Tuesday, July 29, 2008

فاشیزمی سۆرانی ! ڕاوه‌سته‌




فاشیزمی سۆرانی! راوه‌سته‌*

سه‌ڵاح ئه‌حمه‌د‌

تۆمه‌تباركردن له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌زپه‌رستیی و هه‌ڵاواردن دیارده‌یه‌كی فاشیستییه‌. كورد به‌ گشتیی قوربانیی ئه‌و عه‌قڵه‌ فاشیستانه‌یه‌ كه‌ هه‌میشه‌ كوردیان به‌ نۆكه‌ریی و یارمه‌تی پلانی بێگانه‌‌و خیانه‌ت تۆمه‌تباركردووه‌. سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ ئێستا هه‌ندێ كورد خۆیان هه‌ڵگری ئه‌م خووه‌ فاشیسته‌ن له‌ دژی هه‌ر ده‌نگێكی كوردی كه‌ گروپێك به‌ دڵی نه‌بێت. له‌و پیشه‌ی تۆماتباركردن بترازێ، ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ باس له‌ زاڵكردن‌و سه‌پاندنی شێوه‌زارێك ده‌كه‌ن به‌سه‌ر هه‌موو شێوه‌زاره‌كانی دیکه‌دا خه‌ریكه‌ مه‌سه‌له‌یه‌كی خه‌ته‌ری وه‌ها ده‌هێننه‌ ئاراوه‌ كه‌ جگه‌ له‌ چه‌سپاندنی نایه‌كسانی زیاتر ده‌رئه‌نجامی دیكه‌ی نییه‌. دیارده‌یه‌كی تیۆكراسیی نابوت و ترسناكه‌ كه‌ ئیتێلێجێنسیا خۆی به‌ زمانحاڵی به‌رژه‌وه‌ندی و ئیراده‌ و چاره‌نووسی ملیۆنان ئینسان بزانێت، چ جا ئینتێلێنجێنسیای سه‌ره‌تایی. له‌وه‌ش ترسناكتر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م یارییه‌ به‌ پاڵپشتی بڕێك به‌ ناو وه‌زاره‌ت بكرێت كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا جگه‌ له‌ رووی كارتۆنیی كۆمه‌ڵێك هێزی گه‌نده‌ڵ و دژه‌شار هیچی دیكه‌ نین. داواكردن له‌ حكومه‌ت كه‌ زمانێك بسه‌پێنێت به‌سه‌ر دانیشتوانی هه‌مه‌ڕه‌نگ‌و فره‌زاری هه‌رێمی كوردستاندا هه‌ق نییه‌ به‌ داوایه‌كی رۆشنبیریی ناو ببرێت. سۆرانییه‌كان ده‌توانن چییان حه‌ز لێیه‌ له‌گه‌ڵ شێوه‌زاری سۆرانیدا بیكه‌ن، به‌ڵام ره‌وا نییه‌ به‌سه‌ر كه‌سی دیكه‌دا بیسه‌پێنن، مه‌گه‌ر ئه‌وانی دیكه‌ خۆیان پێكبێن و خۆیان سۆرانی په‌سه‌ند بكه‌ن وه‌كو زمانی خوێندن. بێگومان سۆرانییه‌كان ده‌توانن كار بۆ ئه‌و پێكهاتنه‌ گشتییه‌ بكه‌ن، هه‌ندێكیش هه‌ر وایانكردووه‌ و ئه‌مه‌ ره‌وایه‌، به‌ڵام ناتوانن دایسه‌پێنن. مافی خوێندن و قسه‌كردن به‌ زمانی دایك مافێكی سروشتیی هه‌موو كه‌سێكه‌. ئه‌وه‌ كه‌سه‌كان خۆیانن كه‌ ده‌بێ بڕیار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بده‌ن كه‌ چۆن ئه‌و مافه‌ی خۆیان‌ پیاده‌ بكه‌ن یان نه‌كه‌ن.چی شتێك هه‌یه‌ له‌ دونیادا كه‌ ئه‌وه‌ بهێنێت هه‌ورامییه‌ك یان بادینانییه‌ك واز له‌ مافی سروشتیی به‌كارهێنان و خوێندنی شێوه‌زاری گۆران یان كرمانجی بهێنێت به‌ بێئیراده‌ی خۆی؟ یه‌ك هۆكاری عه‌قڵانی نییه‌ ئه‌وه‌ بسه‌لمێنێت كه‌ شتێك هه‌یه‌ له‌ سۆرانیدا كه‌ وای لێده‌كات شایسته‌ی ئه‌وه‌ بێت كه‌ ببێت به‌ زمانی هه‌موو كورده‌كانی عێراق و ئه‌و شته‌ له‌ گۆران یان له‌ لووڕی یان له‌ كرمانجییدا نه‌بێت. ئه‌گه‌ر به‌هانه‌كه‌ پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌، ئه‌وا پڕۆژه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی كه‌ زمانی خه‌ڵكێك قه‌ده‌غه‌ بكات له‌ قوتابخانه‌كاندا پڕۆژه‌یه‌كی دژه‌ئازادییه‌ و به‌و پێیه‌ش پڕۆژه‌یه‌كی نائینسانییه‌‌و پشتگیریكردنیشی كرده‌وه‌یه‌كی نائینسانییه‌. ئه‌گه‌ر پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ پڕۆژه‌یه‌كی ئازادیخواز نه‌بێت بۆ ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ژێر چه‌تری سیاسییدا كۆده‌بنه‌وه‌، ئه‌وا پڕۆژه‌یه‌كه‌ كه‌ له‌ رووی ئه‌خلاقییه‌وه‌ ده‌بێ ئێنتێلێجێنسیای لیبراڵ به‌ هه‌موو توانایه‌وه‌ دژایه‌تی بكات. زمان گرنگتر و گه‌وره‌تره‌ له‌ چه‌ند هێزێكی سیاسیی كه‌ له‌ دونیادا جگه‌ له‌ توندوتیژیی هیچیتریان نه‌زانییوه‌، جا ئه‌گه‌ر ئه‌و زمانه‌ ته‌نیا ده‌ ماڵیش قسه‌ی پێ بكه‌ن. چییه‌ ئه‌و مه‌سه‌له‌ پیرۆزه‌ی كه‌ وا له‌ هه‌ورامییه‌ك بكات كه‌ له‌ جیاتی گۆران سه‌پاندنی سۆرانی په‌سه‌ند بكات له‌ مه‌كته‌ب؟ دووباره‌، ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌ دروستكردنی نه‌ته‌وه‌یه‌ و ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ یه‌ك زمانی یه‌كگرتووی گه‌ره‌كه‌، بۆ ئه‌و زمانه‌ شیوه‌زاری گۆران نه‌بێت بۆ سۆرانی بێت؟ ئه‌گه‌ر ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌ب خودای كرد به‌ به‌هانه‌ بۆ پاكتاوكردنی ده‌یان زمان و شێوه‌زار له‌و پانتاییه‌دا كه‌ پێی گوتراوه‌ جیهانی عه‌ره‌بیی، خۆ سۆرانییه‌كان ئه‌و بیانوه‌شیان نییه‌ كه‌ سۆرانی زمانی خودایه‌. مه‌گه‌ر پیشه‌سازی به‌خوداكردن له‌ ئارادا بێت له‌ چه‌شنی ئه‌و گوتاره‌ی كه‌ سه‌ركرده‌ی شۆڕشێك و زمانه‌كه‌ی ته‌قدیس ده‌كات، ئه‌وه‌ش شێوازێكی ته‌قلیدیی فاشیزمه‌. چی شتێك هه‌یه‌ له‌ گۆراندا كه‌ وایلێبكات نه‌توانێت ببێت به‌ زمانی نه‌ته‌وه‌؟ ئه‌گه‌ر به‌هانه‌كه‌ یه‌كگرتوویی كورده‌ بۆیه‌ داوا ده‌كرێت شێوه‌زاره‌كانی دیكه‌ (جگه‌ له‌ سۆرانی) پاكتاو بكرێن، ئه‌ی ئه‌مه‌ عه‌قڵییه‌تی هه‌مان ئه‌و پڕۆژه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌ عه‌ره‌بییه‌ نییه‌ كه‌ گوایه‌ كورده‌كانی عێراق به‌ره‌نگارییان كرد، واتا ئه‌و پڕۆژه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌ عه‌ره‌بییه‌ی كه‌ بۆ خاتریی یه‌کگرتوویی نه‌ته‌وه‌ و به‌ناو نیشتیمانی عه‌ره‌ب ده‌یویست به‌ پاڵپشتیی ده‌وڵه‌ت زمانی عه‌ره‌بی بسه‌پێنێت به‌سه‌ر هه‌موو دانیشتوانی وڵاتدا به‌بێ پێكهاتنی خودی دانیشتوانه‌ جیاوازه‌كان؟ له‌ناو پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ و له‌ ناو هه‌موو پڕۆژه‌یه‌كی دیكه‌شدا، زۆر ئاسانه‌ نیشانه‌كانی فاشیزم له‌ نیشانه‌كانی ئازادیخوازیی جیا بكرێنه‌وه‌: هه‌ر ئه‌ژێندایه‌ك كه‌ رووبه‌ری ئازادییه‌ سروشتییه‌كانی هاووڵاتی (بۆ نموونه‌ زمان) ته‌سكبكاته‌وه‌، ئه‌و ئه‌ژێندایه‌ سه‌ر به‌ پڕۆژه‌یه‌كی فاشیسته‌ جا ئه‌وانه‌ی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن پێبزانن یان نه‌زانن. ئه‌گه‌ر ئه‌م باسی زمانی یه‌كگرتووه‌، به‌و چه‌شنه‌ سه‌ركوتگه‌ره‌ی كه‌ بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت، له‌ مه‌سه‌له‌ی مافه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌، ئه‌وا له‌ هه‌ناویدا پێشێلكاریی مافی چه‌ندین كه‌مینه‌ له‌ خۆده‌گرێت (له‌ «كه‌مینه‌» مه‌به‌ستم ژماره‌ نییه‌ به‌ڵكو مه‌به‌ستم كه‌مایه‌تییه‌ له‌ په‌یوه‌ند به‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌سه‌ڵات). هه‌ورامییه‌كان و بادینانییه‌كان و فه‌یلییه‌كان و له‌كه‌كان و لوڕییه‌كان و كاكه‌ییه‌كان‌و ئه‌وانی دیكه‌ش هه‌مان ئه‌و مافانه‌یان هه‌یه‌ كه‌ سۆرانییه‌كان هه‌یانه‌ و ده‌بێ بتوانن ئه‌و مافانه‌ پیاده‌ بكه‌ن هه‌ر كاتێك خۆیان بیانه‌وێت (بێگومان ده‌بێ بگوترێ هه‌مان شت بۆ توركمان و عه‌ره‌ب و ئاشوریی و كلدانیی و ئه‌رمه‌نیی و كه‌مینه‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌كانی دیكه‌ی كوردستان راسته‌). ئه‌م هه‌مه‌ڕه‌نگییه‌ بۆ جێگای ترسناكییه‌؟ چییه‌ ئه‌و جۆره‌ عه‌قڵییه‌ته‌ی كه‌ له‌ هه‌مه‌ڕه‌نگیی‌و فره‌زمانیی و فره‌كولتووریی ده‌ترسێت؟ ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ عه‌وداڵی داسه‌پاندنی یه‌ك جیهانی هاوشێوه‌ن له‌ وڵاتێكدا، له‌ فه‌رهه‌نگی سیاسییدا پێیانگوتراوه‌ هێزی تۆتالیتار. ئه‌و عه‌قڵییه‌ته‌ی كه‌ له‌ جیاوازیی و هه‌مه‌ڕه‌نگیی‌و فره‌كولتووریی ده‌ترسێت ‌و كۆشش بۆ له‌ ناوبردنیان ده‌كات پێیگوتراوه‌ فاشیزم. وه‌كو دۆلۆز‌و گواتاری ده‌ڵێن زۆر ئاسانه‌ دژه‌فاشیست بیت له‌سه‌ر ئاستی گشتیی و، له‌ هه‌مان كاتیشدا فاشیسته‌كه‌ی ناو خۆت ‌ به‌خاوه‌ن بكه‌یت و گه‌وره‌ بكه‌یت، ئه‌و فاشیسته‌ی كه‌ له‌سه‌ر ئاسته‌ بچووك و وورده‌كان كارایه‌. ترسی من له‌وه‌ نییه‌ كه‌ هه‌ندێ نووسه‌ر له‌ رێگه‌ی هێزی سیاسی ده‌ره‌كیی و ناوه‌كییه‌وه‌ بجوڵێنرێن‌و پێموایه‌ ئه‌و جۆره‌ تۆمه‌تانه‌ جگه‌ له‌ له‌وتاندنی پرسیاره‌كان هیچی دیكه‌ نیین، به‌ڵام پێمگرنگه‌ كه‌ عه‌قڵییه‌تی فاشیزم و مایكرۆفاشیزم له‌ هه‌موو دۆخێكدا ده‌ستنیشان بكرێت چونكه‌ جیهان پێویستی به‌ سه‌ركوتگه‌ریی دیكه‌ نییه‌، به‌و سه‌ركوتگه‌رییانه‌شه‌وه‌ كه‌ له‌ نییه‌تباشییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن. گریمان ته‌نها ده‌ ماڵ هه‌ن له‌ ئاواییه‌كی دووره‌ده‌ستدا به‌ زمانێكی یان شێوه‌زارێكی دیارییكراو قسه‌ ده‌كه‌ن. گریمان سه‌رانسه‌ری وڵات جگه‌ له‌و دێیه‌ به‌ سۆرانی قسه‌ ده‌كات. گریمان مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تیش به‌ بونیادنانی یه‌ك زمانه‌وه‌ به‌نده‌ (كه‌ هه‌رگیز وانییه‌). ئه‌گه‌ر هه‌موو تاكه‌كانی ئه‌و ده‌ماڵه‌ خۆیان رازی نه‌بن، هیچ شتێك نییه‌ له‌ جیهاندا سه‌پاندنی سۆرانی به‌سه‌ر منداڵه‌كانی ئه‌و ده‌ ماڵه‌دا ره‌وا بكات. ئه‌گه‌ر به‌هانه‌ زۆرینه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌ندایه‌تی، به‌و پێیه‌ ده‌بێ كوردان له‌ توركیا واز له‌ زمانی‌ كوردی بهێنن چونكه‌ زۆرینه‌ی دانیشتوانی ده‌وڵه‌ت به‌ توركی ده‌دوێن‌و، له‌ عێراقیشدا هه‌موو به‌ عه‌ره‌بی بخوێنن چونكه‌ زۆرینه‌ی دانیشتوانی ده‌وڵه‌ت به‌ عه‌ره‌بی قسه‌ ده‌كه‌ن‌و، له‌ ئێرانیش به‌ فارسی له‌به‌ر هه‌مان هۆ. ئه‌و پێشنیازه‌ی باسی ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ سۆرانی و كرمانجی تێكه‌ڵ بكرێن له‌ لایه‌ن هه‌ندێ «شاره‌زا‌» وه‌ و دوایی ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ وه‌كو زمانی یه‌كگرتوو بناسرێت جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ترسناكه‌ زۆرتر به‌ نوكته‌ش ده‌چێت. زمان بریتییه‌ له‌ پرۆژه‌گه‌لێكی چڕ و ئاڵۆز كه‌ پڕه‌ له‌ عه‌قڵی ناوه‌كیی بۆ دیاریكردنی هه‌موو رێزمان و فۆنێتیكێك كه‌ به‌ درێژای سه‌دان ساڵ گه‌شه‌ ده‌كات‌و ده‌گۆڕێت. ئه‌وه‌ زمانه‌ بڕیار له‌سه‌ر ئێمه‌ ده‌دات نه‌ك ئێمه‌ بڕیار له‌سه‌ر ژیان و شێوازی ئه‌و بده‌ین، ئه‌وه‌ زمانه‌ ئێمه‌ هه‌ڵده‌بژێرێ نه‌ك ئێمه‌ ئه‌و كه‌له‌پاچه‌ بكه‌ین و دوایی هه‌ڵیبژێرین. ده‌كرێت ده‌رباره‌ی وشه‌سازی و رێنووس تایبه‌تمه‌ندان له‌سه‌ر وشه‌ و شیوه‌ نووسینی دیاریكراو پێكبێن و ئه‌مه‌ ده‌بێ هه‌بێت، به‌ڵام له‌وه‌ بترازێ ئێمه‌ (وه‌كو ئینسان) هه‌موومان تا مردن قوتابی زمانین. تا مردن ده‌رباره‌ی ئه‌و زمانه‌ی كه‌ هه‌یه‌ فێر ده‌بین و له‌ رێگه‌یه‌وه‌ له‌ ئێتنۆلۆجی و له‌ خۆمان و له‌ تێكڕای دۆخه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و مێژووییه‌كان ده‌كۆڵینه‌وه‌. زمان، لانیكه‌م به‌ پێی هایدگه‌ر، به‌رجه‌سته‌بوونی بوونه‌. واتا بوون له‌ رێگه‌ی زمانه‌وه‌ خۆی ته‌جه‌لی ده‌كات بۆ ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌ی كه‌ پێی‌ ده‌گوترێ ئینسان. زمان كه‌ره‌سته‌ نییه‌ بۆ ده‌ربڕینی شتان، به‌ڵكو زمان خۆی سه‌رتاپای شته‌كان و په‌یوه‌ندییه‌كانه‌. ده‌یان قوتابخانه‌ی فه‌لسه‌فی ته‌نیا له‌سه‌ر ئه‌و راستییه‌ دروستبوونه‌ كه‌ زمان ئه‌و ده‌زگایه‌یه‌ كه‌ تێكڕای ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌ هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌ ئاڵۆزكانی ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ و به‌ هه‌موو دۆخه‌ مێژووییه‌كان و ده‌روونییه‌كانه‌وه‌ تێدا كۆ بووه‌ته‌وه‌. ئه‌و پێشنیازه‌ی كه‌ باس له‌ كه‌له‌پاچه‌كردن و زه‌ڵاته‌ی سۆرانی و كرمانجی ده‌كات بێوێنه‌یه‌ له‌ بێماناییدا. به‌ كورتیی، زمان خۆڕسكه‌. كاری زمانناسان زمانسازیی نییه‌، به‌ڵكو فێربوون و ئاشكراكردنی نهێنییه‌ زمانه‌وانییه‌كانی زمانه‌. چار چییه‌؟ كێشه‌یه‌ك له‌ ئارادا نییه‌ تا به‌ دوای چاره‌سه‌ردا بگه‌ڕێین. خه‌ڵك زمان و شێوه‌زاری جیاجیای هه‌یه‌ و هیچ هێزێك له‌ سه‌ر ئه‌م ئه‌ستێره‌یه‌ مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ پێیان بڵێت ده‌بێ ئه‌و زمان و شێوه‌زارانه‌ فه‌رامۆش بكه‌ن و به‌م زمان و شێوه‌زاره‌ بخوێنن. ئه‌گه‌ر به‌هانه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ زۆربه‌ی وڵاتانی خۆرئاوا مه‌سه‌له‌ی سه‌پاندنی یه‌ك زمان (یان شێوه‌زار) پیاده‌كراوه‌ بۆ دروستكرن و له‌ رێگه‌ی دروستكرنی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌وه‌، ئه‌وا ئه‌و جۆره‌ عه‌قڵییه‌ته‌ ده‌بێ باقی راستییه‌كانیش بزانێت ده‌رباره‌ی پڕۆژه‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ له‌ خۆرئاوا. پاكتاوكردنی كه‌مینه‌كان پڕۆژه‌یه‌كه‌ سه‌د له‌سه‌د له‌ناو جه‌رگه‌ی پڕۆژه‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌. ئه‌وه‌ی كه‌ به‌عس هێنای بۆ عێراق و كورده‌كان به‌ره‌نگارییان كرد، سه‌د له‌ سه‌د پڕۆژه‌یه‌كی خۆرئاوایی بوو و به‌ دیاریكراوییش پڕۆژه‌ی دروستكردنی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ بوو به‌ شێوازه‌ باوه‌ ئه‌وروپاییه‌كه‌ی. دامه‌زرێنه‌رانی به‌عس یه‌كه‌ یه‌كه‌ قوتابی پڕۆژه‌ی مۆدێرنیته‌ی خۆرئاوایی بوون و زۆربه‌یان به‌ كردار قوتابی بوون له‌ زانكۆ ئه‌وروپاییه‌كاندا. كردنی خۆرئاوا به‌ پێوانه‌ بۆ هه‌موو تێگه‌یه‌كی راستێتی و ره‌وایه‌تی بێجیدال یه‌كێك له‌و نه‌خۆشییه‌ ده‌سته‌ جه‌معییانه‌یه‌ كه‌ هه‌ندێك ئینتێلێجێنسیای سه‌ره‌تایی تێیده‌كه‌ون. جینۆسایدیش داهێنراوێكی خۆرئاواییه‌ و له‌ دڵی پڕۆژه‌ی مۆدێرنیته‌دایه‌. پاكتاوكردنی سه‌دان گروپ و كۆمه‌ڵگه‌ی خۆجێی له‌ كیشوه‌ری ئه‌مه‌ریكا و كیشوه‌ری ئه‌ستورالیا و زۆر كۆلۆنی دیكه‌ پڕۆژه‌ی خۆرئاوایین. بێگومان خۆرئاوا كورتناكرێته‌وه‌ ته‌نیا بۆ ئه‌و شتانه‌ (و هه‌موو كورتكرنه‌وه‌یه‌كی خۆرئاواش هه‌ڵه‌یه‌كی ساویلكه‌یه‌) به‌ڵام ئه‌و شتانه‌ش ده‌رناكرێن له‌ خۆرئاوا و پڕۆژه‌ی مۆدێرنیته‌. رژێمه‌كانی ئه‌فه‌ریقا و خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و چین پاكتاوكردنی كه‌مینه‌كان له‌ خۆرئاواوه‌ فێربوون، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ به‌ڵكو زۆربه‌یان به‌ یارمه‌تی تیكنۆلۆجی و زانیاریی خۆرئاواییش پاكتاوكردنی كه‌مینه‌كانیان جێبه‌جێكرد. كورد نمونه‌یه‌كه‌ له‌سه‌ر ئه‌و كه‌مینانه‌ی كه‌ به‌ر ئاوه‌ها پاكتاوكردنێك كه‌وتن له‌ رێگه‌ی ئه‌زموون و كه‌ره‌سته‌ی خۆرئاواییه‌وه‌. تێكڕای ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه‌ خێریان تێدا بێت له‌ خۆرئاوا دژی سه‌رتاپای ئه‌و سه‌رده‌مه‌ خوێناوییه‌ن كه‌ كۆلۆنیالیزم و پڕۆژه‌ سیاسییه‌كانی مۆدێرنیته‌ی گواسته‌وه‌ بۆ جیهان. ده‌یان هێزی خۆرئاوایی سه‌رقاڵی هه‌وڵی چاككردنه‌وه‌ی ده‌رئه‌نجامه‌ كاره‌ساتاوییه‌كانی ئه‌و پڕۆژانه‌ن، گه‌رچی ده‌یان هێزی دیكه‌ی خۆرئاوایی پارێزگار و راستڕه‌و هێشتا خه‌ریكی ته‌واوكردنی هه‌مان پڕۆژه‌ن له‌ چوارچێوه‌ی ئیمپریالیزمی نوێدا.ئه‌گه‌ر به‌هانه‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێی ده‌گوترێ خه‌باتی كوردایه‌تی! ئه‌وه‌ هه‌ورامییه‌كان بوون كه‌ گازیان كرا به‌سه‌را. ئه‌گه‌ر پسوله‌ی زاڵبوونی شێوه‌زارێك له‌ رێگه‌ی خوێنی قوربانییه‌كانه‌وه‌ مۆر ده‌كرێت، ئه‌وا فاشیزم دروست بریتییه‌ له‌و بیركردنه‌وه‌یه‌. ئه‌و به‌ناو پڕۆژه‌یه‌ی له‌ كه‌ خه‌یاڵی ئینتیلیجێنسای سه‌ره‌تایی كوردایه‌ هه‌رچییه‌ك بێت ره‌وایه‌تی به‌وه‌ نابه‌خشێت كه‌ منداڵێكی ناسۆرانی سۆرانی به‌سه‌ردا بسه‌پێنرێ له‌ مه‌كته‌ب، یان منداڵێكی ناكرمانجی كرمانجی به‌سه‌ردا بسه‌پێنرێ. هه‌ر پڕۆژه‌یه‌كی وه‌ها بریتییه‌ له‌ فاشیزم، جا نه‌ته‌وایه‌تی بێت یان نا. زۆر مه‌سه‌له‌ هه‌ن گرنگن وه‌كو دروستكردنی ده‌زگای ده‌وڵه‌تیی و یاسایی، به‌ڵام هیچ مه‌سه‌له‌یه‌ك له‌وه‌ گرنگتر نییه‌ كه‌ تاكی ئینسانیی له‌ هه‌ر كوێیه‌ك هه‌یه‌ زمان و كولتوور و شێوه‌ژیانی كه‌سی دیكه‌ی به‌سه‌ردا نه‌سه‌پێنرێ. مافی زمان له‌ مافی ژیان جیا ناكرێته‌وه‌، پڕۆژه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ئه‌م مافه‌ بپارێزێ و داكۆكی لێبكات ده‌بێ بوه‌ستێت جا پڕۆژه‌كه‌ به‌ ناوی نه‌ته‌وه‌وه‌ بێت یان به‌ناوی خواوه‌ بێت یان به‌ناوی هه‌ر جۆره‌ ئایدیۆلۆجییه‌كی ده‌سه‌ڵاتگه‌رای دیكه‌وه‌ بێت. ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ر شوێنێكدا ده‌وڵه‌ت پێویست بێت، بۆ پاراستنی ئه‌وه‌ هه‌مه‌ڕه‌نگییانه‌ پێویسته‌ نه‌ك بۆ له‌ناوبردنیان. هه‌ندێك هه‌ن به‌ ناوی خواوه‌ ورده‌ورده‌ مافه‌ سروشتییه‌كانمان زه‌وت ده‌كه‌ن، هه‌ندێك هه‌ن به‌ ناوی خۆمانه‌وه‌ ئه‌و مافانه‌مان لێ حه‌رام ده‌كه‌ن، هه‌ندێك هه‌ن به‌ناوی یه‌كگرتووییه‌وه‌ هه‌مان شت ده‌كه‌ن، هه‌ندێك هه‌ن له‌ سه‌رجه‌م ئه‌م هێزانه‌ كه‌ سه‌د له‌ سه‌د پێیانوایه‌ كارێكی باش ده‌كه‌ن بۆ هه‌موومان، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌مانه‌، هه‌موویان، له‌ یادی ده‌كه‌ن ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هیچ ئینسانێك مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ كه‌ خۆی به‌ زمانحاڵی هه‌موومان بزانێت. كه‌ كار دێته‌ سه‌ر زمان یه‌ك ده‌سه‌ڵات ره‌وایه‌تیی هه‌یه‌ ئه‌وه‌ش دایكه‌. منداڵان ده‌بێ به‌ زمانی دایكیان بخوێنن، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ پێویستی به‌ حیكمه‌تی هیچ پێغه‌مبه‌رێك یان جادوگه‌رێك نییه‌. هه‌ر له‌ ئێستاوه‌ هه‌ندێك ئاماده‌ن خه‌ڵك به‌وه‌ تۆمه‌تبار بكه‌ن كه‌ ده‌ستیان له‌ پشته‌وه‌یه‌ بۆیه‌ ده‌یانه‌وێت به‌ زمانی دایكیان قسه‌ بكه‌ن و بخوێنن له‌ كوردستاندا، ئه‌مه‌ هه‌مان ئه‌و تۆمه‌ته‌یه‌ كه‌ له‌ ماوه‌ی یه‌ك رۆژدا بوو به‌ خه‌رده‌ل و كرا به‌سه‌ر هه‌ڵه‌بجه‌دا. ئه‌گه‌ر فاشیزمی سۆرانی له‌ ئێستاوه‌ رانه‌گیردرێت، رۆژێك دێت ده‌كرێته‌وه‌ به‌ بیانووی پاكتاوكردنی ئه‌وانی دیكه‌، ده‌كرێت به‌ خه‌رده‌ل. به‌ درێژای مێژووی پاكتاوكردن، بیانووه‌كان به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی و رۆحی نه‌ته‌وه‌ و یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌ و گه‌ل و ئه‌م جۆره‌ زاراوه‌ فاشیستانه‌ بوونه‌. ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك هه‌بێت گشتیی بێت، ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ده‌بێت پشتی به‌ ماف و ئازادیی تاك به‌ستبێت، هه‌ر ده‌نگێك ناكۆك بێت له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا له‌ ژێر هه‌ر بیانوویه‌كی سیاسیی و مێژووییدا بێت، ده‌بێ ببڕرێت بۆ تاقیگه‌ی ده‌ستنیشانكردنی درمی فاشیزم. یه‌ك رۆح هه‌یه‌ ئه‌ویش هی تاكه‌، هه‌ر هێزێك ئه‌و رۆحه‌ بكات به‌ قوربانیی هه‌ر «رۆح»ێكی دیكه‌، وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌ پێیده‌ڵێن رۆحی نه‌ته‌وه‌، ئه‌وه‌ هێزێكی ناعه‌قڵانیی بكوژ و خوێناوییه‌ چاوی له‌ جه‌هه‌نه‌مێك بڕیووه‌ وه‌كو چاره‌نووس بۆ ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی كه‌ ده‌كه‌ونه‌ به‌ر ره‌حمه‌تی ده‌سه‌ڵاتی. هه‌ر بانگه‌شه‌یه‌ك بۆ یه‌كێتی (یه‌كگرتوویی) كه‌ ئه‌ژێندای تواندنه‌وه‌ی هه‌مه‌ڕه‌نگیی و جیاوازیی زمانه‌وانیی و كولتووریی پێبێت، بانگه‌شه‌یه‌كی فاشیسته‌ و جگه‌ له‌ مه‌رگی به‌ كۆمه‌ڵ هیچ پرۆژه‌یه‌كی دیكه‌ی نییه‌ له‌ دوا ده‌رئه‌نجامدا. ئه‌مانه‌ وانه‌گه‌لێكن جگه‌ له‌وه‌ی خوێنه‌ر‌و قوتابی مێژووی خۆرئاوا و خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌یانزانێت، هه‌موو كوردێكی هۆشمه‌ندیش ده‌بێ فێریان بووبێت دوای نزیكه‌ی هه‌فتا ساڵ له‌ قوربانییبوونی فاشیزم. هه‌ندێكمان ده‌كه‌وینه‌ ناو ته‌وژمی فاشیزمه‌وه‌ به‌بێئه‌وه‌ی ئاگاداربین، هه‌ندێكی دیكه‌مان به‌كارده‌هێنرێن له‌ رێگای ته‌وژمی فاشیزمه‌وه‌، به‌ڵام بیریی ره‌خنه‌یی ده‌بێ توانای هه‌رده‌م خۆخوێندنه‌وه‌‌و سه‌ربه‌خۆییبوونه‌وه‌ی هه‌بێت. زۆر به‌ر له‌ په‌یدابوونی سه‌ركرده‌ی فاشیست، شاعیری فاشیست و نووسه‌ری فاشیست و هونه‌رمه‌ندی فاشیست دروستببوون له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌می ئه‌وروپادا. جگه‌ له‌ فرانكۆ، خودی سه‌ركرده‌ فاشیسته‌كان له‌و ناوه‌ندانه‌وه‌ په‌یدابوون. بۆ نموونه‌ مۆسۆلینی نووسه‌ر و فه‌لسه‌فه‌كار بوو و هیتله‌ر هونه‌رمه‌ند و نووسه‌ر بوو. یه‌كێ له‌ مانیفێستۆ هه‌ره‌ فاشیسته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م مانیفێستۆی ئاینده‌گه‌ره‌كانه‌ (فیوچریسته‌كان). فاشیزم هه‌میشه‌ به‌ ناوی هه‌موان و به‌ ناوی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌ و به‌ ناوی رۆح و خوێن و خه‌بات و خاك‌و به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌وه‌ هاتووه‌‌و هه‌رده‌م به‌ سه‌ركوتگه‌ریی كولتووریی و به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی ماف و ئازادییه‌كان و دواجار پاكتاوكردن و كۆمه‌ڵكوژیی ته‌واو بووه‌. وه‌همێكی باو كه‌ زۆربه‌مان هه‌مانه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هێزی نادیار و سه‌یر له‌ رۆژگاری نادیار و سه‌یردا مێژوو دروست ده‌كه‌ن. راستی ئه‌وه‌یه‌ هه‌موو رۆژێك هه‌موومان مێژوو دروست ده‌كه‌ین. وه‌كو چۆن ئه‌نفال له‌ ئه‌ستۆی هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌دایه‌ كه‌ بوونه‌ هۆی هاتنه‌ئارای رۆژگاری ئه‌نفال، جا به‌ كرده‌وه‌ یان له‌ به‌ربێكرده‌وه‌یی، له‌ زانینه‌وه‌ یان به‌ناوی زانینه‌وه‌، ئه‌وانه‌ی كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ ژیانداین به‌رپرسیاریین له‌وه‌ی كه‌ له‌ ئاینده‌دا رووده‌دات له‌ په‌یوه‌ند به‌و خه‌ڵكانه‌ی كه‌ بێ ئاگا له‌ وه‌هموو و نه‌خۆشیی و پڕۆژه‌ و یارییه‌كان ده‌كرێن به‌ بابه‌تی گه‌مه‌ی فاشیزم. كوردایه‌تی ده‌بێ رابگیردرێ به‌ر له‌وه‌ی ببێت به‌ خه‌رده‌ل. به‌عسیزم له‌ده‌ره‌وه‌ڕا ده‌یویست كار له‌سه‌ر كاره‌كته‌ری كوردی بكات، به‌ڵام خه‌ته‌ر و كاریگه‌ریی كوردایه‌تی له‌وه‌دایه‌ له‌ناوه‌وه‌ڕا و له‌ به‌رگی رۆمانسییدا وبه‌ ده‌نگی قوربانییه‌وه‌ خه‌ریكه‌ فاشیزم بونیاد ده‌نێت. هه‌ندێكمان زوو و هه‌ندێكمان زۆر دره‌نگ و هه‌ندێكمان هه‌رگیز به‌خه‌به‌رنابینه‌وه‌ له‌ ناو كه‌ژاوه‌ی فاشیزمدا. ئه‌مڕۆ، من خۆم بێبه‌ری ده‌كه‌م له‌ فاشیزمی سۆرانی.
* سه‌رنج: تكایه‌ با روون بێت كه‌ له‌م وتاره‌ مه‌به‌ستم هێرشكردنه‌ سه‌ر هه‌موو ئه‌وانه‌ نییه‌ كه‌ پێیانوایه‌ ده‌بێ سۆرانی بكرێت به‌ زمانی ره‌سمی له‌ هه‌رێمدا. ئه‌وه‌ دواجار رایه‌كه‌ و ده‌شێت شتی ماقول له‌ پشتیه‌وه‌ بێت‌و هه‌ندێكیش هه‌ر وه‌كو پێشنیازێكی ئاوها له‌ مه‌سه‌له‌یان روانیوه‌. دواجار هه‌موو كه‌س ده‌توانێت هه‌وڵبدات پێكهاتنێكی گشتی له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی زمان دروست بێت كه‌ گوزارشت له‌ ئیراده‌ی سیاسیی زۆرترین ژماره‌ی خه‌ڵك بكات له‌ وڵاتێكدا، گه‌رچی دروستیی‌و نادروستیی ئه‌مه‌ش ده‌وه‌ستێته‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ تا چه‌ند پرۆژه‌یه‌كی وه‌ها گوزارشت له‌ ئیراده‌ی كه‌مینه‌كانیش ده‌كات. به‌ڵام له‌ دیارده‌ی فاشیزمی سۆرانی (وه‌كو له‌ وتاره‌كه‌دا روونده‌بێته‌وه‌) مه‌به‌ستم له‌ چه‌ند ده‌مارگیرێكه‌ كه‌ جگه‌ له‌وه‌ی خه‌ریكن‌ به‌ناوی هه‌موانه‌وه‌ قسه‌ ده‌كه‌ن، خه‌ریكی تۆمه‌تبازییه‌كی بازاڕیی بێوێنه‌ن له‌ دژی خه‌ڵكی ناسۆرانی به‌ چه‌شنێك كه‌ جگه‌ له‌ فاشیزم هیچی تری پێ ناگوترێ. دیاره‌ تۆمه‌تبازان‌ له‌ هه‌موو لاكان‌دا هه‌ن، به‌ڵام كه‌ خه‌ڵكێك به‌گشتیی له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌زپه‌رستیی بكرێنه‌ بابه‌تی بێحورمه‌تیی و رقوكینه‌، ئه‌مه‌ دیارده‌یه‌كه‌ كه‌ نابێ رێگه‌ی پێبدرێت به‌ ناوی هیچ شتێكه‌وه‌ بچێته‌ بواره‌كانی میدیاوه‌، وه‌كو چاپه‌مه‌نی.

