغ و سه‌رفراز بن، هه‌ڵبه‌ت بابه‌تی پرسی زمانی ستاندارد وه‌خته به‌ره‌و دووڕیانێكی مه‌ترسیداردا ده‌ڕوات و هه‌ر یه‌كێك له شوێنی خۆیدا و له گیرفانی خۆیدا گویزان ده‌ژمێرێت.
ئه‌م به‌ڕێز كامیاره ته‌نانه‌ت ڕازیش نیه باشووری كوردستان و باكور یا ڕۆژهه‌ڵاتیش به‌كار بێنین. ئێستاكه‌ش 40 تا 50 نوسه‌رێك داوایان كردووه كرمانجی ناوه‌ڕاست بكرێته زمانی ستانداردی باشوور.
به‌ڵام پێم وایه وه‌كو هه‌موو كاره‌كانی دی كوردان كه له‌گه‌ڕه‌لاوژێدا به‌ولاوه چی دی نیه، ئه‌وه‌شیان هه‌ر كردووه به‌گه‌ڕه‌لاوژێ و له‌بێخه‌به‌ران له‌ دونیای زمانناسی و شاره‌زایی زمان كه‌شكه‌ك یا (ته‌شته‌ك) سه‌ڵه‌وات.
ئه‌م كاره ئازیزان كاری شاره‌زایانه، به‌ڵام حه‌یفێ بۆ شاره‌زایان!

كاروخ
ده‌ستت خۆش مامۆستای گه‌وره‌م
به‌داخه‌وه‌ که‌ ئيَستا به‌ ووشةى عه‌ره‌بی ده‌نووسین ئه‌وه‌ خه‌ریکن ئه‌ویشمان لێتیکده‌ده‌ن به‌ناوى نوسينى كوردى خه‌ریکن فیری لاتينى تووركيشمان ده‌که‌ن خوا بيبرِى بۆ زانا و ده‌سه‌ڵاتی كشو فشى نه‌زانی كوردى ده‌نا سه‌گی ڕه‌ش و سه‌گی سپی چی فه‌رقه‌ ئه‌من به‌ عه‌ڕه‌بی بنوسم يا به‌ تورکی هه‌ر جاش نووسینه له‌ هه‌مووی سه‌یرو سه‌مه‌ره‌تر هه‌رئه‌و زانایانه‌ که‌ وا نیشانده‌ده‌ن ثرِ بوون لة ووشةى كوردى ووشه‌ی تازه‌ دادێنن بؤپڕکردنه‌وه‌ی که‌مووکووڕی ئه‌گه‌ر لێیان پرسی به‌ کوردیی سۆرانی به‌ خه‌یار ده‌ڵێن چی یه‌کسه‌ر ده‌ڵێت خه‌یار هه‌ر ئه‌و دوو سێ ساڵه‌ هاتۆته‌ کوردستان كوردستان و ه‌ه‌شه‌که‌ی نییه‌ به‌ڵام وه‌ک بزانم به‌ ئینگلیزی پێی ئه‌ڵێن کیوکه‌مبر. ئه‌من ده‌زانم چی پێده‌ڵێن چونکه‌ کوردی گوندیم ئه‌گه‌ر له‌ شاریش بژیم هه‌ر کورد ماوم.

Wednesday, May 7, 2008

تێبینی هێندێک له‌و به‌ڕێزانه‌ی له‌ ماڵپه‌ڕی "ڕێنێسانس" دا نووسراوه‌ی " هه‌وڵی به‌‌ فه‌رمیی ناساندنی کرمانجیی نێوه‌ڕاست" یان خوێندبووه‌وه‌



hiwa gul
دست خۆش کاک حه‌سه‌ن قازی هیوادارم به‌رده‌وام بی له‌ سه‌ر ئه‌م جۆره‌ نوسینانه‌، به‌داخه‌وه‌ ئه‌وانه‌ی خۆیان به‌ ئاکادیمی و کوردیزان ئه‌زانن، ئه‌م زمانه‌ به‌سه‌زمانه‌یان وه‌ها تێک داوه‌ که‌ ئینستیتویه‌کی تایبه‌تی ده‌ۆی وه‌ک خۆی لیبکاته‌وه‌.
دڵنیام کار و خزمه‌ت و نوسینه‌کانی به‌ڕیزتان که‌لینک پر ده‌کاته‌وه‌ و له‌ زۆر روه‌وه‌ هه‌ڵه‌کان راست ئه‌کاته‌وه‌ و لانی که‌م کوردی نه‌زانێکی وه‌ک من که‌لکی لێ وه‌رده‌گرێ و تێ ده‌گا و له‌به‌ر چاوانی ده‌رباز ده‌کا.
سه‌رکه‌وتن و به‌رده‌وامیت ئاواتمه‌، هیوا گوڵ...

شه‌بانی

زمانی فه‌رمی و یه‌کگرتووی کوردی یانی تێکه‌ڵاوێکی زانستی له‌ هه‌موو زاراوه‌کانی کوردی و ئه‌و وشه‌ خوازراو قۆزراوانه‌ی که‌ له‌ زمانه‌کانه‌کانی ده‌ر و جێرانان وه‌رمانگرتوون یان ده‌ زمانی کوردی که‌وتوون که‌ ئه‌وه‌ به‌سه‌تانساڵه‌ کورد قسه‌یان پێده‌کا و ده‌کاریان ده‌کا ئه‌گه‌ر ئێمه‌ بێنین ته‌نیا زاراوه‌یه‌ک بکه‌ین به‌ زمانی فه‌رمی و حکومه‌تی بۆ وێنه‌ زاراوه‌ی سۆرانی هه‌ر چه‌ند زۆرترین کتێبه‌کان و نووسراوه‌کان و رادیۆ و تله‌ویزیۆنه‌کان هه‌ر به‌و زاراوه‌ن ، ده‌دوا ڕۆژدا ئه‌و زمانه‌ فه‌رمییه‌ که‌م و کوڕی لێ په‌یدا ده‌بێ چون زۆر شت هه‌ن که‌ له‌ هه‌ر مه‌ڵبه‌ندیک به‌ زاراوه‌یه‌ک شتێکی پێده‌گووترێ جا ئه‌گه‌ر یه‌کیان وه‌ک وشه‌ی فه‌رمی بۆ ئه‌و شته‌ هه‌ڵبژێرین ئه‌وانیدی ده‌ڕه‌وتی ساڵاندا له‌ نێو ده‌چن واته‌ ئێمه‌ ئه‌و کاره‌ بکه‌ین به‌ ده‌ستی خۆمان زمانی خۆمان ده‌بڕین ئه‌و ده‌م ناچار ده‌بین په‌نا بۆ وشه‌ی داتاشراوی ناقۆڵا و یان ده‌ره‌کی وه‌ک له‌ میانه‌ و جه‌نگ و شه‌فاف و بازدید ، هاوسه‌ر‌گیری و مه‌رقه‌س و گوفتوگوو و پۆزش و جه‌نگاوه‌ر و جه‌نگاندن و ده‌جه‌نگن و جه‌نگین و.... هتد به‌رین که‌ تازه‌ ده‌ستپێکی تێک و پێکدانی زمانێک دێته‌ گۆڕێ که‌ لانیکه‌م ئه‌و ڕۆ قسه‌ی‌ پێده‌که‌ین زمان به‌ ئه‌ژماری زۆرتری وشه‌ی هاوواتا ، وێکچوو ، دژبه‌ر ده‌وڵه‌مه‌نده‌ واته‌ موته‌ڕادتف ، موته‌شابێه ، موته‌زاد زمانی کوردی هیندێکی فێعل هه‌ن که‌ ده‌ هێچ له‌و زمانانه‌ی ده‌ور و به‌ری کوردستاندا نییه‌ وه‌ک خواردنه‌وه‌ . هه‌ڵقوڕاندن ، هه‌ڵلووشین ، که‌ خواردنه‌ وه‌ک ئاو خواردنه‌وه‌ ، ماست هه‌ڵقوڕاندن ،دۆشاو هه‌ڵقوڕاندن ، به‌ڵام کاتێکی هه‌نار ده‌خورێ ده‌ڵێین ده‌نکه‌کان هه‌ڵده‌لووشێ جا ڕه‌نگبێ هه‌ر ئه‌و فءێعلانه‌ ده‌ زاراواکه‌نی دیشدا ئاوا ده‌ڵه‌مه‌ند بن جا بۆیه‌ ده‌بێ هه‌موو ئه‌و زاراوانه‌ بۆ زمانی فه‌رمی و ده‌وڵه‌تی ڕه‌چاو بکرێن ووابێ هه‌موو له‌وه‌ی که‌ ده‌نووسرێ یان ده‌گووترێ تێبگه‌ن ئه‌وه‌ش جارێ وا به‌ په‌له‌ نابێ و کاتی ده‌وێ به‌ڵام قوونه‌بانی گه‌ره‌که‌ و ماندووی پێویسته‌ ئه‌وه‌ ئه‌رکی زمانه‌وانانی لێزان و لێهاتوو و بێلایه‌ن و به‌ دوور له‌ هه‌موو سیاسه‌تی ئه‌و حیزب ویان ئه‌م حیزب و به‌ دوور له‌ شوینه‌واری ئه‌و که‌س و یان ئه‌م که‌سی ده‌سته‌ڵاتدار که‌ به‌ کام زاراوه‌ ده‌دوێ ،ده‌نا هه‌ر ده‌بته‌وه‌ نه‌قلی سیاسه‌ته‌که‌مان و ده‌دواییدا له‌ سه‌ر وشه‌ی ترخێنه‌ که‌ من چی پێده‌ڵێم و تؤ چی پێده‌ڵێ ده‌بته‌ شه‌ڕی براکوژی