تێبینی : ئه‌م وتاره‌ی به‌ڕێز سه‌لاح ئه‌حمه‌د له‌ ژماره‌ی 443ی ڕۆژنامه‌ی هاوڵاتی دا، لاپه‌ڕه‌ی 14، یه‌کشه‌مۆ 27/7/2008 بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ به‌ سپاس بۆ نووسه‌ر و هاوڵاتی جارێکی دیکه‌ بۆ ئاگاداری هۆگرانی مژاری زمان له‌ ڕوانگه‌ دا بڵاو ده‌کرێته‌وه‌.

ده‌کرێ ئه‌م ده‌قه‌ به‌ ئه‌لفوبێی لاتینی کوردی له‌م شوێنانه‌ی خواره‌وه‌ بخوێننه‌وه‌.
http://www.kurdishacademy.org/

Sunday, July 27, 2008

موحسین جوامێر! یا / ئا یا با یا / نا







موحسین جوامێر! یا / ئا یا با یا / نا

حه‌سه‌نی قازی

ماوه‌یه‌که‌ به‌ڕێز موحسین جوامێر له‌به‌ر بۆچوونی زمانیمان و له‌سه‌ر کردنه‌وه‌ی فره‌چه‌شنێتی زمانیی له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان، به‌ربینگی به‌ من و هێندێک له‌ دۆستانم گرتووه‌ وله‌ هیچ خۆی لێ کردووینه‌ فرۆشیاری " کوردایه‌تی " و گزیری " زمانی دایه‌گه‌وره‌"! جارێک به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ و لێکدانه‌وه‌ی پشت به‌ستوو به‌ تیۆری و به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گر ده‌ڵێ " "کا" له‌ " پووش" بژاردن" "،ساتێک ناساندنه‌کانی کۆمه‌ڵناسیی زمانی به‌ " ‌ فێڵ"کردن له‌ خوێنه‌ره‌وه‌ی کورد له‌قه‌ڵه‌م ده‌دا و له‌و دواییانه‌شدا خۆی کردووه‌ته‌‌ قسه‌ وێژی من و فه‌رمان ده‌رده‌کا " باوه‌ڕم به‌ هیچی کورد" نییه‌ و، هه‌ر ئه‌وه‌ش نا ده‌مکاته‌ نموونه‌ی ئه‌و بێ باوه‌ڕییه‌.
ئه‌من له‌وباره‌یه‌وه‌ داوه‌ری به‌جێدێڵم بۆ خوێنه‌ره‌وان و ته‌نیا داوخوازییه‌کم لێی هه‌یه‌؛ ئه‌ویش وڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیارانه‌ی خواره‌وه‌یه‌ به‌ ئا، با، یان نا، هه‌ر ئه‌وه‌نده‌.
1- گه‌لۆ شێوه‌زارێک/زمانێک به‌ نێوی کوردیی سه‌روو/ کرمانجی هه‌یه‌ یان نا؟
2- گه‌لۆ ناوچه‌یه‌ک ، شێوه‌زاڕێک/زمانێک به‌ نێوی هه‌ورامان ، هه‌ورامی/ گۆرانی هه‌یه‌ یان نا؟
3- گه‌لۆ له‌ کوردستانی ترکییه‌ له‌ چه‌ند مه‌ڵبه‌ندی جیاواز به‌ شێوه‌زارێک/زمانێک قسه‌ ده‌کرێ، که‌ له‌ کرمانجی جیاوازه‌ یان نا؟
4- گه‌لۆ له‌ کرماشان، ئیلام، خانه‌قی و به‌دره‌ و جه‌سان ‌ شێوه‌زارێک/ زمانێک هه‌یه‌ که‌ جیاوازه‌ له‌ زمانی "دایه‌ گه‌وره‌" یان نا؟
5- گه‌لۆ ده‌قه‌کلاسیکه‌ ئه‌دبییه‌ کوردییه‌کان به‌و شێوه‌زاره‌/زمانه‌ نین که‌ له‌ پنتی 1 دا ده‌ستنیشان کراوه‌؟
6- گه‌لۆ ده‌قی ئه‌ده‌بی به‌ شێوه‌زار/ زمانی هه‌ورامی/گۆرانی پێشینه‌ی مێژووی [ که‌ ئه‌مه‌ خۆی له‌ خۆیدا هیچ نادرکێنێ] له‌ ده‌قه‌کانی شێوه‌زار/ زمانی " دایه‌گه‌وره‌ " کۆنتر نییه‌؟
7- گه‌لۆ هێزێکی بان ده‌سته‌ڵاتی مرۆ هه‌یه‌ بتوانێ شێوه‌زارێک/زمانێک له‌ سه‌راوه‌ردی تاقه‌ جوگرافییایه‌ک دا به‌رته‌نگ و قه‌تیس بکا؟
8- گه‌لۆ یه‌که‌م ڕۆژنامه‌ی "کوردی" به‌ شێوه‌زار/زمانی کرمانجی بڵاو نه‌کراوه‌ته‌وه‌؟
9- گه‌لۆ شێوه‌زار/ زمانی پێڕۆیانی "شاهی نه‌خشبه‌ند" به‌ ڕێڕه‌وه‌ جیاوازه‌کانیانه‌وه‌‌ کرمانجی سه‌روو، هه‌ورامی / گۆرانی نه‌بووه‌ و نییه‌ ؟
10- گه‌لۆ " شه‌ره‌فخانی بدلیسی "، " شێخ سه‌عید"، "سه‌ید ڕزا"، "عه‌لی شێر" ، " دوکتور فوئادی جوبرانلی" ، " ئێحسان نووری پاشا" ،" سه‌عید قرمزی تۆپراق"، " نه‌جمه‌دین بۆیۆک کایا"، " مه‌عسووم قورقماز" ، "عه‌بدوسه‌لام بارزانی" ، "شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی"، " مه‌لا مسته‌فای بارزانی "، " شێخ عوسمانی بیاره‌"، " جه‌لاده‌ت عالی به‌درخان "، " کامران عا‌لی به‌درخان "، " عوسمان سه‌بری"، " جگه‌رخوێن " ، "قه‌دری جان"، " عه‌ڕه‌بێ شه‌مۆ"، " قه‌ناتێ کوردۆ"، " جاسمێ جه‌لیل " ، " عێزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز"، " میرحاج ئه‌حمه‌د ئاکره‌یی" ، " سادق به‌هائه‌دین "، " هه‌مزه‌ عه‌بدوڵا " ، " سالح یووسفی "، " محه‌مه‌د عارفێ جزیری " ، "برایمی نادری" ،" دوکتور جه‌عفه‌ری ڕه‌حمانی"، "له‌یلا قاسم "، " ئازاد هه‌ورامی"، " عه‌لی کاشفپوور" و کێ و کێ زمانی زکماکییان سۆرانی بووه‌ ؟
11- گه‌لۆهه‌وه‌ڵین تێلێڤیزیۆنی مانگیله‌ی کوردی به‌ کرمانجی ده‌ستی به‌ چالاکی نه‌کردووه‌؟
12- گه‌لۆ ئه‌و شێوه‌زار/ زمانه‌ی که‌ تا ئێستاش به‌ ته‌واوی قه‌ده‌غه‌ی له‌ سه‌ر لا نه‌چووه‌ کرمانجی نییه‌؟
13- گه‌لۆ دیوانی مه‌وله‌وی تاوگۆزی به‌ هه‌ورامی نه‌نووسراوه‌ ؟
14- گه‌لۆ ئه‌و کورته‌ چیرۆک/ ڕۆمانانه‌ی ‌ به‌ زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان وه‌رگێڕدراون زۆربه‌یان به‌ کرمانجی نین ؟
15- گه‌لۆ ده‌زانی " شوانی کورد" یه‌که‌م ڕۆمانی کوردی عه‌ڕه‌بێ شه‌مۆ به‌ کرمانجی نووسیویه‌ ؟
16- گه‌لۆ ئاگات لێیه‌ ڕۆمانی " تفه‌نگه‌که‌ی باوکم "، له‌ نووسینی هنه‌ر سه‌لیم سینه‌ماکارو نووسه‌ری خه‌ڵکی ئاکرێی مه‌ڵبه‌ندی بادینان له‌و چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا به‌ زیاتر له‌ بیست زمانی دنیا وه‌رگێڕدراوه‌ و له‌ چه‌ندین ڕۆژنامه‌ و گۆواری به‌نێوبانگی جیهانیدا پێداچوونه‌وه‌ی له‌ سه‌ر نووسراوه‌؟
17- گه‌لۆ زۆربه‌ی ئه‌و کتێب و نامیلکانه‌ی له‌ سوێد بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ به‌ کرمانجی نین ؟
18- گه‌لۆ محه‌مه‌د ئوزوون و مه‌ده‌نی فه‌رحۆ ڕۆمانه‌کانی خویان به‌ کرمانجی نه‌ نووسیوه‌؟
19- گه‌لۆشێوه‌زار/ زمانی ئێزه‌دیان کرمانجی نییه‌؟
20- گه‌لۆ مامۆستا سه‌لاحه‌دین موحه‌مه‌د به‌هائه‌دین نکووڵی له‌ زمانی زگماکی خۆی ده‌کا؟
21- گه‌لۆ کوردی ئه‌وتۆ هه‌ن که‌ بۆ نووسینی زمانی کوردی ئه‌لفوپێتکه‌ی ڕۆمی [ لاتینی] به‌کاربهێنن؟
22- گه‌لۆ جه‌لاده‌ت عالی به‌درخان و کامران عالی به‌درخان چه‌ندین ڕێزمان و قامووسیان به‌ کرمانجی دانه‌ناوه‌ ؟
23- گه‌لۆ " عه‌لی ئه‌شره‌فی ده‌روێشییان"، به‌ کوردیی که‌لوڕی نانووسێ ؟
24- گه‌لۆ " شه‌هرامی نازری"، به‌ کوردیی که‌لوڕی و به‌زمانی ئه‌هلی حه‌ق ناچرێ ؟
25- گه‌لۆ ژماره‌یه‌کی زۆر فه‌رهه‌نگ و قامووس ‌ ‌ به‌ شێوه‌زار/ زمانی کرمانجی گرده‌وه‌ کۆیی نه‌کراون وبڵاو نه‌کراونه‌ته‌وه‌؟
26- گه‌لۆ هه‌ژاری موکریانی دیوانی مه‌لایێ جزیری و مه‌م و زینی ئه‌حمه‌دێ خانی به‌ سۆرانی لێکنه‌داوه‌ته‌وه‌؟
27- گه‌لۆ زۆربه‌ی نێوه‌رۆکی گۆڤاری "هاوار" به‌ کرمانجی نییه‌ ‌؟
28- گه‌لۆ ئه‌م ڕۆژنامه‌ و حه‌وته‌نامه‌ و مانگانه‌یانه‌ی خۆاره‌وه‌ که‌ ئێستا له‌ کوردستانی عێراق ده‌رده‌چن به‌ کرمانجی
بڵاو نابنه‌وه‌: ئه‌ڤڕۆ، به‌هدینان، ڕاسان ... ؟
29- گه‌لۆ له‌ هه‌موو ئه‌و شه‌رح و لێکدانه‌وانه‌ی وا سه‌باره‌ت به‌ زمانی کوردی به‌ زۆر زمانان بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ باس له‌وه‌ ناکرێ ‌ کوردان چه‌ندین " له‌هجه‌ی ئه‌ده‌بی" یان هه‌یه‌؟
30- گه‌لۆ ئاگات لێیه‌ له‌ ساڵی 2004وه‌ تائێستا " ئێکه‌تییا نڤیسه‌رێن کورد – دهۆک" 146 کتێبیان به‌ شێوه‌زار/زمانی کرمانجی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌؟
31- گه‌لۆ ئه‌و زنجیره‌ کتێبه‌ی منداڵان که‌ له‌ وڵاتی سوێد وه‌رگێڕدراونه ته‌‌ سه‌ر شێوه‌زار/زمانی دملکی به‌ کوردی داده‌نێی ؟
32- گه‌لۆ هێندێک له‌و ڕۆژنامه‌ و حه‌وتوونامانه‌ی له‌ سلێمانی و هه‌ولێر چاپ و بڵاو ده‌کرێنه‌وه‌ هێندێک له‌ بابه‌ته‌کانیان به‌ کوردیی بادینی نییه‌ ؟
33- گه‌لۆ له‌ شاری یۆته‌بۆری کاتێک کوردێک ڕێی له‌ داییره‌ ڕه‌سمییه‌کان بکه‌وێ به‌پێی ئه‌وه‌ی ‌ به‌چ شێوه‌زارێک / زمانێک بدوێ دیلمانجی لۆ ناهێنن؟
34- گه‌لۆ دیار دێرسیمی که‌ ده‌زانم ده‌نگیت زۆر پێ خۆشه‌ به‌ کرمانجی نا‌چڕێ؟
35- گه‌لۆ شێوه‌ی هه‌ڵپه‌ڕکێی بادینان و به‌ری سۆران و بابان وه‌ک یه‌ک وایه‌؟
36- گه‌لۆ کوردی که‌لاماکێ و پشتکوو وه‌کوو یه‌کتر ده‌دوێن ؟
37- گه‌لۆ ئه‌و زمانه‌ی چوار ده‌نگ و نیشانه‌کانی له‌ نووسین دا له‌ ترکییه‌ قه‌ده‌غه‌یه‌ و خه‌ڵکی له‌ سه‌ر ده‌گیرێ زمانی " دایه‌گه‌وره‌" یه‌ ؟
38- گه‌لۆ ئه‌وانه‌ی به‌ هه‌زاران ده‌ڕژێنه‌ گۆڕه‌پان و کۆڵانان و ده‌ڵێن " ئیدی به‌سه‌" و داوای‌ په‌روه‌رده‌ و به‌ ڕه‌سمی ناسینی زمانی خۆیان ده‌که‌ن. ئه‌و شێوه‌زاره‌/زمانه‌ی ده‌یانه‌وێ به‌ ڕه‌سمی ددانی پێدا بهێندرێ کرمانجی و دملکی نییه‌ ؟
39- گه‌لۆ جه‌نابت سیاسه‌تێکت بیستووه‌ ‌ به‌ نێوی " زمانکوژی" که‌ به‌ساڵانی درێژ له‌ سه‌ر به‌شێکی گه‌وره‌ له‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد تاقی کراوه‌ته‌وه‌؟
40- گه‌لۆ ئه‌گه‌ر سیاسه‌تی " زمانکوژی" له‌ لایه‌ن غه‌یری کورد و کورده‌وه‌ خۆی په‌یڕه‌و بکرێ هیچ جیاوازییان ده‌ناو دا ده‌بینی؟
41- گه‌لۆ زمانی عه‌ڕه‌بی به‌ ئه‌فزه‌لی زمانی کوردی ده‌زانی؟
42- گه‌لۆ " له‌یلا قاسم" وه‌ فه‌یلی نه‌دواوه‌ ؟
43- گه‌لۆ زمان له‌ کۆڵه‌که‌کانی ناسێنه‌ ( ناسنامه‌) ی کوردی یه‌؟
44- ئه‌گه‌ر وڵامت ئایه‌، گه‌لۆ ئه‌و کوردانه‌ی خۆیان وه‌ک کورد هه‌ست پێده‌که‌ن ، به‌ڵام شێوه‌زاری "دایه‌گه‌وره‌ " نازانن، کوردن یان نا؟
45- گه‌لۆ داسه‌پاندنی "شێوه‌زارێک" به‌ سه‌ر ئه‌وانیدیدا ئه‌گه‌ر ئاخێوه‌ر‌انی " ئه‌وانیدی" به‌ دڵ و داو نه‌یپه‌ژرێنن به‌ پێی ‌ پرێنسیپی ئه‌خلاقی ، زانستی و بنه‌ماکانی مافی مرۆ ڕه‌وایه‌؟
46- گه‌لۆ ده‌کرێ کورد ته‌نێ به‌ شێوه‌زار/ زمانێک بنووسن ؟
47- ئه‌گه‌ر وڵامت ئایه‌، ئه‌ی ئه‌و به‌ هه‌زاران کتێب و نووسراوه‌ی به‌ شێوه‌زار/زمانی بێ له"‌ دایه‌ گه‌وره‌ "چاپ کراون ده‌بێ کۆبکرێنه‌وه‌ و له‌ ڕێوڕسێمی " سووتمانه‌ کتێب" دا له‌ نێو ببردرێن؟
48- ڕه‌نگه‌ وڵامت ئا بێ‌، ئه‌گه‌ر وابێ نکوولی لێکردنیان ناڕه‌وا نییه‌ ؟
49- گه‌لۆ ، ئاگات لێیه‌ زۆربه‌ی تێلێڤیزیۆنه‌ مانگیله‌ کوردییه‌کان به‌ کرمانجی و سۆرانی ده‌نگووباس و به‌رنامه‌ بڵاو ده‌که‌نه‌وه‌؟
50- گه‌لۆ ده‌زانی ئه‌و شێوه‌زاره‌ی له‌ بادینان قسه‌ی پێ ده‌کرێ و پێی ده‌نووسرێ درێژه‌ی شێوه‌زاری جزیری – بۆتی یه‌؟

وابزانم وڵامی ئه‌و گه‌لۆیانه‌ یان "ئا" و " با" ن ، یان " نا " جا به‌ڕێزت به‌ هه‌ر بارێک دا وڵام بده‌یه‌وه‌ فه‌رق ناکا، چونکوو ئاکامی زۆر ئاشکرا له‌م تێسته‌ ده‌رده‌که‌وێ، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ ئێستا کورد زیاد له‌ یه‌ک ستانداردی نووسینیان هه‌یه‌ و ئه‌وه‌ش هێنده‌ ئاشکرا و به‌ده‌ره‌وه‌یه‌‌ ئیدی‌ شێروڕێوی هێنانه‌وه‌ی زیاتری ناوێ.
ئه‌وه‌ی گرینگ بێ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رییه‌کی ئینسانییه‌ بۆ کێشه‌ی زمانی له‌کوردستانی عێراق و دامه‌زراندنی سیستمێکی په‌روه‌رده‌ی ئه‌وتۆ که‌ جێی ئاخێوه‌رانی هه‌موو شێوه‌زاره‌کان بکاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موان به‌ ئی خۆیانی بزانن.