mawlud afand

پرۆژەی بەستاندەرایز کردنی زمانی کوردی ئەگەر بەو شێوەیە بێت کە ئێستا ئەو ئاکادیمیانە کاری لە سەر دەکەن، هەر نەبوونی باشترە بە ڕای من چۆن ئەوە لە بنەرەتدا شێوازەیکی تری پارچە پارچەکردنی زمانی کوردیە، کە هەتا ئێستاش هەر بەوشێوەیە ماوەتەوە کە بە داخەوە سیاسه‌تی بە حیزبی کردن زمانی کوردیشی گرتۆتەوە لە باشووری کوردستان، بۆیە زۆر پێێویستە کە زەمانناسانی کورد لە دەرەوە بتوانن بە شێوەیەکی زۆر ئاکتیڤ کاری لە سەر بکەن. لە کوردستان پرۆژە سه‌تاندارد کردنی زمان بە هۆی ناکۆکی لە نێوان حیزبەکانی یەکێتی و پارتی تا ئێستا هەر بە شێوەیەی خۆی پارچە ماوەتەوە بۆیە هیوادارم کە لە رۆژهەڵاتیش ئێمە دووچاری ئەو گرفتە نەبین.بۆیە ئەگەر زمانی کوردی بەو پرۆژەیەی کە ئەو زەمانناسانە پێشکەشیان کردوە زۆر جیێ تیبێنی و پێداچوونەوەیە کە هیوادارم کاک حەسەن قازی بتوانی درێژە بدات بەو تیبینییه‌ زمانەوانییانه‌.
ئاگرین
ئه‌وه‌ یه‌که‌م پێنگاڤه‌ د پارچه‌ بوونا گه‌لێ کورد د ناڤ خوه‌ ده‌.
Hawar