Saturday, July 19, 2008

"زمانی نه‌ته‌وه‌یی"

هێدی
وێبلاگی جه‌عفه‌ری حوسێنپوور(هێدی) بۆ زمان و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیاتی کوردی

21.3.04

زمانی نه‌ته‌وه‌یی

بیری پێكهێنانی زمانی یه‌كگرتووی كوردی، وێڕای ئاواتی گه‌یشتن به سه‌ربه‌خۆیی نه‌ته‌وه‌یی، له‌مێژه زه‌ینی تاقمێک نووسه‌ر و زمانه‌وانی به خۆیه‌وه خه‌ریک كردووه. ئه‌و هه‌وڵانه‌ی له پێناو پێكهێنانی زمانی یه‌كگرتوو دا دراون، تا ئێستا به سه‌رنه‌كه‌وتوویی ماونه‌وه. هێندێک كه‌س نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی كورد به هۆی ئه‌و سه‌رنه‌كه‌وتنه ده‌زانن. ئێستا كه له به‌شێكی كوردستاندا هه‌لومه‌رج بۆ گه‌یشتن به‌و ده‌سه‌ڵاته له‌بار ده‌بیندرێ، بیری پێكهێنانی زمانی یه‌كگرتوو، یان زمانی نه‌ته‌وه‌یی، سه‌ری هه‌ڵداوه‌ته‌وه.

ڕه‌وتی پێكهێنانی زمانێكی یه‌كگرتوو و ستاندارد ڕه‌وتێكی درێژخایه‌نی فه‌رهه‌نگییه نه‌ک سیاسی و سه‌پێنه‌ر. ئه‌و بواره‌ی تا ئێستا بۆ پێكهێنانی زمانی یه‌كگرتوو گیراوه‌ته به‌ر، بوارێک بووه به‌ره‌و تێكدان و فه‌وتانی زمان. ڕێبوارانی ئه‌و بواره، بێ ئه‌وه‌ی بۆخۆیان ویسبێتیان، به‌ره‌و فه‌وتانی زاراوه‌كان و له ئاكامدا به‌ره‌و كوشتنی زمان هه‌نگاویان هه‌ڵێناوه‌ته‌وه.

دیاره بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی زمانی نووسین، كه‌ڵكوه‌رگرتن له وشه‌ی له‌بارتری زاراوه‌كانی دیكه نابه‌جێ نییه، به‌ڵام هه‌ڵته‌كاندنی ڕێزمانی زاراوه‌‌كان و له‌به‌رچاونه‌گرتنی تایبه‌تمه‌ندییه‌ جیاوازه‌كانیان نابه‌جێ و پڕ مه‌ترسی دێته به‌ر چاو. ئه‌وانه‌ی‌ دێن نیوه‌ی ڕسته‌یه‌ک به سۆرانی ده‌نووسن و نیوه‌كه‌ی دیكه به كرمانجی، یان له پاڕاگڕافێکدا هه‌ر ڕسته‌یه‌ی به ڕاوێژێک داده‌ڕێژن، گاڵته به زمانی كوردی ده‌كه‌ن نه‌ک خزمه‌ت.

له یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی زانستی- فێركاریی زمانی كوردی له ئێراندا، كه ساڵی 1381ی هه‌تاوی(2002ی زایینی) له تاران به‌ڕێوه چوو، دوكتور ڕه‌فیق شوانی، پڕۆفیسۆری یاریده‌ده‌ری زمانی كوردی له زانكۆی سه‌لاحه‌دین، له هه‌ولێره‌وه، وتارێكی له ژێر سه‌ردێڕی "چۆنیه‌تی ئاوێته‌كردنی زاره‌كانی زمانی كوردی له زمانی ستانده‌ردا" بۆ ئه‌و كۆنگره‌یه ناردووه كه وێڕای وتاره‌‌كانی دیكه‌ی كۆنگره، له كتێبێكدا به ناوی "زمانه‌وان[1]"، بڵاو كراوه‌ته‌وه. ناوبراو بۆ پێكهێنانی زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی و ستاندارد ده‌یه‌وێ ڕێزمان و بنج و بناوانی زاراوه‌كان هه‌ڵته‌كێنێ و هه‌موو له‌ت و كوته‌كان به "شێوه‌یه‌كی زانستی" تێككاته‌وه ‌و زمانێكی نه‌ته‌وه‌یی ساز بكا. ئه‌و شێوازه‌ی ناوبراو حه‌ز ده‌كا ڕه‌چاو بكرێ، وه‌ک له ‌سه‌ره‌وه باسم كرد، جگه له زمانكوشتن هیچی دیكه نییه.

ئه‌نجامی باسه‌‌كه‌ی دوكتور ڕه‌فیق شوانی ئه‌و پازده خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ن:

1. زمان وه‌كوو دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له ڕووی به‌كارهێنانه‌وه دوو جۆری وه‌ک زمانی قسه‌كردن و زمانی نووسین هه‌یه.

2. بار و هۆی ئایینی و ئابووری، ڕۆشنبیری، سیاسی ده‌وریان له پێكهاتنی زمانی نه‌ته‌وه‌یی(زمانی ڕه‌سمی، زمانی ده‌وڵه‌تی، زمانی نووسین) بۆ نه‌ته‌وه‌كانی وه‌كوو: عه‌ڕه‌ب، فه‌ره‌نسایی، ئینگلیز، ئسپانی، ئه‌ڵمانی، ... هتد بینیوه.

3. له ‌به‌ر ده‌م نه‌ته‌وه‌ی كورد و زمانه‌كه‌یدا، تاكه هۆیه‌ک مابێته‌وه بۆ دروست بوون و په‌یدابوونی زمانی نه‌ته‌وه‌یی كوردی، تا ئه‌م بارودۆخه‌ی ئێستا، باری ڕۆشنبیری و سیاسییه، ڕۆژگار ئه‌مه ڕوون ئه‌كاته‌وه.

4. له سه‌ره‌تاوه ئایین و ئایینی زه‌رده‌شتی هه‌نگاوی ناوه بۆ په‌یدابوونی زمانی نه‌ته‌وه‌یی، به‌ڵام به نه‌مانی ئایینه‌كه كپ بووه‌ته‌وه.

5. نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی كوردی و نه‌بوونی قه‌واره‌ی سیاسی سه‌ربه‌خۆی كوردی كۆسپێكی گه‌وره و سه‌ره‌كی بووه بۆ نه‌بوونی زمانی نه‌ته‌وه‌یی كوردی.

6. زاراوه سه‌ره‌كی و دیالێكته‌كانی كوردی، وه‌کوو: لوڕی، هه‌ورامی، كرمانجیی سه‌روو، كوردیی ناوه‌ڕاست له كۆنه‌وه، به تایبه‌تی دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئیمپراتووریه‌تی ئیسلام وه‌كوو ده‌وڵه‌ت، هه‌ر یه‌كه‌یان له سه‌رده‌مێكدا بوونه‌ته زمانی ئه‌ده‌بی و كرمانجیی ناوه‌ڕاست بێجگه له ئه‌ده‌بیات بووه‌ته زمانی ڕۆشنبیری و خوێندن و زانست و ئه‌كادیمییه‌ت.

7. زارێک كه له ناوچه‌یه‌ک بێت و له ڕووی شارستانییه‌ته‌وه پێشكه‌وتووتر بێت له ناوچه‌ی زاره‌كانی تر و زمانی ڕۆشنبیری بووبێت، ئه‌وا به‌ره‌و ئه‌وه ئه‌چێت ببێته زمانی نه‌ته‌وه‌یی، ئه‌مه‌ش ئه‌زموونی گه‌لانی تر نیشانی داوه له مێژووی دروستبوونی زمانی نه‌ته‌وه‌ییدا.

8. مه‌ڵبه‌ندی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و به‌ڕێوه‌بردن یارمه‌تیده‌ری زاری مه‌ڵبه‌نده‌كه‌یه له‌گه‌ڵ هۆی ڕۆشنبیری و شارستانیه‌تی بۆ په‌یدابوونی زمانی نه‌ته‌وه‌یی.

9. حاڵاتی هاوبه‌ش و له یه‌كچووی زمان و ڕێزمانی كوردی له زاره‌كاندا بكرێته بنچینه و وه‌ربگیرێت بۆ زمانی نه‌ته‌وه‌یی، بۆ نموونه وه‌ک نیشان و دۆخه ڕێزمانییه‌كان.

10. دیارده‌ی جیاوازی ڕێزمانی له ناو زاره‌كاندا بۆ زمانی نه‌ته‌وه‌یی بخرێته لاوه و وه‌رنه‌گیرێت، وه‌كوو دۆخی نێر و مێ كه به‌ره‌و نه‌مان بوونه‌ته‌وه له زمانی كوردیدا.

11. یه‌كخستنی زاراوه‌كانی(مصطلح) زمانی كوردی له هه‌موو ڕووه‌كانه‌وه.

12. سوود وه‌رگرتن له وشه‌ ڕه‌سه‌ن و ده‌ستوورییه‌كانی زاره‌كانی زمانی كوردی.

13. تێكنه‌دانی ئه‌و وشه و زاراوانه‌ی كه له‌مه‌وپێشه‌وه به‌كار هاتوون و هیچ گرفتێكی به‌كارهێنانیان نییه، وشه‌ی ڕه‌سه‌نی كوردین و وشه‌ی زمانی تر له جیاتیان به‌كار نه‌یه‌ت.

14. دانانی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌یی له هه‌موو زاره‌كانی زمانی كوردییه‌وه.

15. زمانی نووسینی ئێستای كوردی "ستانده‌رد"، واته كرمانجیی ناوه‌ڕاست، بكرێته بنچینه‌ی زمانی نه‌ته‌وه‌یی. چونكه خزمه‌تێكی زۆر به‌رده‌وامی به‌ خۆیه‌وه بینیوه.

له‌و كۆنگره‌یه دا هه‌ر وتارێک خوێندرابێته‌وه له لایه‌ن "لێژنه‌ی زانستی"یه‌وه هه‌ڵسه‌نگێندراوه. كورته‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی بابه‌ته‌كه‌ی "دوكتور ڕه‌فیق شوانی" به‌و چه‌شنه‌یه:

عه‌بدولخاله‌ق یه‌عقووبی: دوكتور ڕه‌فیق شوانی ده‌بوایه ئه‌وه‌ی ده‌ستنیشان بكردایه كه زمانی نه‌ته‌وه‌یی لێره دا ته‌نیا بۆ نووسین ده‌بێ كاری پێبكرێ و به كار ده‌برێ، نه‌وه‌ک بۆ وتووێژ. هه‌روه‌ها تێبینی دیكه‌شم ئه‌وه‌یه كه جیاواز له‌وه‌ی دوكتور شوانی له وتاره‌‌كه‌یدا وتوویه‌تی، هه‌ركام له زاراوه‌كان سه‌ربه‌خۆیی تایبه‌تی خۆیان هه‌یه و تێكه‌ڵكردنی ئه‌م زاراوانه به شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ ناگونجێ، ئه‌وه‌ی لێره دا پێویسته له‌گه‌ڵ ئه‌م زاراوانه بكرێ ئه‌وه‌یه كه زه‌رفییه‌ته به‌پێزه‌كانی ئه‌و زاراوانه له ئاستی واژه و ده‌سته‌واژه دا یه‌ک بخرێن. ئه‌مجا ئه‌م زه‌رفییه‌تانه له نێو بۆته‌ی زاراوه‌ی ستاندارد دا بتوێنینه‌وه. ئه‌مه كارێكه كه ڕه‌حمه‌تی هه‌ژار له وه‌رگێڕانی قوڕئانی پیرۆز دا كردوویه‌تی. ئینجا له وتاره‌كه‌ی دوكتور شوانی دا وا ده‌رده‌كه‌وێت كه ئێمه له نێو گوتاری كوردیدا ڕووبه‌ڕووی دووبزرێتین: نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی فه‌رهه‌نگی كه ئه‌مه ده‌بێته هۆی لاوازیی زمان له بواری نووسیندا، كه ئێمه له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستاندا له‌گه‌ڵ ئه‌م دوو كێشه‌یه ڕووبه‌ڕووین. نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی وای كردووه ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگا به شێوه‌یه‌كی زۆر كاره‌ساتاوی له‌گه‌ڵ زمان له ئاستی وتووێژ دا ڕووبه‌ڕوو ببنه‌وه، ئێمه له ئاستی وتووێژ دا ناتوانین ساده‌ترین سۆزه‌كانی خۆمان به زمانی كوردی ده‌رببڕین. لێره‌دایه كه به بڕوای من پێویسته توانای سیاسی كوردی ڕۆژهه‌ڵات وه‌كوو فراكسیۆن كار بكاته سه‌ر بۆ نموونه ته‌له‌فیزیۆنی سنه كه به‌م شێوه‌یه زمانی وتووێژی كوردی نه‌شێوێنن، تا ئه‌م كێشه‌یه ئه‌وه‌نده‌ی تر ئاڵۆز نه‌كرێت. له ئاستی ده‌سه‌ڵاتی فكریدا ئێمه بێ وزه نین، ئه‌وه‌تا ئێمه خاوه‌ن كه‌له‌پوورێكی فه‌رهه‌نگ و نووسراوه‌ین، به‌ڵام دیسان نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاته‌كه بووه‌ته هۆی جۆره كێشه‌یه‌ک له‌و بواره دا، كه من ئاماژه‌ی پێناكه‌م، كه ده‌كرێ نه‌بوونی ده‌سه‌ڵات تا ڕاده‌یه‌ک به دروستكردنی بنكه و كۆمه‌‌ڵه‌ی فه‌رهه‌نگی قه‌ره‌بوو بكرێته‌‌وه.

دوكتور عه‌زیز ژیان: خاڵێكی دیكه ڕوون كه‌مه‌وه، ئه‌ویش ئه‌وه‌ی كه پێكهاتنی زمانی ستاندارد، ده‌ستووری و ئیراده‌یی و به‌خشنامه‌یی نییه. ئه‌مه كاركردنی هۆكاره‌كانی ده‌روونی كۆمه‌ڵگای كوردستانه كه زاراوه‌یه‌ک پێشده‌خات و ده‌یكاته زمانی ستاندارد، واته تاقه كه‌سێک یان ده‌وڵه‌تێک یان ناوه‌ندێک ئه‌م قه‌راره نادات. ئێسته هه‌ر مێدیایه‌كی كوردی و هه‌ر نووسینێكی كوردی سه‌یر كه‌یت، ده‌بینی هه‌موو له یه‌ک شێوه نیزیک ده‌بنه‌وه. ڕازی یان ناڕازی بوون به‌م دیارده‌یه چ كاریگه‌رییه‌كی نییه و زمان سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێک كاری خۆی ده‌كات، به شێوه‌ی سرووشتی خۆی. گرینگ ئه‌وه‌یه كه دروست بوونی زمانی ستاندارد به شێوه‌ی سرووشتی و له درێژه‌ی ڕه‌وتی مێژوویی كورد دا وه‌‌كوو پێویستییه‌ک به‌رهه‌مهاتووه. ده‌كرێ باسی هۆكاره‌كان بكه‌ین، ده‌كرێ زمانناسی بڵێت كه بۆچی فڵان زاراوه نه‌یتوانی ڕه‌وتی خۆی درێژه بدات و ببێته پێوه‌ر.

عه‌تا نه‌هایی: سه‌باره‌ت به وته‌كانی كاک عه‌بدولخاله‌ق حه‌ز ده‌كه‌م شتێک بڵێم: ئه‌وان باسی ئه‌وه‌یان كرد كه ئێمه زمانی نه‌ته‌وه‌یی نووسینمان هه‌یه به‌ڵام زمانی ئاخافتنی نه‌ته‌وه‌ییمان نییه. من پێم وایه ئه‌مه وێنایه‌كی خراپه كه ئێمه بمانه‌وێ به زمانێكی پێوه‌ری گوتن بكه‌ین و من لام وا نییه هیچ دام ‌و ده‌زگایه‌كی زمانه‌وانی له هیچ كوێی ده‌ره‌وه‌ی كوردیش، ته‌قه‌لای ئه‌وه‌یان دابێت كه زمانێكی یه‌كگرتوو بۆ گوتن دروست ببێت. زمانی "پێوه‌ر" به گشتی زمانی "نووسیار"ه، ئه‌گه‌رچی له زمانی ئاخافتندا ئه‌و كاته‌ی كه ده‌كرێته نووسیار، به تایبه‌ت له چیرۆكدا، ئێمه پێویستمان به پێوه‌رێكی ئاخافتنیش هه‌یه، بۆ نموونه له زمانی فارسیدا "پێوه‌ر"ی نووسین هه‌یه، به‌ڵام ئێمه زمانی فارسی "پێوه‌ر"ی قسه‌كردنمان نییه و هه‌ر كه‌سێک به دیالێكتی خۆی قسه ده‌كات، به‌ڵام له نووسینه‌وه و گوێزانه‌وه‌یدا كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ "گێڕانه‌وه"، واته له چیرۆک و ڕۆماندا، ئێمه ئاخافتنێكی پێوه‌رمان هه‌یه، كه ئاخافتنی هیچ ناوچه‌یه‌كی تایبه‌تیش نییه و له هه‌مانكاتدا زمانی نووسینیش نییه.