كاك حه سه‌نی خۆشه ویست، ماندوو نه بیت.
به بی ‌شك هه ر نه ته وه یه ك گه ره كه سه رنج بداته زمانه كه ی. ئه وه كه ده بێت زاراوه ی كرمانجی خۆاروو وئه ویش لقی شیخ محمووه كه ی به بێته زمانی فه رمی، كارێكی دروست نییه. لێ له گه ڵ ئه و بۆچوونه ی به ڕێزیشت دانیم كه ده بێت پاڵی لێ ده ێنه وه و بی لامانی بی گه نخێنین.
به باوه ری من كاتی ئه و ه هاتووه كه له باشووری كوردستان له بۆ پێك هێنانی زمانێكی ستاندارتی كوردیی سه رمایه گوزاری ده بێت بكرێت. پسپۆڕان و زانایان زمانی كوردی به هه موو زاراوه وبن زاراوه كان و كار به ده ستانی سیاسی و رۆشنبیران و به ڕێوه به ریی كوردیی ده بێت له و په ێوه ندیه دا بكه ونه خۆ و چار ه یك بۆ یه كلاكردنه وه ی ئه و كێشه یه بدۆزنه وه. دیاره ئێمه ی كوردی به سته زمان له هه موو بۆاره كانی ژیانی سیاسی ، كۆمه ڵایه تی، ئابووری و رۆشنبیری خۆماندا له پاشین و پێك هێنانی زمانێكی ستاندارت ئێستا له هه موو وڵات و نه ته وه كانی سه ربه خۆی دنیایه دا چی كراوه و ئێمه ده توانین له ئه زموونی ئه و هه موو وڵاتانش كه ڵك وه رگرین.
نه بوونی زمانێكی یه كگرتوو له درێژ خایه ندا كاردانه وه یه كی یه كجار ناله باری ده بێت له سه ر گه شه كردنی بواره كانی ئابووریی، كۆمه ڵایه تی، به رێوه به ری و كه لتوری كۆمه ڵگای كورده واریی. بوونی زمانێكی له و چه شنه پێداویستێكی مێژوویی، كۆمه ڵایه تی و ئابووریی و نه ته وه یه. خۆ دزینه وه له و ڕاستیه و ژیستی پۆست مودێرن گرتن هیچ ده ردیه كی ئێمه ده رمان ناكا.
ئێمه ئه گه ر باوه رمان به وه هه یه كه نه ته وه یه كین، وڵاتیكمان هه یه به نێوی كوردستان و چاره نووسێكی هاوبه ش و دۆا ڕۆژیکی هاوبه ش پێكه وه گرێداوین، باشتره كه له و بازنه به ر تسك و له و ئه قڵێته سنووردارانه ی ناوچه گه ریه تی و زاراوه گه ریی و نازانم چی گه ریه تێانه خۆمان درباز بكه ێن.
ئه وه ش ئه و مانایه ناگه یه نێت كه زاراوكان ده بێت له بێن به چن. ئێستا له وڵاتانی مودێرن و پێشكه وتوویی ڕۆژئاوا دا وه ك ئاڵمان، فرانسه، هووله ند و هیتر چه ندین و چه ند زاراوه هه ن، به ڵام هه ر له په نا وانیش دا زمانی ستاندارتی خۆیان هه یه كه هه موو مرۆڤه كان پێ ده ئاخفن و كه س له گوڵی كاڵتر به ویتر ناڵێت. نموونه یه كی زۆر سه رنج راكێش له و په یوه ندیه دا وڵاتێكی وێك هووله نده كه پێم وایه زیاتر له 15 میلیون حه شامه تی هه یه. وڵاتێكی به و گچكه یه 28 زاراوه ی هه یه و ئێستا ش ئه و زاراوانه ماوه ن، به ڵام هه ر هه موو خه ڵك به زمانی ستاندارتی هووله ندی قسه ده كه ن و دێنه گۆ و ده نووسن.
جا نازانم لۆ ئێمه ی كورد ناتوانین سه ره ڕای ئه و هه موو ئه زموونه كه له و په ێوه ندیه دا هه یه دیسانه وه له گوونده كه ی خۆمان دا گیرمان كرده وه چاومان، زێن و بیرمان هه ر هه تا دانگه ی هاوسێیه كه مان بڕ ده كا و هیچ كات له توانامان دا نه بووه و نییه كه كاریكی مه زن و ده ستكه وتێكی مه زنتر ده سته به ر بكه ێن.
مرۆڤ كاتێك چاو له و بێ سه ره وبه ریه و تێكه ولێكه یه له به شی زمانه وانی كوردیی دا ده كا بۆی ده رده كه وێت كه ئێستا پتر له هه میشه له باری زمانی ڕۆشنبیری و سیاسی و ئه دبی كوردیدا، پێویستیمان به یه كلا كردنه وه یه ك هه یه. ئه وه ش ته نیا ئه ركی، ڕۆشنبیران، زانایان و زمان ناسان و سیاسیه كانی كورده (ئه گه ر هه ر هه مووی ئه وانه مان هه بن) كه به په رۆشی زمانی كوردیی بن و هه وڵ به ده ن كه ڕێگایه كی گوونجاو و دروست بدۆزنه وه.
خۆ گنخاندن و ده ست ڕاگرتن ده بێته هۆی ئه وه كه ڕۆژیه ك بێت سه گ ساحه بی خۆی نه ناسێته وه. زمان به رهه مێكی ئینسانی، كۆمه لایه تی و كه لتوریه، به ڵام ڕێك و پێك كردن، چۆارچێوه پێدان و پاراستن و ده وڵه مه ندكردنی زمان پرۆژیه كی سیاسی و ڕۆشنبیریه. و كاتێك پرۆژیه ك سیاسیه، هه ڵبژارده ن دێته ئاراوێه. كاتێك سیاسه ت و هه لبژارده ن له ئارا دایه ڕاشیو و لۆژیك ده بێت كۆڵه كه كانی پێك هێنانی هه ڵبژارده نێكی سیاسی و ڕۆشنبیریی. نه ك ناوه چه گه ری و نازانم زاراویسم و بێ هه ڵویستێكی پووچ گه رایانی پۆست مودێرنیستی.
وه هه ر حاڵ كورد له هه موو بواره كاندا پێویستی به پێشكه وتن و خۆ نه هادینه كردن هه یه. له باشوور ئه و هه له ڕه خساوه و ده بێت هه موو لایه ك به شاره زایی و توانایه كی له ڕاده به در به چڕ و چاویی ده ستێك به ڕوخساریی ماڵی وێرانی كورد دا بخشێنن . ماتڵ بوون و خۆ گنخاندن كات به فیرۆن چوونه و ئاكامه كانی ئه و شێواز له كار و بیركردنه وه پڕ مه ترسییه.
له و ڕێگایه دا مرۆڤێكی وه ك كاك حه سه ن شیاویی ئه وه یه كه له ڕیزیی پێشه وه دا بێت بۆ بیركردنه وه و دۆزینه وه ی ڕێگاچاره یه كی به جی بۆ زمانه جوان و ده وڵه مه نده كه مان.
بمبوورن كه درێژ دادڕیم كرد هه ر سه ركه و توو بن.

شوانه‌ ئومیۆ

كاك ‌حه‌سه‌ن پاش سڵاو
هیچ له‌وه‌ نكوڵی ناكرێ كه‌ به‌ڕێزتان زمان ناسن. به‌ڵام نازانم ده‌زانی یا نا به‌ڕه‌سمی ناساندنی یه‌كێ له‌ دیالێكته‌كان ته‌نها پێویستی به‌ بڕیارێكی سیاسیه‌. واته‌ زۆرێك له‌و زاراوانه‌ی زمانی كوردی خۆمان هه‌موو بنه‌ماكانی به‌ زمانبونیان تیا ئاماده‌یه‌. جا دره‌نگو زوو كه‌وتوه‌.