-----------------------------------------------------------------------------------------
[1]: زمانه‌وان، تایبه‌تنامه‌ی یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی زانستی- فێركاریی زمانی كوردی له ئێراندا، ژماره 2، تاران 1381ی هه‌تاوی - 2702ی كوردی[2002ی زایینی]، چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی: ئه‌نیستیتۆی فه‌رهه‌نگیی كوردستان- تاران


تبێنی : ئه‌م بابه‌ته‌ی سه‌ره‌وه‌ هه‌ر وه‌ک له‌ سه‌رنووسه‌که‌ی ڕا ده‌رده‌که‌وێ به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ وێبنووسی " هێدی" یه‌وه‌ که‌ زۆر به‌داخه‌وه‌ چیدی تازه‌ ناکرێته‌وه‌، بۆ که‌لک وه‌رگرتنی هۆگرانی گه‌نگه‌شه‌ ، دمه‌ته‌قه‌ و – جارجاریش دمبه‌دمه‌ی – پێوه‌چاران به‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ڕاگوێزاره‌وه‌ته‌ ئێره‌کانێ.

Wednesday, July 16, 2008

هه‌ڵه‌یه‌کی زۆر گه‌وره‌ که‌ هیوادارم مامۆستا جه‌ماڵ نه‌به‌ز ڕاستی کاته‌وه‌





هه‌ڵه‌یه‌کی زۆر گه‌وره‌ که‌ هیوادارم مامۆستا جه‌ماڵ نه‌به‌ز ڕاستی کاته‌وه‌ !

حه‌سه‌نی قازی
مامۆستا جه‌ماڵ نه‌به‌ز له‌و وتاره‌ی دا که‌ به‌م دواییانه‌ سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تی پێوه‌چاران به‌ زمانی کوردی نووسیویه‌ و زۆر لایه‌نی سه‌رنجڕاکێشی تێدایه‌، به‌داخه‌وه‌ به‌ بێ لێکۆڵینه‌وه‌ و به‌دوا داچوون تاوانێکی زۆر گه‌وره‌ی خستووه‌ته‌ پاڵ یه‌کێک له‌ لێکۆله‌ره‌وه‌ هه‌ر به‌رچاوه‌کانی ئێرانی و من به‌ش به‌حاڵی خۆم چاوه‌ڕوانی لێده‌که‌م ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی ڕاست کاته‌وه‌ و داوای لێبوردن له‌و لێکۆله‌ره‌وه‌یه‌ بکا.
ماموستا نه‌به‌ز له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌نووسێ: " ئه‌م وشه‌ی " پان کوردیست" ه‌، بۆ یه‌که‌مینجار و، له‌ کۆتایی شه‌سته‌کانی سه‌ته‌ی ڕابردوو دا، سیخوڕێکی ساواکی سه‌رده‌می شای لێخراوی ئێران، به‌ نێوی خواسته‌مه‌نی " ماکان" ه‌وه‌، له‌ نامیلکه‌یه‌کدا که‌ به‌زمانی فارسی دژی کورد نووسیبووی، له‌ ژێر سه‌رنێوی " افسانه‌ خلقهای ایران" (ئه‌فسانه‌ی گه‌لانی ئێران)، ئه‌م وشه‌یه‌ی به‌کار هێنابوو و له‌ دژی شه‌هید ئه‌وڕه‌حمانی قاسملوو، بۆ ئه‌وه‌ی به‌ مێشکی بۆشی خۆی بیسه‌لمێنێ که‌ کورد گۆیا نه‌ته‌وه‌ نین، به‌ڵکوو هۆزێکن و زمانه‌که‌یان شێوه‌زارێکی فارسی یه‌، ته‌نانه‌ت زاری ترکیی ئازه‌ریشی به‌ شێوه‌زارێکی فارسی دابووه‌ قه‌ڵه‌م ..."
به‌رله‌هه‌موو شت پێم خۆشه‌ به‌کورتی باسی ئه‌و که‌شو هه‌وا سیاسییه‌ بکه‌م که‌ ئه‌و نامیلکه‌یه‌ی تێدا نووسرابوو و دوایه‌ ده‌ڵێم " م.ماکان" کێیه‌. ئه‌و نامیلکه‌یه‌ له‌ سه‌رده‌مێک دا بڵاو بووه‌وه‌ که‌ له‌ نێو باڵه‌کانی بزووتنه‌وه‌ی خوێندکارانی ئێرانی له‌ وڵاتانی ئووڕپای ڕۆژئاوا دا ڕکه‌به‌رییه‌کی توندی ئیدێئۆلۆژی له‌ ئارا دا بوو و هیچکامیان له‌ به‌ر ئه‌و خه‌فه‌قان و دیکتاتۆرییه‌ سیاسییه‌ی که‌ باڵی به‌ سه‌ر ئێراندا کێشابوو ئاگاداری و زانیارییه‌کی ئه‌وتۆیان سه‌باره‌ت به‌ هه‌لومه‌رجی کوردستان به‌ گشتی و کوردستانی ئێران به‌ تایبه‌تی نه‌بوو. ئه‌و ده‌می وه‌جی نوێی چه‌پی ئێرانی به‌ دوای شکانی حیزبی تووده‌ له‌ دوای ساڵانی کوده‌تای شا – زاهیدی تازه‌ خۆی ده‌گرته‌وه‌. بزووتنه‌وه‌ی چه‌کدارانه‌ی ساڵانی 1967 -1968 له‌ کوردستانی ئێران له‌ نێو بزووتنه‌وه‌ی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی له‌ ئوڕووپای ڕۆژئاوا زۆر که‌می له‌سه‌ر ده‌زاندرا ، به‌ڵام لایه‌نێکی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ واته‌ تێکۆشه‌رانی " سازمانی ئینقیلابی حیزبی تووده‌ی ئێران " ئه‌و بزووتنه‌وه‌یان زۆر زیاتر له‌وه‌ی که‌ هه‌بوو گه‌وره‌ ده‌کرده‌وه‌ و له‌ ڕاستیدا بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌کرد که‌ تێزی سه‌ره‌کییان واته‌ " گه‌مارۆدانی شاره‌کان له‌ گوندانه‌وه‌ " ئه‌وه‌ خه‌ریکه‌ له‌ کوردستانی ئێراندا ڕووده‌دا، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌وان لایه‌نێکی دیکه‌ ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی واته‌ لایه‌نگرانی " جه‌بهه‌ی میللی ئێران" یان ناسیۆنالیستی ئێرانی لایه‌نگرانی محه‌مه‌دی موسه‌دیق پێیان وابوو ‌ ئه‌وه‌ بۆچوونێکی تیژپه‌ڕانه‌ یه. م .ماکان که‌ نێوی خواسته‌مه‌نی یان قه‌ڵه‌می خوسره‌وی شاکری یه‌ ئه‌و ده‌می له‌ تێکۆشه‌رانی باڵی چه‌پی "جه‌بهه‌ی میللی ئێران" و یه‌ک له‌ ڕووناکبیرانی هه‌ره‌ سه‌رسه‌ختی ئانتی ستالینی ئه‌و سه‌رو به‌ندی بوو له‌ نێو ئه‌و تێکۆشه‌ره‌ ئێرانیانه‌ دا که‌ له‌ ئوڕووپا به‌ دژی ڕێژیمی شا خه‌باتیان ده‌کرد. هه‌ر وه‌ک مامۆستا نه‌به‌ز نووسیویه‌ له‌و سه‌روبه‌ندی دا " ماکان" نامیلکه‌یه‌کی بڵاو کرده‌وه‌ و له‌و نامیلکه‌یه‌دا تێزی ستالینی له‌ مه‌ڕ " مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وایه‌تی" به‌ر په‌رچ دایه‌وه‌ به‌ڵام ئه‌و به‌رپه‌رچدانه‌وه‌یه‌ له‌ ڕوانگه‌ی نکۆڵی کردن له‌ هه‌بوونی گه‌لی کورد و زمانی کوردی نه‌بوو، به‌ڵکوو زیاتر به‌گژداهاتنه‌وه‌ی هێڵه‌که‌ی دیکه‌ی تێکۆشه‌رانی ئێرانی بوو. ئه‌وده‌می واته‌ به‌ دووی شکانی بزووتنه‌وه‌ی چه‌کدارانه‌ی" کۆمیته‌ی شۆڕشگێڕی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان"دا، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و ژماره‌ که‌مه‌ کورده‌ ئێرانییه‌ی‌وا له‌ ئوڕووپای ڕۆژئاوا بوون و مه‌یلی کار و چالاکی سیاسییان هه‌بوو چ مه‌ودایه‌کیان پێ نه‌ده‌درا له‌ چوارچێوه‌ی " کۆمه‌ڵه‌ی خوێندکارانی کورد له‌ ئوڕووپا" له‌ دژی ڕێژیمی سه‌لته‌نه‌تی ئێران چ چالاکی و تێکۆشانێکیان هه‌بێ و به‌ ده‌نگ گه‌لی کورده‌وه‌ بێن له‌ کوردستانی ئێران، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ڕێکخراوه‌یه‌کیان به‌ نێوی " ڕێکخراوی ڕووناکبیرانی کوردی ئێران" دامه‌زراند، که‌ شه‌هید دوکتور ئه‌وڕه‌حمانی قاسملوو و خودالێخۆشبوو که‌ریمی حیسامی له‌گه‌ڵ که‌سانی دی له‌ دامه‌زرێنه‌رانی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌ بوون. ماوه‌یه‌کی کورت به‌ دوای بڵاو بوونه‌وه‌ی نامیلکه‌ی گۆرین واته‌ " افسانه‌ی خلقهای ایران" یه‌کێک له‌ ئه‌ندامانی " ڕێکخراوی ڕووناکبیرانی کوردی ئێران" له‌ نامیلکه‌یه‌ک دا به‌ نێوی" واقعیت خلقهای ایران و افسانه‌ی م. ماکان " ( ڕاستینه‌ی گه‌لانی ئێران و ئه‌فسانه‌ی م. ماکان) وڵامی بۆچوونه‌کانی ئه‌وی داوه‌ ، به‌ڵام له‌ هیچ کوێی نووسراوه‌که‌دا، م.ماکان ی تاوانبار نه‌کرد به‌وه‌ی که‌" سیخوڕی ساواک" بێ،بۆچی چونکوو ده‌یزانی ‌ نووسه‌ری نامیلکه‌که‌ نه‌ک ته‌نیا" سیخوڕی ساواک" نییه‌، به‌ڵکوو سه‌ر به‌ باڵێکی هه‌ره‌ شێلگیری دژی ڕێژیمی محه‌مه‌د ڕه‌زا شاشه‌.
ساڵانی دواتر خوسره‌وی شاکری له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌دا که‌ سه‌باره‌ت به‌ " بزووتنه‌وه‌ی کرێکاری، سۆسیاڵ دێمۆکراسی و کۆمۆنیستی له‌ ئێران" دا ده‌یکرد و تائێستا 23 به‌رگی به‌ زمانی فارسی، ئینگلیسی و فه‌رانسه‌یی لێ بڵاو بووته‌وه‌، به‌ هاوکاری نووسه‌ری ئه‌م دێرانه‌ به‌شێک له‌ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ی سه‌ر ده‌می "کۆماری کوردستان له‌ مهاباد"ی وه‌رگێرا سه‌ر زمانی فارسی و له‌ یه‌کێک له‌و به‌رگانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا بڵاوی کرده‌وه‌. هه‌ر ئه‌و کاره‌ بۆ خۆی ده‌یسه‌لمێنێ ئه‌گه‌ر له‌ نامیلکه‌ی "ئه‌فسانه‌ .... " دا له‌ئاست خه‌باتی گه‌لی کورد و زمانی کوردی به‌هه‌ڵه‌ دا چووبێ ئه‌و کاره‌ی تێهه‌ڵێنانه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی پێشوویه‌تی.
له‌وه‌ش زیاتر شاکری ئیدیتۆری دوو به‌رگ کتێبی ئه‌ستووره‌ که له‌‌ لایه‌ن "کۆنفێدراسیۆنی جیهانی خوێندکارانی ئێران"ییه‌وه‌ له‌ جه‌نگه‌ی ده‌سته‌ڵاتی ڕێژیمی محه‌مه‌د ڕه‌زا شا دا به‌ دژی ساواک و ده‌وڵه‌تی شا به‌ چه‌ندین زمانی جۆربه‌جۆر بڵاو کراونه‌ته‌وه‌.
له‌ کۆتایی ئه‌و ڕوونکرنه‌وه‌و شاییدی دانه‌ دا، هیوادارم مامۆستا جه‌مال نه‌به‌ز پێ له‌و هه‌ڵه‌یه‌ بنێ وداوای لێبوردن له‌و زانایه‌یه‌ بکاکه به‌ خوت و خۆڕایی ‌ به‌ " سیخوڕی ساواک"ی له‌ قه‌ڵه‌م داوه‌ ‌، هه‌رچه‌ند حه‌قی خۆیه‌تی چۆنی ده‌یه‌وێ نێوه‌رۆکی نامیلکه‌ی "افسانه‌ی خلقهای ایران" هه‌ڵسه‌نگێنێ، به‌ڵام ده‌بێ ئه‌و تۆمه‌تبارکردنه‌ بێ بناغه‌یه‌ که‌ زیاتر وه‌پلاری کوێری ده‌چێ وه‌رگرێته‌وه‌.
لێره‌ دا کورته‌یه‌ک له‌ ژیانی سیاسی و کاره‌ زانستییه‌کانی پرۆفسۆر خوسره‌وی شاکری بۆ ئاگاداری خوێنه‌ره‌وانی ئه‌م دێڕانه‌ له‌ گه‌ڵ وێنه‌یه‌کی بڵاو ده‌که‌مه‌وه‌.

خوسره‌وی شاکری، له‌ ساڵی 1961 له‌ بواری ئابووری دا ده‌ره‌جه‌ی لیسانسی وه‌رگرتووه‌. له‌ ساڵی 1964 هه‌ر له‌هه‌مان به‌شدا ده‌رجه‌ی ماستری ته‌واو کردووه‌ .له‌ ساڵی 1973 له‌ زانکۆی سۆربۆن ده‌ستی به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ کردووه‌ بۆ وه‌رگرتنی پله‌ی دوکتورا. له‌ مانگی فێڤرییه‌ی ساڵی 1980 له‌ زانستی مێژوودا پله‌ی دوکتورای وه‌رگرتووه‌. هاوکات، له‌ سه‌رده‌می خوێندکاری دا، که‌سێکی چالاک بووه‌ له‌ بزووتنه‌وه‌ی له‌ سه‌ر کردنه‌وه‌ی مافی مرۆڤ له‌ ئێران له‌ نێوان ساڵانی 1960- 1970 دا. بۆ دوو خول له‌ ساڵی 1965 و 1968 سێکرێتێری کۆنفێدراسیۆنی خوێندکارانی ئێرانی بووه‌ و له‌وماوه‌یه‌دا زنجیره‌ کتێبێکی به‌ڵگه‌ی مێژوویی سه‌باره‌ت به‌ سه‌ته‌ی بیسته‌می ئێران، 23 به‌رگ به‌ فارسی و 10 به‌رگ به‌ زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. ئه‌و هه‌روه‌ها هێندێک له‌ نووسراوه‌ کلاسیکه‌ مارکسیستییه‌کانیشی وه‌رگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانی فارسی.
بڵاوکراوه‌ شیکارییه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی بریتین له‌ :
1- ڕه‌چه‌ڵه‌کی رووسی – قه‌فقازی چه‌پی ئێران. سۆسیال دێمۆکراسی ئێرانی مۆدێڕن، وه‌شانخانه‌ی کێرزن پرێس، له‌نده‌ن ساڵی 2000؛ وه‌شانخانه‌ی زانکۆی واشنگتن و وه‌شانخانه‌ی بریتیش کۆلۆمبیا، سیاتێل و ڤانکووڤر، 2001، 400 لاپه‌ڕه‌ ( به‌ زمانی ئینگلیسی)
2-ئه‌رمه‌نییه‌کانی ئێران: ده‌وری ناکۆکی که‌مایه‌تییه‌ک له‌ فه‌رهه‌نگێکی زاڵ دا، زانکۆی هارڤارد نێوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست زنجیره‌کانی مۆنۆگڕافی، وه‌شانخانه‌ی زانکۆی هارڤارد، که‌مبریج ( MASS ) ، ژانڤییه‌ی 1998، 410 لاپه‌ڕه‌ ( به‌ زمانی ئینگلیسی)
3- کۆماریی سۆسیالیستیی سۆڤییه‌تی ئێران، 1921- 1920 : له‌ دایکبوونی زامی ده‌روونی، وه‌شانخانه‌ی زانکۆی پیتسبورگ، پیتسبورگ ، 1995 ، 650 لاپه‌ڕه‌ ( به‌ زمانی ئینگلیسی)
4-سیاسه‌ته‌کانی ده‌ستپێکردن : چه‌رخی به‌رهه‌م‌هێنه‌ره‌وه‌ی چیرۆک و گه‌مه‌ی منداڵان له‌ ئێران ، لویستۆن ، نیۆیۆرک 1992، چاپی تازه‌، 1996. 263 لاپه‌ڕه‌ ( به‌ زمانی ئینگلیسی)
5- شازاده‌یه‌کی سووری ئێرانی له‌پاریس ( کار و ژیانی ئیره‌جی ئه‌سکه‌نده‌ری ، به‌رگی 1 وه‌شانخانه‌ی مه‌زده‌ک / ئانتیتۆد، فلورانس/ تاران، 2002 (به‌ زمانی فه‌ڕانسه‌یی / فارسی )
6- به‌ڵگه‌ مێژووییه‌کان: بزووتنه‌وه‌ی کریکاران، سوسیال دێمۆکراسی و کۆمۆنیستی له‌ ئێران، 23 به‌رگ، وه‌شانخانه‌ی مه‌زده‌ک، فلۆرانس، و وه‌شانخانه‌ی عێلم و پادزه‌هر، تاران. ( به‌ زمانی فارسی )
خوسره‌وی شاکری زۆر وتاری به‌ فارسی، ئینگلیسی و زمانه‌کانی دیکه‌ی ئوڕووپایی بڵاو کردووته‌وه‌. مامۆستای میوان بووه‌، له‌ زانکۆی UCLA ، زانکۆی دوێ پاول ( شیکاگۆ)، و زانایه‌کی لێکۆله‌ره‌وه‌ بووه‌ له‌ نێوه‌ندی نێونه‌ته‌وه‌یی ودۆرد ویلسن بۆ زانستکاران، نێوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستی زانکۆکانی هارڤارد و شیکاگۆ؛ هه‌روه‌ها ئیدیتۆری هاوکار بووه‌ بۆ ئه‌نسێکلۆپێدیای ئیرانیکا ( له‌ زانکۆی کۆلۆمبیا)
خوسره‌وی شاکری به‌ ساڵانی دوور ودرێژ له ‌ Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales ( مه‌دره‌سه‌ی به‌رزی ڵێکۆڵینه‌وه‌ و زانسته‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ) له‌ پاریس که‌ یه‌کێک له‌ دامه‌زراوه‌ زانستییه‌کانی هه‌ره‌ به‌نێوبانگی ئوڕووپایه‌ مامۆستایه‌تی کردووه‌ و وانه‌ی گوتووه‌ته‌وه‌ و ئێستا پرۆفسۆری خانه‌نشینه‌، به‌ڵام له‌ نووسین و لێکۆڵینه‌وه‌ کۆڵی نه‌داوه‌.