حه‌سه‌نی قازی

ئه‌من به‌ش به‌ حاڵی خۆم زۆر خوشحاڵم ده‌رفه‌تێکی ئاوا ڕه‌خساوه‌ له‌ مه‌ڕ ئه‌و باسه‌‌ گرینگه‌ ئاڵوگۆڕی بیر و ڕا بکرێ. به‌ڕێز هاوار له‌ نووسینه‌که‌ی دا هێندێک بابه‌تی ورووژاندووه‌ که‌ پێویستییان به‌ لێدوان و له‌ سه‌ر ڕۆیشتنی زیاتره‌. به‌رله‌هه‌موو شت ئه‌من نه‌ گوتوومه‌ و نه‌ نووسیومه‌ " پاڵی لێ ده‌ینه‌وه‌ و بی لامانێ بی گه‌نخێنین" ئه‌گه‌ر پێم وابووبا، چ حه‌وجێی ده‌کرد له‌و باره‌یه‌وه‌ بنووسم. سه‌باره‌ت به‌ سته‌ندارد کردنی شێوازێک یان به‌و جۆره‌ی که‌ باس کراوه‌ سه‌پاندنی شێوازێک به‌ سه‌ر شێوازه‌کانی دی دا به‌ بڕیاری سیاسی، نه‌ک هه‌ر گێره‌وکێشه‌ی زمانی که‌م نابێته‌وه‌، به‌ڵکوو ده‌بێته‌ بوارێکی نوێ بۆ ساز کردنی کێشه‌ی لابه‌لا.ئه‌وه‌ هیچ فڕی به‌ " ژێستی پۆست مۆدێرن گرتن" یا " سه‌له‌فی " بوونه‌وه‌ نییه‌. ئه‌مڕۆ بمانه‌وێ و نه‌ماونه‌وێ له‌ سایه‌ی شۆڕشی تێکنۆلۆژیک دا، سه‌ڕه‌ڕای ئه‌وه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد به‌ گشتی ده‌سته‌ڵاتی به‌ سه‌ر دیاری کردنی چاره‌نووسی خۆیدا نییه‌ ، به‌ڵام که‌م تا زۆر به‌شێک له‌ ئه‌فرادی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ ده‌ستیان وه‌ ئامرازه‌کانی ڕاگه‌یاندن ڕا ده‌گا. ئه‌گه‌ر تا چه‌ند ساڵ له‌وه‌ پێش ئاخێوه‌رانی هه‌ورامی هه‌ر ده‌گه‌ڕانه‌وه‌ سه‌ر ئه‌ده‌بییاتی کۆنینه‌ و پاڵدانه‌وه‌ به‌ شێعره‌کانی "مه‌وله‌وی تاوگۆزی" ئێستا به‌و زمانه‌ ده‌توانن تیاتر پێشکێش بکه‌ن و ده‌کارهێنانی هه‌ورامی له‌ هه‌موو بوارێکدا به‌ تاقی بکه‌نه‌وه‌.
له‌ ڕاستیدا بانگه‌وازی" زمانی یه‌کگرتوو" - داوخوازێک که‌ له‌گه‌ڵ ڕاستییه‌کانی کوردی ئاخێوه‌ران یه‌ک ناگرێته‌وه‌ - دان ،چه‌ت تێخستن و سست کردنی ڕه‌وت و پێواژۆی گه‌شه‌ کردنی شێوازه‌کانی کوردی یه‌ و هیچ پێداویستی ده‌ستبه‌جێش بۆ هه‌بوونی تاکه‌ زمانێکی ڕه‌سمیی کوردی نییه‌، چونکوو ئێستا زمانی کوردی وه‌کوو زمانێکی ده‌وڵه‌تی به‌ ڕه‌سمی ناسراوه‌. کاک هاوار ڕاست ده‌کا تێکه‌ و لێکه‌یی هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌و تێکه‌و لێکه‌یی یه‌ به‌ داسه‌پاندنی شێوازێک به‌سه‌ر ئه‌وانیدیدا به‌ پێی بڕیاری سیاسی چاره‌ سه‌رناکرێ.
وابزانم ئێستا ئه‌و که‌سانه‌ی له‌ کوردستانی عێراق به‌ شێوازی کوردیی نێوه‌ڕاست ده‌نووسن و بڵاو ده‌که‌نه‌وه‌ هیچ ته‌گه‌ر و به‌رهه‌ڵستێکیان له‌ به‌ر نییه‌، ده کرێ هه‌روا به‌رده‌وام بن و له‌ هه‌مانکاتدا ڕێگه‌یه‌کیش ببیننه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌کانیان له‌ ناوچه‌ی " غه‌یری سۆران" یش خوێنه‌ره‌وه‌ په‌یدا کا. پێویست ناکا داوخوازی پێشخستنی زیاتری شێوازێک له‌ سه‌رحیسابی جوێ کردنه‌وه‌ و یان ده‌ په‌راوێز خستنی شێوازه‌کانی دی بێ. با ئه‌وانیش بنووسن و زمانه‌که‌یان ده‌کار بکه‌ن و پێشی بخه‌ن. ته‌نیا له‌ که‌شوهه‌وایه‌کی کراوه‌ و به‌ دوور له‌ زه‌بروزه‌نگی سیاسی و داسه‌پاندن دایه‌ که‌ ئاخێوه‌ران و به‌کارهێنه‌رانی هه‌موو شێوازه‌کانی کوردی هه‌ستی پێوه‌ندیی ناوکۆییان پته‌وتر ده‌بێ و به‌ ڕێز گرتن له جیاوازییه‌کانی زمانی و سه‌لماندی ‌ ئازادیی نووسین و په‌روه‌رده‌ به‌ هه‌موو شێوازه‌کان ، با هه‌موو لایه‌ک تێبکۆشن بۆ ده‌وڵه‌مه‌ند کردنی زمان و کولتووری کوردی. له‌وباره‌یه‌وه‌ دیسان قسه‌م پێیه‌ !

Sunday, May 4, 2008

هه‌ڵوێستی 53 نه‌فه‌ر و چاره‌نووسی زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک




هه‌ڵوێستی 53 نه‌فه‌ر و چاره‌نووسی زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک
دوکتور هاشم ئه‌حمه‌د زاده‌
سه‌رمامۆستای لێکۆڵینه‌وه‌ کوردییه‌کان
هاوسه‌رۆکی ناوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌ی کوردی
خوێندنگه‌ی زانسته‌ ئینسانی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان
زانکۆی ئیکسێتر - بریتانیا

له‌ ڕێکه‌وتی 20-4-2008داداواکارییه‌ک به‌ واژۆی 53 نووسه‌ر و چالاکی بواری ئه‌ده‌بی و ڕۆژنامه‌نووسی بڵاوبووه‌ته‌وه‌ که‌ تێیدا داوا له‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی باشووری کوردستان ده‌کرێت کرمانجیی خواروو به‌ زمانی فه‌رمیی ئه‌و به‌شه‌ی کوردستان بناسێندرێت. به‌ دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م داواکارییه‌ هێندێک له‌ ئاخێوه‌رانی کرمانجیی سه‌روو کاردانه‌وه‌یه‌کی تووندیان نیشان دا و به‌ کرده‌وه‌ دوو به‌ره‌ی دژ به‌ یه‌کتر شکڵیان گرت و وێده‌چێت ئه‌م باسه‌ به‌م زووانه‌ کۆتایی پێ نه‌یه‌ت. له‌ هه‌مان کاتدا چه‌ند زمانناس و زمانزانی کوردیش له‌ چه‌ند ڕوونکردنه‌وه‌ی جیاوازدا بۆچوونی خۆیان له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ گرنگه‌ بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م به‌ کورتی کۆمه‌ڵێک سه‌رنجی خۆم له‌م باره‌وه‌ بخه‌مه‌ ڕوو و هیوادارم به‌ نۆره‌ی خۆم هانده‌ر و رێگاخۆشکه‌ری باسێکی وردی زانستییانه و به‌رپرسیارانه‌‌ بم له‌سه‌ر یه‌کێک له‌ گرنگترین نیشانه‌کانی ناسنامه‌ی کوردبوون واتا زمانی کوردی.
1) زمان دیارده‌یه‌که‌ که‌ له‌ ڕه‌وتێکی مێژووییدا سه‌ر هه‌ڵده‌دات و له‌ ڕه‌وتێکی مێژووییشدا گه‌شه‌ ده‌کات. زۆر هۆکاری ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی و کولتووری له‌ ده‌ره‌وه‌ی گه‌شه‌ی سرووشتییانه‌ی زمان ده‌بنه‌ هۆی په‌ره‌گرتن یان له‌ناوچوونی زمانێک. ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌ی له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ ئارای یه‌که‌م کۆمه‌ڵگه‌کانی مرۆڤه‌وه‌ هه‌تا ئیستا قسه‌یان پێکراوه‌ له‌ به‌پارێزترین ئاستدا پتر له‌ 150000 زمان بوونه‌. له‌ ڕۆژگاری ئه‌مڕۆدا ژماره‌ی زمانه‌کان گه‌یشتووه‌‌ته‌ نزیکه‌ی 6000 و پێشبینی ده‌کرێت تا کۆتایی سه‌ده‌ی بیستویه‌که‌م ئه‌م ژماره‌یه‌ دابه‌زێته‌ بۆ که‌متر له‌ 1000 زمان. سه‌ره‌ڕای ئه‌م ڕێژه‌ گه‌وره‌یه‌ی مه‌رگی زمانه‌کان، هه‌تا ئێستاش زمان وه‌ک خاڵی سه‌ره‌کیی ناسنامه‌ی مرۆفه‌کان و نه‌ته‌وه‌کان سه‌یری ده‌کرێت.
2) بابه‌تی ستانداردکردنی زمان له‌ ده‌ره‌وه‌ی گه‌شه‌ی سرووشتییانه‌ی زاراوه‌کان له‌ ڕه‌وتێکی مێژووییدا، بریتییه‌ له‌ هه‌وڵی به‌ پلانی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و ڕۆشنبیری بۆ ئافراندن، گه‌ڵاڵه‌کردن و به‌ ناوه‌ندکردنی زمانێک یان زاراوه‌یه‌ک، بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی زمانێکی فه‌رمی وه‌ک ئامرازی پێوه‌ندیی له‌ چوارچێوه‌ی جۆغرافیایه‌کی سیاسیدا که‌ له‌ شێوه‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه‌.
3) ڕه‌وتی زاڵبوونی زاراوه‌یه‌ک یان زمانێک به‌ سه‌ر زمان و زاراوه‌کانی تردا به‌ هۆی هۆکارگه‌لی سیاسی، کولتووری، ئابوور‌ی و کۆمه‌ڵایه‌تی زۆر جاران شێوه‌یه‌کی نادێمۆکراتییانه‌ی به‌ خۆوه‌ بینیوه‌. ئه‌گه‌ر کرده‌یه‌کی وا له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌ و سه‌ره‌تاکانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا توانیبێتی به‌بێ نانه‌وه‌ی گرفتی زۆر، سه‌رکه‌وتوو بێت، له‌م سه‌رده‌مه‌دا ئه‌سته‌مه‌ کارێکی ئه‌وتۆ به‌ سانایی سه‌رکه‌وتن وه‌ده‌ست بهێنێت.
4) ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ته‌نیا به‌ زه‌بروزه‌نگ توانیان زمانی گرووپگه‌لێکی ئێتنیکیی تایبه‌ت به‌سه‌ر زمانه‌کانی تردا زاڵ بکه‌ن. سیاسه‌تی مسته‌فا که‌مال له‌ تورکیا و ڕه‌زا خانی په‌هله‌وی له‌ ئێران نموونه‌ی به‌رچاوی ملهوڕیی سیاسیین که‌ ڕه‌وتی سه‌پاندنی زمانێک و سڕینه‌وه‌ی زمانه‌کانی تر ده‌کاته‌ ئامانجی سازکردنی نه‌ته‌وه‌یه‌کی یه‌کده‌ست و یه‌کزمان.
5) پرسی کورد وه‌ک پرسێکی سیاسی خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندییه‌کی سنووربه‌زێنه‌ و هه‌ر ده‌ستکه‌وتێکی سیاسی و کولتووری له‌ به‌شێکی کوردستاندا ڕاسته‌وخۆ کارتێکه‌ریی ده‌بێت له‌ به‌شه‌کانی تری کوردستاندا.
6) دابه‌شبوونی کوردستان بووه‌ته‌ هۆی بێبه‌ریبوونی زمانی کوردی و زاراوه‌کانی له‌ تێپه‌ڕکردنی گه‌شه‌یه‌کی سرووشتییانه‌. ئه‌م دابه‌شبوونه‌ له‌ هه‌مان کاتدا زاراوه‌ کوردییه‌کانی خستووه‌ته‌‌ ناو هه‌لومه‌رجی جیاواز. له‌ کاتێکدا که‌ له‌ به‌شێک له‌ کوردستان هه‌لومه‌رجێکی که‌م تا زۆر له‌بار بۆ زاراوه‌ی کرمانجیی خواروو ڕه‌خسا، کرمانجیی سه‌روو که‌وته‌ به‌ر هێرشی شۆڤێنیستانه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی تورک و بۆ ماوه‌ی هه‌شت ده‌یه هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی هه‌موو ئاسه‌وارێکی درا. هه‌وڵی کورده‌کانی باكووری کوردستان بۆ بووژاندنه‌وه‌ و گه‌شه‌پێدانی زمانی کوردی سه‌ره‌ڕای زه‌ختی زۆری ناحه‌زانی ئه‌م زمانه‌ ئه‌زموونێکی پڕبایه‌خه‌ و ده‌بێ ڕێزی لێبگیرێت.
7) کوردان وه‌ک نه‌ته‌وه‌یکی بێده‌وڵه‌ت له‌ هه‌وڵ و خه‌باتی بێوچانی خۆیاندا به‌ درێژایی سه‌ده‌ی بیسته‌م، سه‌ره‌ڕای که‌ندوکۆسپی زۆر، توانییان هه‌ستی هاوبه‌شی هۆگریی به‌ پرسی نه‌ته‌وه‌یی بپارێزن و خۆ وه‌ک نه‌ته‌وه‌یکی حاشالێکراو نیشان بده‌ن.
8) دوو زاراوه‌ی سه‌ره‌کیی کوردی، کرمانجیی سه‌روو و خواروو ئه‌وه‌نده‌ لێک نزیکن که‌ ناکرێ وه‌ک دوو زمان هه‌ڵسوکه‌وتیان له‌گه‌ڵ بکردرێت. له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌م دوو زاراوه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ش له‌ یه‌کتر جیاوازن که‌ ناکرێ وه‌ک یه‌ک زمان دابندرێن. هۆگریی کوردان به‌ یه‌کتر له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌ فه‌رمییه‌کاندا، لایه‌نێکی به‌هێزی کوردایه‌تییه‌ و ڕه‌وا نییه‌ جیاوازیی زاراوه‌یی بکرێته‌ له‌مپه‌رێک له‌سه‌ر ڕیگای هاوچاره‌نووسیی مێژوویی ئه‌م نه‌ته‌وه‌ بێده‌وڵه‌ته‌دا‌.
9) ده‌سته‌به‌رکردنی ناسنامه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی ناتوانێ به‌ ‌فه‌رمیکردنی زاراوه‌یه‌ک و پشتگوێخستنی زاراوه‌کانی تر وه‌دی بێت. به‌پێچه‌وانه‌ هه‌ر جۆره‌ هه‌وڵێک بۆ سه‌رده‌ستکردنی زاراوه‌یه‌ک ده‌بێته‌ هۆکاری سنوورکێشانێکی ماڵوێرانکه‌ر له‌نێوان ئاخێوه‌رانی زاراوه‌ کوردییه‌کاندا.
10) وێده‌چێت به‌ له‌به‌رچاوگرتنی فاکتۆرگه‌لی جیاوازه‌وه‌ پێشنیاری دکتۆر ئه‌میری حه‌سه‌نپوور له‌مه‌ڕ دووستانداردبوونی زمانی کوردی شیاوترین و گۆنجاوترین ڕێگای هه‌ڵسوکه‌وتکردن بێت له‌گه‌ڵ زمانی کوردیدا.
11) به‌ باوه‌ڕی من له‌ جیاتی به‌ هه‌ده‌ردانی وزه‌یه‌کی زۆری ڕۆشنبیری بۆ سه‌پاندنی زاراوه‌یه‌ک به‌سه‌ر زاراوه‌کانی تردا ده‌بێت پێشه‌نگی ڕۆشنبیری و سیاسیی کورد بیر له‌ په‌ره‌پێدانی زاراوه‌ سه‌ره‌کییه‌کان بکاته‌وه‌ و گرفتی زۆری ئه‌م زاراوانه‌ له‌ بواری وشه‌ڕۆنان، ڕێنووس و ڕێزمان چاره‌سه‌ر بکات. ده‌سه‌ڵاتی کوردی له‌ باشووری کوردستان ده‌بێ ڕێگه‌خۆشکه‌ری ئه‌م ڕه‌وته‌ بێت. ئه‌گه‌ر بمانهه‌وێت زمانی کوردی له‌ ڕیزی ئه‌و 5000 زمانه‌دا نه‌بێت که‌ له‌ سه‌ده‌ی بیستویه‌که‌مدا له‌ناو ده‌چن، ده‌بێ بیر له‌ گه‌شه‌پێدانی زمانی کوردی به‌ هه‌ر دوو زاراوه‌ سه‌ره‌کییه‌که‌یه‌وه‌ بکه‌ینه‌وه‌ و هه‌لومه‌رجی په‌روه‌رده‌ و به‌کارهێنانی له‌ هه‌موو ئاسته‌کانی خوێندن و زانستدا بۆ بڕه‌خسێنین.
12) باسێکی له‌م چه‌شنه‌ نه‌ک هه‌ر له‌ بواری زمانی به‌ڵکوو له‌ بواری سیاسیشدا هه‌ستیاره‌ و چاره‌سه‌رکردنی له‌ ده‌ره‌وه‌ی داواکاریی هاوبه‌شی ناوچه‌گه‌راییانه‌دایه‌. ئه‌زموونه‌کانی سیاسه‌تی زمانیی زۆر نه‌ته‌وه‌ی تر ده‌توانن یارمه‌تیده‌ری ئێمه‌ بن بۆ دۆزینه‌وه‌ی شیاوترین ڕێگای چاره‌سه‌رکردنی پرسی زمان. ئه‌زموونی ئه‌و وڵاتانه‌ی دوو یا چه‌ند زمانی ستانداردیان هه‌یه ده‌توانێ بۆ ئێمه‌ زۆر به‌ که‌ڵک بێ. ئه‌زموونی هیندییه‌کان بۆ چاره‌سه‌رکردنی پرسی ڕێنووس و جیاوازیی زۆری زمانی ده‌کرێت که‌ڵکی لێوه‌رگیرێت. ئه‌زموونی یه‌هوودییه‌کان له‌ ژیاندنه‌وه‌ی زمانێکی مردوودا ده‌توانێت هه‌ستیاریی پرسی زمانمان بۆ سازکردنی نه‌ته‌وه‌ وه‌بیر بخاته‌وه‌.
13) باسی زمان و سیاسه‌تی زمانی و کولتووری پێویستی به‌ شاره‌زایی و زمانێکی تێکنیکی و پسپۆڕانه‌ هه‌یه‌، زمانێک که‌ دوور بێت له‌ تووندی و بێڕێزی. هه‌وڵدان بۆ وه‌ڕێخستنی باسی زانستی و زمانناسانه‌ ئه‌رکێکی ئینسانی و کوردانه‌یه‌
2008.05.04