تێبینی: ئه‌م وتاره‌ له‌ دوو به‌شدا له‌ ژماره‌ی 261 و 262ی ڕۆژنامه‌ ڕۆژنامه‌، 15 و16 ی ژووییه‌ی 2008 دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌

وڵامی شه‌هلا بۆ ئارا



به‌ڕێز ئارا!

1. خۆساخکردنه‌وه‌ به‌و مانایه‌ نییه‌ که‌ یه‌کێک له‌و زاراوانه‌ بکرێته زمانی ڕه‌سمی. ئه‌وه‌ی من ده‌مهه‌وێ بیڵێم ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌و پڕۆسه‌یه‌دا ده‌بێ زۆر شت ڕه‌چاوبکرێت.
2. من ئه‌و وتاره‌م زۆر پێشتر له‌ نامه‌ی1 - 53 که‌س نوسیوه‌. وتاری من له‌ نۆی مانگی دوودا نووسراوه‌ واته‌ 5 مانگ پێش و نامه‌ی1- 53که‌س له‌ مانگی ئاپریل دا. باشتر وابوو که‌مێک سرنج بده‌یت.
3. من هێندێک له‌ ڕاوبۆچوونه‌کانی د. جه‌ماڵ و هێندێک له‌ ڕاوبۆچوونه‌کانی د. ئه‌میرم قه‌بووڵن. پێموایه‌ بیرکردنه‌وه‌یه‌ک که‌ ته‌نیا یه‌کلایه‌نه‌ بێ زۆر یارمه‌تیمان ناکا.
4. له‌سه‌ر ڕێنووس، به‌ڕێز، من تێکه‌ڵم نه‌کردوه‌. دیاره‌ به‌ڕێزت باشت نه‌پێکاوه‌. پێتوانێ که‌ ئه‌گه‌ر ئێمه‌ یه‌ک ڕێنووسمان له‌ هه‌موو کوردستان دا هه‌با، به‌شێک له‌ گرفته‌کان حه‌ل ببان؟
5. باوه‌ڕت بێ کاتێک من ئه‌و وتاره‌م نووسی، من خه‌به‌رم نه‌بووه‌ که‌ ده‌سه‌ڵات له‌ باشوور چی ده‌ستوور داوه‌. ئه‌و نووسینه‌ به‌دوای قسه‌کانی به‌ڕێز شاکه‌ڵی له‌ تیشک تیڤی دا نووسرا که‌ پێموابوو ناحه‌قی کرد ده‌رحه‌ق به‌ زۆر کورد.
له‌ ئاخردا تکایه‌کی خوشکانه‌: واباشتره‌ که‌مێک ئینسانه‌کان بناسی ئینجا بڕیار بده‌یت که‌ له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتن(ده‌سه‌ڵاته‌کان) یا نا، ئایا ناسیونالیستێکی به‌رچاوته‌نگن یا نا. ئینسانی زانا هه‌روا خه‌ڵک تاوانبار ناکا.
سپاس و هه‌ر بژی.
شه‌هلا ده‌باغی

Tuesday, July 15, 2008

بۆچوونی به‌ڕێز ئارا سه‌باره‌ت به‌ " باس له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ده‌بێ له‌ خزمه‌ت یه‌کگرتوویی بێ نه‌ک لێکدابڕان


به‌داخه‌وه‌ شه‌هلا خانم چه‌ند شتی جیاواز و ده‌گه‌ڵ یه‌ک نه‌گونجاوی تێکه‌ڵ کردوون! به‌ڕێزیان "زمانی ستاندارد" و "زمانی ڕه‌سمی" و "زمانی یه‌کگرتوو"ی تێکه‌ڵ کردوون و پێی وایه‌ هه‌ر یه‌کن! قسه‌کانیشی هه‌ر ئه‌وانه‌ن که‌ جه‌ماڵ نه‌به‌ز ماوه‌ی په‌نجا ساڵه‌ ده‌یانکا و که‌س ئاوڕی وێ نه‌داونه‌وه‌. ئه‌م شێوازه‌ی که‌سانی وه‌ک جه‌ماڵ نه‌به‌ز ڕه‌چاوی ده‌که‌ن له‌ ڕوانگه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌ییی‌ ده‌مارگرژانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ، که‌ ئاکامه‌ی جگه‌ له‌ تێکدان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌م پڕۆژه‌ نه‌ته‌وه‌یی‌یه‌ی بۆخۆیان دڵیان پێی خۆشه‌ هیچی دیکه‌ نییه‌. ئه‌وجار کێشه‌ی ڕێنووسیشی تێکه‌ڵی ئه‌م باسه‌ کردووه‌ و له‌م بواره‌شدا هه‌ر به‌ ڕێبازه‌که‌ی جه‌ماڵ نه‌به‌زدا ده‌ڕوا و ده‌ڵێ: "ئه‌لفوبێی لاتینش زۆر زیاتر خزمه‌ت به‌ کێشه‌ی کورد ده‌کا". ئه‌مه‌ش بڕیارێکی نازانستییه‌ و هیچ بنه‌مایه‌کی زانستی نییه‌. کورد نه‌ ڕێنووسێکی یه‌کگرتووی هه‌یه‌، نه‌ ئه‌لفوبێیه‌کی یه‌کگرتوو و نه‌ زمانێکی یه‌کگرتوو؛ به‌ڵام ئاشکرایه‌ که‌ چه‌ند زمان[با بڵێین "زاراوه‌"، نه‌کا تووڕه‌ بن!] و چه‌ند ڕێنووسی ستانداردی هه‌یه‌. به‌و شێوازه‌ش که‌ شه‌هلا خانم ده‌یهه‌وێ ڕه‌چاو بکرێ‌ قه‌ت له‌ هیچ بارێکه‌وه‌ یه‌کگرتوو نابێ. شه‌هلا خانم وه‌ک "1-53" که‌سه‌که‌ ده‌یهه‌وێ "ده‌سه‌ڵات" به‌ ئاواته‌که‌ی بگه‌یه‌نێ و ده‌نووسێ: "ده‌سه‌ڵاتی کوردی ده‌بێ له‌ سه‌ر بڕیارێک ساخ بێته‌وه‌"! ئیتر له‌وه‌ ورد نه‌بووه‌ته‌وه‌ که‌ ده‌سه‌ڵات له‌وانه‌یه‌ بتوانێ زمانێک به‌ "ڕه‌سمی" ڕابگه‌یه‌نێ، به‌ڵام ناتوانێ له‌ ڕه‌وتی "ستاندارد بوون"دا ده‌ورێکی به‌رچاوی هه‌بێ. دوایه‌ ده‌فه‌رموێ: "بۆ جێ‌خستنی زمانێکی ستاندارد ده‌بێ له‌ هه‌موو زاراوه‌کان که‌ڵک وه‌رگرین / کورد چاره‌یه‌کی نییه‌ جگه‌ له‌ که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ هه‌موو زاراوه‌کان / ئێمه‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ین و زاراوه‌کانی کوردی هه‌موویان کوردین / له‌ باس و بڕیار له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ده‌بێ جوانکاری، کارایی، ده‌وله‌مه‌ندبوونی زمان و یه‌کگرتوویی تێدا قسه‌ی ئاخر بکه‌ن"! لێره‌دا هێنده‌ی دیکه‌ی شێواندووه‌‌ و پێی وایه‌ "زمانی ستاندارد" یانی "زمانی یه‌کگرتوو"! پێشنیاره‌که‌شی بۆ "زمانی یه‌کگرتوو هیچ زانستی‌ نییه‌! چونکه‌ تێکه‌ڵ کردنی هه‌موو زاراوه‌کان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، جگه‌ له‌ تێکدان و شێواندنی هه‌موو زاراوه‌کان هیچی لێ شین نابێ و ئاکامه‌که‌ی ئه‌وه‌ ده‌بێ که‌ که‌س ده‌ که‌س ناگا.
به‌داخه‌وه‌ شه‌هلا خانم ده‌یهه‌‌وێ شه‌ڕی سیاسه‌ت بێنێته‌ سه‌ر گۆڕه‌پانی زمان. به‌م کاره‌ش ئه‌وه‌ی که‌ هه‌شه‌ ده‌که‌وێته‌ مه‌ترسییه‌وه‌. بۆ درێژدادڕ نه‌بوونی تێبینییه‌که‌م تکا له‌ شه‌هلا خانم ده‌که‌م نووسراوه‌کانی کاک ئه‌میر حه‌سه‌نپوور و بێهرووز شوجاعی و جه‌عفه‌ر شێخولئیسلامی، هه‌ر له‌ سه‌ر ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌، وردتر و دوور له‌ ده‌مارگرژیی نه‌ته‌وه‌یی، بخوێنێته‌وه‌ هه‌تا بزانێ ئه‌م ڕێگایه‌ی ئه‌و ملی پێوه‌ ناوه‌ بۆ کوێ ده‌چێ. پێویسته‌ ئه‌م ڕاستییه‌ بسه‌لمێنین که‌ کوردی زمانێکی چه‌ند ستاندارده‌. ڕه‌نگه‌ ئه‌م چه‌ند ستانداردبوونه‌ش ڕێگا خۆش بکا بۆ جوێبوونه‌وه‌ی ستاندارده‌کان و پێکهێنانی سه‌ربه‌خۆیییه‌کی زمانی و ته‌نانه‌ت سیاسیش. ئه‌وه‌ش کاره‌سات نییه‌ و ڕه‌وتێکی ئاسایییه‌ و ئه‌گه‌ر بڕوامان به‌ دێموکڕاسی هه‌یه‌ نابێ لێی بسڵه‌مینه‌وه‌‌. ئه‌م ڕێبازه‌ی ئێستا له‌ باشووری کوردستان، له‌ بواری زمان و ڕێنووس‌دا، ڕه‌چاو ده‌کرێ هیچ دڵخۆشکه‌ر نییه‌ و ئاسۆیه‌کی زۆر لێڵی به‌ دواوه‌یه‌. بۆچوونی شه‌هلا خانم و هاوبیرانیشی ئه‌م ئاسۆیه‌ لێڵتر ده‌که‌ن.

ئارا

Sunday, July 13, 2008

باس له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ده‌بێ له‌ خزمه‌ت یه‌کگرتویی بێ نه‌ک لێکدابڕان




باس له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ده‌بێ له‌ خزمه‌ت یه‌کگرتویی بێ نه‌ک لێکدابڕان!
2008 02 09


شه هلا ده باغى

زمانی کوردی، زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌کی بێ‌ده‌وڵه‌ت، له‌ ژێر کاریگه‌ری کولتور و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی نه‌ته‌وه‌کانی باڵاده‌ست بووه‌ و ئه‌مه‌ش بۆته‌ هۆی جۆره‌ "داپچڕانێکی ده‌ستکرد" له‌ ناو ئه‌ندامانی نه‌ته‌وه‌ی کورد و له‌ نێوان زاراوه‌کان. نه‌بوونی زمانی ستاندارد له‌ ناو کوردا به‌ گشتی و له‌ باشووری کوردستان به‌ تایبه‌ت، ڕه‌نگه‌ یه‌ک له‌ گرفته‌کانی سیاسی ئێستای کورد و گرفتی سه‌رجه‌م کۆمه‌ڵگای کوردی به‌ نووسه‌ران، ئیداره‌کان، زانکۆکان، قوتابیان و هتد بێ. له‌ چه‌ند مانگی ڕابردوودا، که‌سانێک له‌ سه‌ر ئه‌و باسه‌ گرینگه‌ دواون، وتاریان نووسیوه‌ و له‌ تیڤی‌کانی کوردی دا بیروڕای خۆیان ده‌ربڕیووه‌. به‌داخه‌وه‌ هێندێک له‌و ڕاوبۆچوونانه‌، ڕووحی نه‌ته‌وه‌یی کورد ژاراویده‌که‌ن و بێ‌به‌رپرسانه‌ ئاسۆی نادیاری کورد له‌وه‌ که‌ هه‌یه‌ ته‌ماویتر ده‌که‌ن. هێندێک له‌و بۆچوونانه،‌ مێژووی "شه‌ڕی براکوژی"مان بیردێنه‌وه‌. مه‌گه‌ر حه‌یران و لاوک هه‌ر دوو کوردی نین؟ مه‌گه‌ر شێعری خانی، مه‌وله‌وی و هێمن وه‌ک یه‌ک به‌شیک نین له‌ خه‌زێنه‌ی ئه‌ده‌بی کوردی؟
هه‌ڵبژاردنی زمانی ستاندارد، بڕیارێکی سیاسیه‌ و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی ده‌بێ خۆی له‌گه‌ل ئه‌و گرینگه‌ یه‌ک‌لا بکاته‌وه‌. دیاره‌ ئه‌و بڕیاره‌ ئه‌گه‌ر به‌ ئاگاییه‌وه‌ نه‌بێ و له‌‌ زانایانی د‌ڵسۆز که‌ڵکوه‌رنه‌گیرێت، ده‌توانێ گرفتی زۆر بێنێته‌ پێش. کاتێک ده‌ڵێم زانایانی دڵسۆز مه‌به‌ستم بوونی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی گرینگه‌یه‌، که‌ ئه‌و که‌سانه یه‌کگرتنیان پێ له‌ سه‌روی هه‌موو شتێک بێ و ناوچه‌گه‌ری، شه‌ڕه‌ شار و شه‌ڕه‌ زاراوه‌، یان پێوه‌ندی سیاسی به‌ کامه‌ حیزب و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، ئایینی، کولتوری و عه‌شیره‌تی، نه‌بێته‌ پێوانه‌ بۆ بڕیاردانیان. ئێستا باسه‌کان زیاتر له‌ سه‌ر دوو زاراوه‌ی سه‌رکییه‌. هێندێک که‌س له‌ ڕووی مه‌یلی سیاسی و یان به‌ستراوه‌یی کولتوری و ناوچه‌یی پێیانوایه‌ که‌ ده‌بێ ئه‌م یان ئه‌و زاراوه‌ وه‌ک زمانی ستاندارد هه‌ڵبژێردرێ و لایه‌نه‌که‌ی‌تر له‌قه‌ڵم‌ده‌خه‌ن و وای بۆده‌چن که‌‌ ئه‌وه‌ ڕاوه‌ستان له‌ به‌رامبه‌ر هێرشی فارس، تورک و عه‌ڕه‌بانه‌.