Saturday, May 3, 2008

به‌هرۆز شوجاعی: دروستكردنی زمانی ستاندارد هه‌ره‌سی نه‌ته‌وه‌سازی كورده‌



به‌هرۆز شوجاعی: دروستكردنی زمانی ستاندارد هه‌ره‌سی نه‌ته‌وه‌سازی كورده‌
27/4/2008

دهۆك- سه‌ركه‌وت له‌تیف، سۆران عارف
به‌هرۆز شوجاعی، مامۆستای زانكۆی دهۆكه‌ له‌ بواری زمانه‌وانیدا، هه‌روه‌ك خوێندكاری دكتۆرایه‌، له‌ (زمانه‌وانی كۆمه‌ڵایه‌تی‌) له‌ كوردستانی ڕۆژهه‌ڵات له‌ دایك بووه‌، ساڵی 1987 - 2005 له‌ سوید ژیاوه‌، به‌كالۆریۆسی‌ له‌سوید ته‌واو كردووه‌، ماسته‌ری له‌ زمانی كوردی به‌ ناونیشانی "دیالێكتۆلۆژی" له‌ ساڵی 2002 به‌ده‌ست هێناوه‌، ئه‌و ڕای جیاوازی هه‌یه‌ له‌سه‌ر دروستبوونی زمانی ستاندارد، پێیوایه‌ هه‌ر هه‌وڵێك بۆ دروستكردنی زمانی ستاندارد هه‌وڵێكی نه‌زۆك ده‌بێت، پێیوایه‌ ده‌بێت تاكی كورد تاكێكی شاره‌زا بێت به‌ ناسینی دیالێكته‌ جیاوازه‌كان نه‌ك له‌ناوبردنی سه‌رجه‌م زاره‌كان بۆ دروستكردنی یه‌ك زمانی ستاندارد، به‌ڕای ئه‌و ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ كوشتنی زمان هیچی تر نییه‌، ڕۆژنامه‌ی ئاسۆ بۆ زیاتر ڕوونكردنه‌وه‌ی كێشه‌كانی زمان، گرنگی به‌ بابه‌تگه‌لی وه‌ك زمانی ستاندارد ئه‌م دیداره‌ی له‌گه‌ڵ سازكردووه‌.

* به‌ڕای تۆ تاچه‌ند ده‌سه‌ڵات ده‌توانێت زمانی ستاندارد دروست بكات؟
- به‌ڕای من هه‌موو كات ئه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ هه‌وڵی دروستكردنی زمانی ستاندارد ده‌دات، یان زمانی یه‌كگرتوو و پرۆژه‌ی بۆ داده‌نێت، كه‌ ئه‌وه‌ زمانی یه‌كگرتوو نییه‌ كه‌ ده‌سه‌ڵات پێ هه‌ڵده‌ستێت، هه‌وڵێكی نه‌به‌كامه‌، چونكه‌ ئه‌وه‌ی كه‌ ئێستا له‌ ئارادایه‌ زمانی یه‌كرگتوو نییه‌، به‌ڵكو زاڵكردنی شێوه‌زارێكه‌ به‌سه‌ر شێوه‌زاره‌كانی تردا، كه‌ ئه‌مه‌ له‌ گه‌لێك وڵات ئه‌و كێشه‌یه‌ هه‌بوو، بۆ نموونه‌ له‌ سه‌رده‌می كۆندا له‌ فه‌ره‌نسا ئه‌م بابه‌ته‌ وه‌ك ئێستای ئێمه‌ گرفت بووه‌، به‌ڵام ئه‌وكات به‌هۆی باڵا ده‌ستی پاریس به‌سه‌ر ناوچه‌كانی تردا و پێشكه‌وتوویی ئه‌و زاره‌ی پاریس، به‌ بڕیارێكی سیاسیانه‌ی ئه‌وكات، ئه‌و دیالێكته‌ی كه‌ پاریسیه‌كان قسه‌یان پێده‌كرد بوو به‌ زمانی سه‌رجه‌م شوێنه‌كانی تر، چونكه‌ شوێنه‌كانی تری فه‌ره‌نسا لاوز بوون له‌ ڕووی ئابووری و ڕۆشنبیریشه‌وه‌، واته‌ زیاتر زمانی مه‌ركه‌ز به‌سه‌ر شوێنه‌كانی تردا سه‌پێنرا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌سه‌ڵاتی كوردی به‌نیازه‌ بیكات، زه‌حمه‌ته‌، بۆیه‌ ناكرێت زاری سۆرانی به‌سه‌ر ناوچه‌كانی تردا بسه‌پێنی، چونكه‌ ئه‌وه‌ ڕه‌تده‌كرێته‌وه‌، به‌زۆریش نابێت، دواتر ڕه‌نگه‌ دووله‌تبوون په‌یدا ببێت.

* ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم زیاتر زاری سۆرانی به‌ ڕه‌سمی ده‌زانێت و قسه‌ی پێده‌كرێت، تۆ ئه‌مه‌ت پێ چۆنه‌؟
- لێره‌دا دوو جۆر گفتوگۆ دێته‌ پێش، زاری سۆرانی (ناوچه‌ی ناوه‌ڕاست) به‌ حوكمی ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌ده‌بیاتێكی پێشكه‌وتوی هه‌یه‌ و زیاتر به‌ره‌وپێش چووه‌، نزیكه‌ی هه‌شتا ساڵه‌ نووسین و گفتوگۆی ڕه‌سمی به‌و دیالێكته‌ ده‌كرێت، به‌شێكی زۆری كورده‌كانی ئێرانیش به‌و شێوه‌ زاره‌ قسه‌ده‌كه‌ن، لێره‌دا زولمَێك له‌ زاری بادینی كراوه‌، ته‌نانه‌ت له‌كاتی دروستبوونی ده‌وڵه‌تی عیراقه‌وه‌ زاری بادینی پشتگوێخراوه‌، به‌وه‌ی زیاتر ئێمه‌ له‌ كورده‌كانی توركیاوه‌ نیزیكن، خودی ده‌وڵه‌تی توركیا كاریگه‌ری هه‌بووه‌ له‌سه‌ر به‌ره‌وپاشچوونی ئه‌م دیالێكته‌، ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌تی ئینگلیز ڕۆڵی هه‌بووه‌ له‌ زاڵكردنی دیالێكتی سۆرانی ئه‌ویش به‌ فشاری ئه‌وكاتی توركیا، فشارێكی زۆر هه‌بووه‌ له‌سه‌ر زاری كرمانجی له‌لایه‌ن توركیاوه‌، زاری كرمانجی جینۆساید كراوه‌، كه‌ ئه‌وه‌ جۆرێكه‌ له‌ چه‌وساندنه‌وه‌ی زمان.
به‌شێكی تری كێشه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كرمانجیه‌كان، مه‌به‌ستم كرمانجی ژووروو، ده‌ڵێن زۆرینه‌ی كورد به‌م دیالێكته‌ قسه‌ده‌كات، واته‌ ئه‌وه‌ی یه‌كه‌م ده‌ڵێت سۆرانی به‌ره‌وپێش چووه‌ زمانی ڕه‌سمی حكومه‌ته‌ بۆیه‌ ده‌بێت بكرێته‌ زمانی ستاندارد، ئه‌وه‌ی دووه‌میش بیانوی زۆرینه‌ بوونی بادینی و كرمانجی ده‌هێننه‌وه‌، كه‌ به‌ڕای من هه‌ردووكیان یه‌ك شته‌ و جیاوازی نابینم له‌نێوانیان، كه‌ له‌م نێوه‌نده‌دا پێشێلكردنی مافی مرۆڤ دێته‌ ئاراوه‌، یه‌كێكیان پێشینه‌یه‌كی مێژوویی هه‌یه‌ و ئه‌ویتریان به‌ حسابی خۆی دیموكراسی دێنێته‌ ئاراوه‌، پشت به‌ زۆرینه‌ ده‌به‌ستێت، كه‌ دیموكراسی هه‌مووكات باسكردن نییه‌ له‌ زۆرینه‌ و كه‌مینه‌، ئێمه‌ كێشه‌ی ناسنامه‌ و كێشه‌ی سیاسیمان هه‌یه‌، كه‌ لێره‌دا هه‌ڵه‌ین، كه‌ بمانه‌وێت زمانی ستاندارد و مه‌ركه‌زیه‌تی زمان دروست بكه‌ین كه‌ ئه‌مه‌ له‌ دونیادا نه‌ماوه‌، ئێستا ئێمه‌ له‌سه‌رده‌مێكی تردا ده‌ژین، ئێمه‌ به‌ره‌و ده‌وڵه‌ت بوون ده‌ڕۆین، ئێمه‌ له‌ قۆناغی نه‌ته‌وه‌ وه‌ك گه‌ل داین نه‌ك نه‌ته‌وه‌ وه‌ك ده‌وڵه‌ت وه‌ك (بندیت ئانده‌رسن) باسی ده‌كات، بۆیه‌ پێویستمان به‌ دوو شته‌ ئه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وایه‌تی كه‌ ده‌بێت به‌ مافی مرۆڤ پڕ بكرێته‌وه‌، ئه‌گه‌ر نه‌توایه‌تی و كوردایه‌تی له‌گه‌ڵ دیموكراسی و مافی مرۆڤ یه‌كیان گرت ئیدی بیرله‌وه‌ ناكه‌ینه‌وه‌ كه‌ شێوه‌زارێك ئه‌وانیتر بشتگوێ بخات.

* واته‌ دروستكردنی زمانی ستاندار پرۆژه‌یه‌كی هه‌ڵه‌یه‌، كه‌ به‌ڕای هه‌ندێكی تر نه‌بوونی ئه‌و زمانه‌ له‌ناوچوونی خودی زمانه‌كه‌یه‌ و دابه‌شبوونیه‌تی به‌سه‌ر چه‌ندین زماندا؟
- ئه‌وكاته‌ی كه‌ پرۆسه‌ی نه‌ته‌وه‌سازی میلله‌تانی تر ده‌ستی پێكرد، ئێمه‌ له‌ مه‌یدانه‌كه‌دا نه‌بووین، ئێمه‌ له‌سه‌رده‌می پۆستمۆدێرنه‌دا به‌ نه‌ته‌وه‌ سازیه‌وه‌ سه‌رقاڵین، ئێمه‌ تازه‌ به‌ دروستكردنی داموده‌زگای نه‌ته‌وایه‌تیه‌ و خه‌ریكین، ئێمه‌ ناتوانین به‌ هه‌ندێك چه‌مكی نه‌ته‌وایه‌تی و ناسیۆنالیزمه‌وه‌ خه‌ریكبین كه‌ له‌ ناسیۆنالیزمی فه‌ره‌نسی یان ئه‌ڵمانییه‌وه‌ بۆمان هاتووه‌، ناسیۆنالیزمی ئه‌ڵمانی به‌خوێن دروست بووه‌ ئه‌وه‌ بۆ ئێمه‌ ناگوێزرێته‌وه‌، ناسیۆنالیزمی كوردی كاردانه‌وه‌ی چوار ده‌وره‌كه‌یه‌تی، ناسیۆنالیزمی كوردی له‌ توركیا دژایه‌تی ناسیۆنالیزمی كه‌مالیست ده‌كات، كوردی عیراق كاردانه‌وه‌ی عروبه‌یه‌، ئه‌وه‌ی ئێرانیش به‌ هه‌مان شێوه‌، له‌ مێژوی كورددا هیچ بزوتنه‌وه‌یه‌كی نالسیۆنالیستی كوردی نه‌بووه‌، ناسیۆنالیزمی كوردی پرۆژه‌ نییه‌، ئێمه‌ بۆیه‌ ناسیۆنالیستین، چونكه‌ ده‌چه‌وسێنرێینه‌وه‌، نه‌ك له‌به‌رئه‌وه‌ی خاوه‌نی پرۆژه‌ی ناسیۆنالیستین به‌شێوه‌ی پرۆئه‌كتیڤ، نه‌ك ریائه‌كتیڤ، چونكه‌ له‌ ریائه‌كتیڤدا تۆ دژایه‌تی غه‌یری خۆت ده‌كه‌یت.
ناسیۆنالیزمی توركی باس له‌یه‌ك ڕه‌نگی ده‌كات، ئه‌و ده‌ڵێت یه‌ك نه‌ته‌وه‌ و یه‌ك ئاڵا و یه‌ك زمان، ئێرانیش به‌هه‌مان شێوه‌، هه‌رچه‌نده‌ ئێران به‌وه‌ ڕازیه‌ كه‌ زمانی كوردی وه‌ك زمانی فۆلكلۆری به‌كاربێت، نه‌ك وه‌ك زمانی نووسین و په‌روه‌رده‌، به‌ڵام عیراق باشتره‌، له‌ عیراق دان به‌وه‌دا نراوه‌ كه‌ دوو نه‌ته‌وه‌ی كورد و عه‌ره‌ب هه‌یه‌ و له‌ ده‌ستووری كۆن و نوێدا باسی ئه‌وه‌ كراوه‌، هه‌رچه‌نده‌ حكومه‌ته‌كانی عیراق له‌سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وایه‌تی و ناسیۆنالیستی عه‌ره‌بی دروست بوون ئه‌و مافه‌یان به‌كورد نه‌داوه‌، بۆیه‌ ئێمه‌ خاوه‌نی یه‌ك پرۆژه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی و ناسیۆنالیستی نه‌بووین كه‌ دواجار ئه‌وه‌ش كاریگه‌ری خۆی له‌سه‌ر دووركه‌وتنه‌وه‌ی زاره‌كان هه‌بووه‌.