زمانی ستاندارد چییه‌؟ له‌ ڕۆژئاوا به‌ چ پڕۆسه‌یه‌کدا تێپه‌ڕیوه‌؟ زمانی ستاندارد زمانێکی هاوبه‌شی سه‌رانسه‌ری واته‌ لێکچو و هێمۆژێنه‌ که‌ زاراوه‌کان خۆیانی له‌ گه‌ڵ ته‌نزیم ده‌که‌ن. به‌کار هێنانی زاراوه‌یه‌ک، به‌ مانای له‌ناوبردنی زاراوه‌کانی‌تر نییه‌ و بگره زاراوه‌کان به‌ده‌وام ده‌وڵه‌مه‌ندی ده‌که‌ن. چه‌ند بۆچوون له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد هه‌یه‌: هێندێک ده‌ڵێن که‌زۆر جار زاراوه‌یه‌ک وه‌ک لادان له‌ زمانی سه‌ره‌کییه‌، که‌چی له‌ ڕاستیدا زمانی سه‌ره‌کی خۆی لادانه‌ واته‌ به‌و مانایه‌ که‌ پێشتر زاراوه‌کان بوون و دواتر زمانی سه‌ره‌کی جێ‌که‌وتووه‌. هێندێکیش، زاراوه‌کان وه‌ک بناخه‌ و ئه‌سڵ ده‌بینن و ده‌ڵێن که‌ زمانی ستاندارد ته‌نیا واریانتێکی(بژاره‌) تازه‌یه‌. زمانی ستاندارد زۆر جار له‌ قالبێکی نه‌گۆردا و کۆنسێرواتیڤ دا ماوه‌ته‌وه‌ له‌ حالێکدا زاراوه‌کان به‌ره‌و پێش چوون. هه‌رچۆنێک بێ، کاتێک باسی زمانی ستاندارد ده‌کرێ، ده‌بێ له‌ نێوان ئه‌و زمانه‌ به‌ نوسین و به‌ ئاخاوتن هێندێک جیاوازی دابندرێ. ڕاسته‌ که‌ هه‌ردوو کاریگه‌ریان له‌ سه‌ر یه‌ک هه‌یه‌ و پێکه‌وه‌ گرێدراون، به‌س له‌ زۆر شوێن هه‌وه‌ڵ نوسینه‌که‌ ستاندارد کراوه‌‌. له‌ زۆر وڵات، بۆ وێنه‌ له‌ وڵاتانی ئیسکاندیناوی، له‌ سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستدا، جگه‌ له‌ زمانی خۆیان، به‌ "لاتین" و "فه‌رانسی"یش نامه‌کانی ئیداری و یاساییان ده‌نوسی. دواتر چه‌ندان زاراوه‌، وه‌ک سیستێمێکی تێکه‌ڵاو، به‌کار هاتووه‌ و فاکته‌ره‌کانی سیاسی، کولتوری و ئابوری له چۆنێتی‌ به‌کارهێنانی وشه‌، ئیستلاحه‌کان و زاراوه‌کان ڕۆڵی گرینگیان گێڕاوه‌. پڕۆسه‌ی به‌ ستانداردکردنی زمان، تا ڕاده‌یه‌ک ئاگایانه‌، به‌ تایبه‌ت له‌ ڕێگای که‌نیسه‌کان و په‌رتووک‌نوسینه‌وه‌ له‌‌وێ‌ ده‌ستی پێکرد. تا پێشتر له‌ ده‌رباره‌کاندا چه‌ند زمانی جیاواز به‌کار ده‌هات، به‌س له‌مه‌ودوا، ورده‌ ورده‌، زمانێکی یه‌کگرتوو له‌ دایک ده‌بوو. بوونی شایه‌ک‌، سیستێمی ماڵیاتی و پاره‌، سیستێمی یاسایی ئیداره‌کردنی وڵات، به‌رهه‌م‌هێنانی چاپی که‌ یه‌ک ستانداردی تێکنیکی ده‌خواست، و هه‌روه‌ها نوسینه‌وه‌ و خوێندنی ئینجیل به‌ یه‌ک شێوه‌ له‌ هه‌موو شوێنه‌کان، هۆکاری سه‌ره‌کی بوون له‌ پێکهێنانی زمانێکی هێمۆژێن. که‌ ئه‌وه‌ش له‌ ڕێگای ده‌ردانی قامووس سه‌قامگیر ده‌کرا. (1)
ئێستا له‌ سه‌رده‌می ئینتێرنێت دا، زانیاریه‌کانی زمانه جوراوجۆره‌کان، له‌ ناو وڵاتان و دوڵه‌تاندا به‌رده‌وام ئاڵوگۆڕ ده‌کرێ، بۆ وێنه‌ ستانداردکردنی سیستێمه‌کانی کامپیوتێری و ئینتێرنێتی، یان زانسته‌کانی پزشکی، تێکنیکی و ئێکۆنۆمی، زمانی خوێندن و نوسینی نابینایان و ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ نابیسن و هتد. هه‌مووی ئه‌مانه‌ش بۆ ئاسانکردنی پێوه‌ندی نێوان نه‌ته‌وه‌کان و ئینسانه‌کان و ڕاپه‌ڕاندنی کاره‌کانه‌. هه‌ره‌ها زمانی ئینگلیزی کاریگه‌رێکی زۆری له‌ سه‌ر زمانه‌کانی‌تر داناوه‌ و هاوته‌ریب له‌ گه‌ڵ زمانه‌کانی‌تر، ڕۆژانه به‌کاردێ. هه‌ڵبه‌ته‌ زۆر که‌سیش ئه‌و دیارده‌یه‌ وه‌ک خه‌ته‌رێک بۆ سه‌ر زمانی دایکی خۆیان ده‌بینن.

دیاره‌ له‌ ڕه‌وتی مێژوودا، زمانی کوردیش به‌ هه‌موو زاراوه‌کانییه‌وه‌ زۆر ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا هاتووه‌ و ئێستا نه‌ته‌وه‌ی کورد یان باشتره‌ بڵێم ده‌سه‌ڵاتی کوردی ده‌بێ له‌ سه‌ر بڕیارێک ساخ بێته‌وه‌. به‌ ڕای من ئه‌و یه‌کلاکردنه‌وه‌یه‌‌ به‌و مانایه‌ نییه‌ که‌ هیچ لایه‌نێک هه‌ڵاواردرێ. بۆ جێ‌خستنی زمانێکی ستاندارد ده‌بێ له‌ هه‌موو زاراوه‌کان که‌ڵک وه‌رگرین. هێندک خاڵی تێکنیکی هه‌ن که‌ ڕه‌نگه‌ ناته‌بایی له‌ سه‌ر ساز بێ، بۆ وێنه‌ ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ به‌ کام ڕێنووس بنوسرێت. من پێموایه‌ که‌ ڕێنووس‌ ده‌بێ له‌گه‌ڵ بارودۆخی سه‌رده‌م خۆی ئینتێگره‌ بکا و ئینتێگره‌کردنیش به‌ مانای له‌ناوبردنی ڕێنووسی ئارامی(عه‌ره‌بی) نییه. ئایا ئه‌لفوبێ لاتین که‌ تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی کوردی تێدا وه‌به‌رچاو بگیردرێ، ئاسانکاری زیاتر بۆ لقوپۆیه‌کانی زانستی و تێکنیکی ناکا؟ ئایا پێوه‌ندی خه‌ڵکانی ڕۆژئاوا له‌ ڕێگای ئه‌لفوبێ لاتین که‌ له زۆربه‌ی زۆری جیهان به‌کاردێ له‌گه‌ڵ کورد هاسانتر نابێ؟ ئینسانێکی ئوروپی به‌ کام فۆڕم زوتر ده‌توانێ فێری وشه‌ی "ئاو" بێ: ؟AWئاو یان یان نا، ئایا ناکرێ هه‌ردوو ڕێنووسی ئارامی و لاتین به‌کار بێنین؟ ئایا ئه‌گه‌ر ته‌نیا ئارامی به‌کار بێنین به‌شیکی گه‌وره‌ی کوردمان (بگره‌ زۆربه‌ی کوردمان له‌ باکوری کوردستان) ده‌رنه‌هاویشتووه‌؟

هیچ زاراوه‌یه‌ک به‌ ته‌نیا ناتوانی ئه‌رکی زمانی ستاندارد وه‌ئه‌ستۆبگرێ، هه‌ر بۆیه‌ کورد چاره‌یه‌کی نییه‌ جگه‌ له‌ که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ هه‌موو زاراوه‌کان و به‌ ئه‌م کاره‌، خه‌زێنه‌ی وشه‌کان زۆر فراوانتر و ده‌ڵه‌مه‌ندتر ده‌بێ و ده‌کرێ وشه‌کانی عه‌ڕه‌بی و تورکی جێگای خۆیان بده‌نه‌ وشه‌کانی کوردی که‌ ناو زاراوه‌کاندا هه‌ن. (زۆر وشه‌ی فارسی و کوردی له‌ بنه‌ڕه‌تا له‌ یه‌ک سه‌رچاوه‌ هاتوون، بۆیه‌ ته‌نیا وتم عه‌ره‌بی و تورکی) دانی ئیمکانات به‌ هه‌موو ناوچه‌کان، ته‌نانه‌ت له‌ ده‌ره‌وه‌ی باشوری کوردستان، بۆ په‌ره‌سه‌ندنی زاراوه‌کان، یه‌ک له‌ ئه‌رکه‌کانی ده‌سه‌ڵاتی کوردیه‌ و ده‌بێ ڕێگاخۆشکرێت تا هه‌موو ئه‌ندامانی نه‌ته‌وه‌ و زاراوه‌کانی کوردی بتوانن له‌ سه‌ر ژیانی خۆیان کاریگه‌ریان بێ و له‌ ئیمکاناتی سه‌رانسه‌ری که‌ڵکوه‌رگرن و له‌و ڕێگاوه،‌ وشه‌ و ده‌ربڕینی جیاواز بێنه‌ ناو زمانی سه‌رانسه‌ری. ئه‌مه‌ یه‌ک له‌ بناخه‌کانی دێمۆکراسییه‌ که‌ تاک بتوانێ له‌ ئیمکاناتی وڵات که‌ڵكوه‌رگرێ تا بیروڕای خۆی له‌ ڕیگای زمانه‌وه‌ ده‌ربڕێ.
ئه‌وه‌ی که‌ زۆر زۆر گرینگه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئێمه‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ین و نابێ باس له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ببێته‌ هۆی لێک دوورخستنمان. نابێ که‌س له‌ ژێر ناوی شاعیر و ڕۆشنبیر، بێ‌ڕێزی به‌ ڕابردوو و زه‌حمه‌تی که‌سانی پێش خۆی بکا و یان به‌ هۆی گرێدراوی به‌ ناوچه‌یه‌ک خه‌ت به‌ سه‌ر نیوه‌که‌ی‌تری کۆمه‌ڵگای کوردیدا بێنێ. ده‌سه‌ڵاتی کوردی به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک نابێ له‌و ‌هه‌ڵبژاردن و بڕیاره‌دا بکه‌وێته‌ ژێر کاریگه‌ری و ده‌مارگرژی ناوچه‌یی، عه‌شیره‌تی و ئایینی. ئه‌و بڕیاره‌ ده‌بێ به‌ پێشکه‌وتنی کورد له‌ بواری سیاسی و کولتوری له‌ سه‌رده‌می ئینتێرنێت و گۆلوبالیزاسییۆن یارمه‌تی‌بدا.
ئه‌رکی ئێستای ده‌سه‌ڵاتی کوردی پێک‌هێنانی لێژنه‌یه‌کی تایبه‌ت له‌ زانایانی بواری زمان، زانسته‌کانی پزشکی، کۆمه‌ڵایه‌تی، ئابوری و کولتور و سیاسه‌ته‌ له‌ هه‌رچوار پارچه‌ی کوردستان، بۆ جێبه‌جێکردنی ئه‌و ئه‌رکه‌ و هه‌وڵدان بۆ ده‌رکردنی قامووسی کوردی که‌ هاوکات وشه‌کان به‌ چه‌ند زاراوه‌ و به‌ هه‌ر دو ڕێنووس بنوسرێنه‌وه‌ و ئه‌و کاره‌ش ده‌بێ به‌رده‌وام بکرێ و وشه‌کانی تازه‌ بێنه‌ ناو قامووس. دیاره‌ سه‌دان کاری تێکنیکی و عه‌مه‌لی بۆ جێخستنی زمانی ستاندارد هه‌یه که‌ ده‌بێ بکرێن بۆ ئه‌وه‌ که‌ ئاسانتر و زووتر ئه‌م کاروانه‌ به‌ مه‌نزڵ بگا. گرینگترین خاڵ، ئیڕاده‌ و هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تیه‌ که‌ به‌ دڵفراونی به‌ره‌و پێشوازی ئه‌و ئه‌رکه‌ بچین. ئێمه‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ین و زاراوه‌کانی کوردی هه‌موویان کوردین. زمانێک ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بێ که‌ له‌ وشه‌ و به‌هره‌کانی هه‌موو زاروه‌کان که‌ڵکوه‌رگرێ، خۆی له‌ گه‌ڵ سه‌رده‌م ڕێکبخا و له‌ زمانه‌کانی ئینگلیزی و لاتین که‌ڵکوه‌رگرێ تا که‌م‌وکورتیه‌کانی زمانی پێ پڕکاته‌وه‌.

من هه‌مان هه‌ستم به‌رامبه‌ر به‌ لاوکێک هه‌یه‌ که‌ بۆ شه‌هیدێک له‌ چیای سیپان و ئاگرین گوتراوه‌ که‌ ‌بۆ به‌یتی "سیده‌وان" و یان حه‌یرانی ناوچه‌کانی هه‌ولێر و موکریان. وشه‌ی "پێگران" یشم له‌ کرمانجیدا زۆر پێ جوانتره‌ له‌ "حامله‌"ی عه‌ره‌بی که‌ زۆربه‌مان که‌ڵکی لێورده‌گرین. که‌ کوردێک له‌ ئافریقا و یان چین نه‌خۆش که‌وی و به‌ دوکتور بڵێ: "ئاسم"، دوکتوره‌که‌ لێ‌تێده‌گا. چ وشه‌یه‌ک بۆ ئینتێرنێت و پێ. سی. باشتر له‌ خودی ئه‌و وشانه‌ن؟ له‌ سه‌رده‌می ئێستادا، ئه‌لفوبێ لاتینش زۆر زیاتر خزمه‌ت به‌ کێشه‌ی کورد ده‌کا. له‌ باس و بڕیار له‌ سه‌ر زمانی ستاندارد ده‌بێ جوانکاری، کارایی، ده‌وله‌مه‌ندبوونی زمان و یه‌کگرتوویی تێدا قسه‌ی ئاخر بکه‌ن نه‌ک شه‌ڕێکی ناڕه‌وا که‌ ئاکامی لێکدابڕانه‌.‌


تێنینی : ئه‌م نووسینه‌ی به‌ڕێز یای شه‌هلای ده‌بباغی به‌ر له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی " داخوازینامه‌ی 53 نه‌فه‌ر ناقیس یه‌ک" له‌ ماڵپه‌ڕێکی کوردی دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. له‌ سه‌ر داوخوازی نووسه‌ر به‌ سپاسه‌وه‌ بۆ به‌ڕێزیان جارێکی دیکه‌ له‌ ڕوانگه‌ دا بڵاو ده‌کرێته‌وه‌.

Saturday, July 12, 2008

په‌یامی خوێنه‌ره‌وه‌یه‌ک بۆ به‌ڕێز سه‌لاح ئه‌حمه‌د



په‌یامی خوێنه‌ره‌وه‌یه‌ک به‌ ناوی خواسته‌مه‌نی وه‌ستا بۆ به‌ڕێز سه‌لاح ئه‌حمه‌د به‌ بۆنه‌ی" کشانه‌وه‌ له‌ داخوازینامه‌ی به‌ ستاندارد کردنی سۆرانی "

سلاو کاك سه‌لاح، به‌ڕاستی ئه‌وه‌ نیشانه‌ی بوێریییه‌، که‌ که‌سێك له‌به‌ر به‌رپرسیارییه‌تی مێژوویی له‌ شتێك پاشگه‌ز بێته‌وه‌، که‌ له‌ ساتێکی دیاریکراودا بڕیاری له‌سه‌ر دابێت.
به‌داخه‌وه‌ 52 که‌سه‌که‌ی تر، ئه‌و بوێرییه‌یان لێ به‌دی ناکرێت. به‌رای من سه‌ره‌ڕای ئه‌و خاڵانه‌ی که‌ به‌ڕێزتان ئاماژه‌تان پێداون، ته‌نیا سه‌رنج له‌ لێدوانه‌کانی نووسه‌ری پێتشنه‌که‌ (کامیار سابیر) له‌ وه‌لام به‌ ڕه‌خنه‌ی ناکۆکانیدا به‌ تایبه‌ت له‌ گفتوگۆکه‌ی ماڵپه‌ڕی ده‌نگه‌کاندا، به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و 52 که‌سه‌ نه‌بنه‌ هه‌ڵگری بیری نازیستی له‌ کوردستاندا که‌ نه‌یارانی ده‌کاته‌ گاگه‌ل و داوای سه‌رکوت و سه‌پاندن له‌ ده‌سه‌لات ده‌کات. ئێمه‌ی مرۆڤ ته‌نیا قسه‌کردنمان نه‌بووه‌ته‌ کاڵاو به‌ ئاره‌زووی خۆمان ماوه‌ته‌وه‌، گه‌ر ئه‌وه‌شمان لێ زه‌وت بکه‌ن، ئایا مه‌رگ و گولله‌باران باشتر نییه‌؟
جارێکی تر ده‌ستخۆشیت لێده‌که‌م و هیوادارم له‌ کارکردن بۆ زمانی یه‌کگرتوو و گه‌شه‌دان به‌ زمانی کوردی نه‌وه‌ستی و هه‌ر سه‌که‌وتوو بیت.