* چاره‌سه‌ر چییه‌ بۆ ئه‌م بابه‌ته‌، مه‌به‌ستم كێشه‌ی زاره‌، ده‌بێت هه‌ر به‌و په‌رتپه‌رتیه‌ بمێنێته‌وه‌؟
- ده‌بێت ئه‌مری واقیع قبوڵ بكه‌ن كه‌ زمانی كوردی زمانێكی فره‌ ناوه‌نده‌، واته‌ زمانێكه‌ كه‌ چه‌ند ستانداردێكی هه‌یه‌، من ناڵێم پێناسه‌یه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌، من ده‌ڵێم جۆر، چونكه‌ من زاراوه‌ی زمانه‌وانی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌كارده‌هێنم و جۆری ئاخاوتنی‌ شێوه‌زاره‌كانیش به‌كار ده‌هێنم، دیالێكت به‌كارناهێنم، چه‌ندین جۆرمان هه‌یه‌، ته‌نانه‌ت زمانی نووسینیشیان هه‌یه‌، ئه‌وانه‌ی كه‌ باسی چوار شێوه‌زار ده‌كه‌ن، وانییه‌ زازا زمانی نووسینی هه‌یه‌، سۆرانی ناوه‌ڕاست هه‌یه‌تی، كرمانجی هه‌یه‌، كوردی باشووریش هه‌یه‌ مه‌به‌ستم (ئیلامی و خانه‌قینی و كرماشانیش) نووسینی خۆیان هه‌یه‌، گۆران كه‌ به‌ده‌بێت به‌ (هه‌ورامی و باجه‌لانی و شه‌به‌ك) لێره‌ ڕوونه‌ كه‌ زمانێكی فره‌ناوه‌نده‌، به‌ڵام وه‌ك نه‌ته‌وه‌ هه‌موومان یه‌كین نه‌ك وه‌ك ده‌وڵه‌ت.
ئێمه ده‌بێت خیتابێك دروست بكه‌ین، هه‌موو كورد له‌وخیتابه‌دا خۆی ببینێت، ناسنامه‌ی خۆی تێدا ببینێت، به‌ڕای من ئه‌و جۆره‌ش ته‌واو ته‌كنیكی و ته‌جروبه‌ی وڵاتانی ترمان له‌به‌رده‌سته‌، بۆ نموونه‌ (هندی‌) و چه‌ند وڵاتی تر هه‌یه‌، بۆیه‌ ئێمه‌ له‌جیاتی دروستكردنی زمانی ستاندارد، زمانی یه‌كگرتوو دروست بكه‌ین و یه‌ك (له‌هجه‌) بكه‌ینه‌ بنه‌مای ئه‌و دروستكردنه‌ ئه‌وه‌ ئێمه‌ به‌ده‌ستی خۆمان جینۆسایدی زمانی كوردیمان كرد، ئێمه‌ ده‌توانین له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا تاكه‌ كه‌سی فره‌ زمان دروسست بكه‌ین، واته‌ تاكی كورد جگه‌له‌ شێوه‌زاری خۆی شاره‌زای زمانه‌كانی تریش بێت، بۆ ئه‌مه‌ش ئێمه‌ ده‌توانی پلانێكی تر پێشكه‌ش بكه‌ین، بۆ نموونه‌ له‌ سنووری ده‌ڤه‌ری هه‌ولێر و سلێمانی و ئه‌وانه‌ی وه‌ك ئه‌وان قسه‌ده‌كه‌ن زمانی خوێندنیان به‌ دیالێكتی خۆیان بێت، به‌ڵام له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانی خوێندندا په‌رتوكێكی تایبه‌ت هه‌بێت به‌ فێربوونی دیالێكته‌كان وه‌ك زمانی دووه‌م فێری ببین، له‌ ده‌ڤه‌ری ئێمه‌ش به‌هه‌مانشێوه‌، بۆیه‌ به‌م شێوه‌یه‌ تاكی كوردی ده‌بێته‌ تاكێك كه‌ له‌ دیالێكته‌كانی تر شاره‌زا بێت و لێك تێبگه‌ن، به‌ڵام له‌ به‌رنامه‌ و پلانی حكومه‌تی‌ هه‌رێمدا تێگه‌شتنێكی دروستكردنی زمانی مه‌ركه‌زیه‌ت بوونی هه‌یه‌ نه‌ك گه‌شه‌كردنی دیالێكته‌كان، كه‌ ده‌بێت له‌مه‌دا مافی مرۆڤ له‌ به‌كارهێنانی زمانی دایكدا په‌یڕه‌و بكرێت.

* تاچه‌ند هه‌نگاوه‌كان به‌ ئاراسته‌ی پۆزه‌تیڤ ده‌بینی بۆ كۆتایی هێنان به‌كێشه‌ی زمان؟
- حه‌زده‌كه‌م ئاماژه‌ به‌وه‌ بكه‌م كه‌ ئێمه‌ له‌ (كۆڕی زانیاری یان ئه‌كادیمی كوردی) دوو زمانه‌وانمان هه‌یه‌ كه‌ ئه‌وانیش تایبه‌تن به‌ ڕێزمان، یه‌ك زمانه‌وانی تایبه‌ت به‌ زمانی كۆمه‌ڵایه‌تی یان زانستی سیاسی نییه‌، له‌ كوردستان كێشه‌كه‌ مه‌عریفه‌یه‌، ئه‌زموون نییه‌، بۆیه‌ تا به‌وشێوه‌یه‌ بین ئارگومێنتی باش له‌سه‌ر زمان ناكرێت، سه‌یره‌ هه‌رلایه‌ك مه‌شروع بوون و په‌سه‌ندبوون بۆ خۆی ده‌بات و ئه‌ویتر ده‌سڕێته‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ مافی لایه‌ك له‌سه‌ر حسابی لاكه‌ی تر ده‌خورێت.

http://www.asoxandan.comئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی ئاسۆ وه‌رگیراوه‌