وه‌ستا

Thursday, July 10, 2008

کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی - به‌شی سێ

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور


کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی
به شی سێ


3- چه مکه کان: زمانی ره سمی، نه ته وه یی، ئه ده بی،
یه کگرتوو، و کلاسیک

له دوو به شی پێشوو دا، باسی وه م کرد که له سه ده ی بیسته م دا سه رباقی تێکۆشانێکی زۆر بۆ ستاندارد کردنی زمانی کوردی، ئه و پرۆژه یه له سه ره تاوه پشتی نه به ست به زانستییه کانی زمان وه ک زمانناسی، زمانناسیی-کۆمه ڵایه تی، و به‌رنامه‌ ڕۆنانی زمانیی یان سیاسه تی زمانیی.* ئه و که م و کوورییه له ده کارنه هێنانی چه مکه سه ره کییه کان و له نه بوونی زانستیی تیۆری دا به دی ده کرێ. بۆ وێنه، قاموسه کوردییه کان ئامرازێکی گرینگی ستاندارد کردنن و له پێشه کی ئه‌و به‌رهه‌مانه‌دا باسی هێندێک کێشه ی زمانی کوردی و وشه کانی کراوه به ڵام به بێ ده کارهێنانی چه مکی پێویست و به بێ ئاگادار بوون له تیۆری. جاری وا هه یه ئه و پێ نه زانینه به تیۆری خۆ له قه ره ی تراژیدی ده دا. بۆ نموونه، زۆربه ی ئه وانه ی له چێکردنی ئه لفوبێ دا تێکۆشاون جیاوازییان دانه ناوه له نێوان حه رف و ده نگ (فۆنیم)** و ئه و دوانه یان تێکه ڵ کردووه و له ئاکام دا رێبازێکی وایان ڕه‌چاو کردووه که، بێ ئه وه ێ مه به ستییان بووبێ، له پراتیک دا کۆسپیان خستووه ته سه ر رێی گه شه کردنی زمانه که‌(له به شه کانی داهاتوو دا ئه و باسه زۆر تر شی ده که مه وه‎). جارێ لێره دا، زۆر به کورتی باسی چه ند چه مکێک ده که م که له باسی زمانی ستانداردی کوردی دا ده کار هاتوون.
هیچ کام له و چه مکانه (زمانی ره سمی، نه ته وه یی، ئه ده بی، یه کگرتوو، و کلاسیک) مه‌عنا یان ته‌عریفێکی ساکار وڕوون و یه‌کجاره‌کییان نییه‌ و له هێندێک خاڵ دا هاوبه شن و له هێندێک دا لێک جوێ ده بنه وه. ئه و رێکی و ناڕێکییه ش له به ر ئه وه یه که، له لایێکه وه زمان خۆی دیارده یێکی ته واو ئاڵۆزه و له قالب نادرێ، و له لایێکی دیکه وه زانستییه کانی زمانیش بۆچوونی جۆراوجۆرییان تێدایه. له بواری تیۆریش دا، تێگه یشتنی ئه و چه مکانه به گوێره‌ی مه کته به زمانناسییه کان ده گۆڕدرێ.
زمانی ستاندارد له به‌رامبه‌ر زمانی ناستاندارد (له هجه) راده وه ستێ. زمانی ستاندارد زمانێکی نووسراو یان ئه‌ده‌بییه‌که یه ک نۆڕمی هه یه بۆ نووسین و خوێندنه وه و قسه کردن، و به گوێره ی ناوچه، چینی کۆمه ڵایه تی، پێکهاته ی کۆمه ڵایه تی (عه شیره تی، گوندنشینی، شارنشینی...) یان جینسێتی (ژن و پیاویی) ناگۆڕدرێ. ستاندارد بوون نیسبییه و هیچ زمانێکی زیندوو به یه‌کجاری و به‌ ته‌واوی ستاندارد نابێ. بۆ وێنه، له کوردی دا سۆرانی و کرمانجی هه رکام تا راده یێک ستاندارد بوون به ڵام هه ورامی تا ئێستا ستاندارد نه بووه و وه ک له هجه یێکی ئه ده بی ناوچه یی ماوه ته وه و ره نگه له باروودۆخێکی مێژوویی دا ستاندارد بکرێ. هه روه ها، دملکی یان زازایی که پێشینه ی ئه ده بی له سێ له هجه که ی دی که متره، له ساڵانی رابردوو دا زۆر تر ده کار هاتووه. ئه گه ر دملکی بۆ ماوه یێکی زۆر به له هجه یێکی کوردی داده ندرا، ئێستا کۆڕێکی ناسیۆنالیستی زازایی په یدا بوون که به زمانێکی سه‌ربه‌خۆی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن.
زمانی ستاندارد ده توانێ ره سمی بێ یان نه بێ. بۆ وێنه زمانی ئینگلیسی له ئه مریکا به قانوون و به‌ ده‌ستوور ڕه‌سمی نه‌بووه‌ که وابوو "ره سمی بوون"، "ستانداردبوون" و "ده وڵه تی بوون" یه ک شت نین له گه ڵ ئه وه ش دا زمانی ره سمی زۆرتر به ده وڵه تی بوون ده بێته ره سمی. واهه یه زمانێک له وڵاتێک دا ره سمی بێ و له وڵاتێکی دی دا نا ره سمی و ته نانه ت نا قانوونی بێ. بۆ وێنه، ترکی ئازه ربایجانی له کۆماری ئازه ربایجان دا زمانی ره سمی و نه ته وه ییه به ڵام له ئێران دا زمانیکی سه رکوت کراوه. کوردی له عێراق ره سمییه به ڵام له تورکییه ته نانه ت ناوی زمانه که ("کوردی" )له داووده زگای ده وڵه تی دا قه ده غه یه.
دیاره زمانی ستاندارد، وه ک زمانی نووسراو، ده بێ زمانێکی ئه ده بی بێ به ڵام هه ر زمانێکی ئه ده بی له وانه یه ستاندارد نه بێ. په یدا بوونی ئه ده بییات له زمانێک دا، نۆرمی دروستی و نادروستی داده مه زرینێ به ڵام ئه وه به ته نیایی زمانێک نا کا به ستاندارد. بۆ وێنه، ‌هه ورامی و کرمانجی و سۆرانی له هجه ی ئه ده بی بوون به ڵام هه ورامی ده رفه تی ستانداردبوونی نه بووه. هه ر وه ها، فارسی و عه ڕه بی تا ئاخری سه ده ی نۆزده زمانی ئه ده بی هه ره به رزی باکووری ئه فریقا و ئاسیای رۆژئاوا و ناوه ندی بوون به ڵام ستاندارد نه بوون. وا هه یه "زمانی ئه ده بی" له به رامبه ر زمانی قسه کردن داده ندرێ.
"زمانی نه ته وه یی" له به رامبه ر "زمانی ناوچه یی" داده ندرێ. به ڵام "نه ته وه"، وه ک هه ر چه مکێکی دی، یه‌ک مه‌عنای نییه‌ و چه‌مکی "زمانی نه ته وه یی" به لانی که مه وه به دوومه‌عنا ده کارهاتووه. بۆ وێنه، فارسی له ئێران دا ‎زمانی کام نه ته وه یه، نه ته وه ی فارس یان ئێرانی؟ زمانی نه‌ته‌وه‌یی زۆرترستاندارده به ڵام ده توانێ ستاندارد نه بێ. بۆ وێنه، سه رۆک کۆماری سۆمالی له 1972 بڕیاری دا که زمانی سۆمالی زمانی نه ته وه یی و ره سمی ئه و وڵاته یه به ڵام ئه و زمانه هێشتا ته واو ستاندارد نه بووه و به‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده وڵه تی سۆمالیا و دامه‌زرانی حکوومه‌تی ناوچه‌یی زمانه‌که‌ش له‌ت و کوت بووه‌.
"زمانی یه کگرتووو"ش مه عنای جۆراوجۆری هه یه. هه م یه کگرتوویی و هه م نایه کگرتوویی دیارده ی نیسبیین. تا ئێسته له باسی کوردی دا، زۆرتر مه‌به‌ست تێکه ڵ کردنی له هجه کان به تایبه تی سۆرانی و کرمانجی و داڕشتنی له هجه یێکی ته واو ده ستکرد ("سورمانجی) بووه. زمانی وا هه‌یه‌ ته‌نیا ئه‌لفوبێیه‌که‌ی ده‌بێ یه ک بگرێ و جاری وا هه یه (وه ک کوردی و ئالبانی) حه ول ده درێ دوو له هجه ی سه ره کی تێکه ڵاو بکرێن. چاوه ڕوان ده کرێ "زمانی ستاندارد" زمانی هاوبه ش و یه کگرتوو بێ بۆ ئه‌وه‌ی ته‌واوی نه‌ته‌وه‌ بتوانێ به بێ که ند و کۆسپی له هجه یی پێی بدوێ و پێی بنووسێ به ڵام چه مکی یه کگرتوویی چه مکێکی سیاسییه. به شێک له ناسیۆنالیسته کان یه کگرتوویی له گه ڵ یه ک له هجه یی تێکه ڵ ده که ن و ده یانه وێ، به پشت به ستن به ده سه ڵاتی سیاسی، یه‌ک ناوه‌ند یان له هجه ی ناوه ندی بۆ زمانی فره‌له‌هجه‌یی کوردی دابتاشن.
پێش سه ده ی نۆزده، عه ره بی و فارسی و لاتین و چینی و چه ند زمانی دی به شێوه یێکی زۆر به رین قاعیده به ندی کرابوون ئه‌ده‌بییاتێکی ده وڵه مه ندییان پێک هێنابوو به ڵام ئه وانه وه ک "زمانی ئه ده بیی کلاسیک" ناسراون و خسڵه تی وایان هه یه که له زمانی ستاندارد جوێیان ده کاته وه (له به شه کانی داهاتوودا ده گه ڕێمه وه سه ر ئه و باسه. ئاشکرایه هیچ کام له و زمانانه "نه‌ته‌وه‌یی" نه‌بوون و زۆرتر ناونه‌ته‌وه‌یی بوون و له‌ مه‌ڵبه‌ندێکی یه‌کجار گه‌وره‌ ده‌کار هاتوون ده‌کارهاتوون و پێیان ده‌ڵێن ("لینگوافڕانکا").*** زۆر جار به زمانی ستاندارد ده گوترێ "زمانی ستانداردی نه ته وه یی" بۆ ئه وه ی له ئه و جۆره زمانانه جوێ بکرێنه وه.
تا ئێسته، چه ند گۆشه یێکی تیۆریی، و سیاسیی و مێژووییم باس کردووه به ڵام بابه ته کان زۆر به‌رینن و ئه و باسانه و زۆر بابه تی دی له به شه کانی داهاتوودا به له به رچاو گرتنی ئه زموونی زمانی کوردی درێژه پێ ده ده م.
---------------------------------
* sociolinguistics, language planning, language policy
** phoneme
فۆنیم واحیدێکی ده نگه که جیاوازی مه عنایی پێکدێنێ، بۆ وێنه له کوردی دا (له هجه ی ستانداردی سۆرانی) ڵ و ل) دوو فۆنیمن له به ر ئه وه ی که له جووتی وه ک که ڵ و که ل دا ده بنه هۆی جیاوازی مه عنایی به ڵام له هێندێک زمانی دی دا یه ک فۆنیمن چونکه مه‌عنا ناگۆڕن.
*** lingua franca

تێبینی : به‌شی سێیه‌می وتاری مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور له‌ ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه‌ ژماره‌ 257، لاپه‌ڕه‌ی 13، چوارشه‌مۆ 9-7-2008بڵاو بووته‌وه‌.به‌سپاس بۆ به‌ڕێزیان و ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه‌ بۆ که‌لک لێوه‌رگرتنی هۆگرانی بابه‌تی زمان و زمانناسی له‌ ڕوانگه‌ دا پێشکێش ده‌کرێ.

Wednesday, July 9, 2008

کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی - به‌شی دوو

ئه‌میری حه‌سه‌نپوور


کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی

به شی دوو

2- زمانی ستاندارد و ستاندارد کردنی زمان: تیۆری و پراتیک

ستاندارد بوون پڕۆسه‌یێکی گۆڕانکاری زمانی – کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ که‌ وێڕای په‌یدا بوونی نه‌ته‌وه‌ و بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ایه‌تی (ناسیونالیسم) له‌ پێشدا له‌ سه‌ده‌ی شازده‌ و حه‌ڤده‌ له‌ ئوڕووپای ڕۆژئاوا ده‌ستی پێکرد. ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ له‌ ئاسیا و ئه‌فریقا له‌ ئاخری سه‌ده‌ی نۆزده‌ دا به‌دی ده‌کرێ و زمانی وا هه‌یه‌، وه‌ک کوردی، له‌ سه‌ده‌ی بیست دا به‌ره‌و ستاندارد بوون وه‌ڕێ که‌وتوون..
له گه ڵ ئه وه ش دا پڕۆسه ی گۆڕان و گه‌ شه کردنی زمانه کانی دنیا، که ژماره یان له نێوان 6600 و 7000 دایه، زۆر ناڕێک و ناته‌رازه‌، و هه‌ر زمانێک بارودۆخی تایبه تی خۆی هه یه، ده کرێ له ناخی ئه و تایبه تێتییانه دا ڕه‌وه‌نده‌ گشتییه‌کانی ستانداردبوون به‌‌دی بکه‌ین.بۆ وێنه، پرۆسه ی ستاندارد بوونی زمانی کوردی له بارودۆخی پێکهاتنی کورد وه ك نه ته وه یێکی بێ ده وڵه ت ده ستی پێکرد ئه ویش له شه رت ومه رجی دابه‌شکرانی زمانه که له نێوان چه ند ده وڵه ت که سیاسه تی زمانیی جۆراوجۆریان هه بوو وهه‌ر کام به‌شێوه‌یه‌ک بڕۆژه‌ی زمانکوژییان به ڕێوه ده برد. به پێجه وانه، ستاندارد کردنی فارسی و تۆرکی
وه ک زمانی ڕه‌سمی و ده‌وڵه‌تی ده‌ستی پێکرد. زمانی عه ره بیش کاتی ده ست پێکردنی ستانداردبوون، له نیوه ی ئاخری
سه ده ی نۆزده دا، زمانی ره سمی (ده وڵه تی) نه بوو به ڵام دوای شه ری جیهانی هه وه ڵ بوو به زمانی ره سمی چه‌ند ده‌وڵه‌ت. سه رباقی ئه‌و تایبه تێتییانه، ستاندارد کردنی ئه‌و زمانانه وه‌ک به‌شێک له پڕۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌ ڕۆنان ده‌ستی پێکرد و درێژه ی بوو – فارسی و تورکی وه ك ئامرازی داڕشتن و دامه زراندنی نه‌ته‌وه‌- ده‌وڵه‌ت و کوردی وه‌ک ئامرازی گه‌یشتن به ده سه ڵاتی
ده وڵه تی. دیاره له ئه و گشتێتییه دا، تایبه تێتی به دی ده کرێ. بۆ وێنه، یه‌کێک له پڕۆسه کانی ستاندارد کردن په‌تیکردنه‌ که
له و چوار زمانانه دا (تورکی، فارسی، عه ڕه بی و کوردی) به دی ده کرێ به ڵام له عه ره بی و فارسی دا (که له کۆنه وه زمانی ئه ده بی و ئیداره یی هه‌ره‌ به‌ده‌سه‌ڵاتی ناوچه بوون) سه‌رنه‌که‌وتووه‌ و له کوردی و ترکی دا به‌شێوه‌یێکی سه‌ره‌ڕۆیانه‌ له‌ ئارا دا بووه‌.
ستاندارد بوون پڕۆسێیکی گۆڕانکاری ته‌نیا زمان نییه، وله‌وه‌ زیاتر، گۆڕانێکی کۆمه ڵایه تی-زمانییه: له و پڕۆسه یه دا، هه م زمان ده گۆڕدرێ و هه م کۆمه ڵگه – ئه‌و گۆڕانه ش پێوه ندی نێوان هێزه کان و سه رچاوه کانی ده‌سه‌ڵات ده شێوێنێ و خه باتی سیاسی وه ڕێ ده خا. ئه‌گه‌ر ستاندارد بوون ته نیا دیارده‌ێیکی زمانی با، پێویست نه ده بوو زمانی راهاتوو و ده‌وڵه‌مه‌ندی وه‌ک فارسی و عه ڕه بی و چینی ستاندارد بکرێن. به بێ وردبوونه وه له پێوه ندییه کانی دیارده ی زمانی و کۆمه ڵایه تی ناتوانین کێشه ی زمانی ستاندارد باش شی بکه ینه وه.
له پڕۆسه ی ستاندارد بوون دا، زمان هه م له فۆڕم دا ده گۆڕدرێ و هه م له ئه رکه کانی (فانکشن) دا. گۆڕانکاری له فۆڕم دا، له گشت به‌شه‌کانی زمان دا به‌دی ده‌کرێ – سیستێمی ده نگی، ئۆرتۆگرافی (ئه‌لفووبێ، رێنووس)،... خاڵبه ندیی، وشه یی، رێزمانی، مه عنایی و هه روه ها شێوازی نووسین هه م له په‌خشان دا وهه‌م له هه ڵبه ست دا. له زانستییه‌کانی زمان دا ، به‌ ئه‌و ده‌ست تێوه‌ردانانه‌ ده‌ڵێن کۆدڕۆنان (کۆدیفیکه‌یشن)* واته دانانی کۆد یان قاعیده بۆ ده کارهێنانی زمان له قسه کردن را بگره هه تا رێنووس و رێزمان. بۆ وێنه، له کوردی دا، ئه‌لف و بێ چێکراوه و قاعیده ی نوێی بۆ داندراوه. هێندێک له چێکه ران ویستوویانه ده‌ست له ئه لف و بێی عه‌ڕه‌بی – فارسی وه ربده ن و بۆ نووسینی کوردی کارامه تری بکه ن (به زیاد کردنی حه رف و به ئیعراب به حه رف کردن) و هێڵێکی دی ویستوویانه به یه کجاری ده ستی لێ هه ڵ بگرن و ئه لف و بێی لاتینی له باتی دابنێن. ئه وانه گۆڕانکاریین له فۆڕمی زمان دا.
گۆڕانکاری له ئه رکه کانی زمان دا، بریتییه له ده کارهێنانی زمان له بواری جۆراوجۆری وه ک زانست، تێکنۆلۆژی، خویندن و
ده رس کوتن، کاروباری حکوومه ت، چالاکی ئابووری، ئامرازی راگه یاندنی گشتی (رۆژنامه، رادیۆ...) و تیکنۆلۆژی راگه‌یاندن (کامپیوتر، ئینترنێت...). بۆ وێنه، کوردی له ساڵی 1898ه وه له بواری نوێی وه ک رۆژنامه‌ گه‌ری دا ده کارهاتووه و له ساڵانی 1920 ه وه بوو به زمانی رادیۆ و خوێندنی سه ره تایی و تا راده یێک ئیداره ی ناوچه یی (له عیراق و یه‌کێتی سۆڤێت دا).
په یدا بوونی ئه رکی نوێ له کوردی دا ئه و پێداویستییه ی هێنا گۆڕێ که فۆڕمی زمانه که بگۆڕدرێ هه تا بتوانێ وه ڵامی ئه و نیازانه بداته وه. بۆ وێنه، رادیۆ کوردییه کانی سه رده می شه ڕی جیهانی دووه م (به غدا،به‌یڕووت ، یافا) له سه ریان بوو هه‌ر رۆژ هه واڵ و پرۆپاگانده ی شه‌ڕ بڵاو بکه‌نه‌وه‌ و ئه‌وه‌ش پێویستی به‌ په‌ره‌پێدانی وشه‌ی زمانه‌که‌ هه‌بوو جا چ به خواستنه وه چ به داتاشین یان شێوه ی دی. هه روه ها، ده کارهێنانی کوردی له کتێبی ده رسی دا کێشه ی نوێباو (مۆدێرن) کردنی سیستێمی وشه‌یی هێنا گۆڕێ.
ئه‌و گۆڕانکارییه له فۆڕمی زمانی کوردی دا به بێ گۆڕانی کۆمه‌ڵگه‌ی کورد پێک نه‌ده‌هات.ئه‌وه‌ش پێکهاتنی توێژێکی رۆشنبیری ناسیۆنالیست له‌ ئاخروئۆخری سه ده ی نۆزده دا بوو، که زۆرتر له شاره کان به تایبه ت له‌ ئیستامبوول ده‌ژیان. ئه‌و توێژه رۆشنبیره بنکه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی و هێزی هانده‌ری هه‌وه‌ڵ هه‌نگاو له‌ ستاندارد کردنی زمان بوو، له 1898 ڕا هه تا 1918. حاجی قادر(1818-1897) که نوێنه‌رێکی ئه‌ده‌بیی ئه‌و بزووتنه‌وه‌ سیاسییه‌ بوو داوای وه‌رگێڕانی زانستی مۆدێرن، وه لانانی "قائیمه و قه سیده"، و بڵاوکردنه وه ی "رۆژنامه وجه‌ریده‌"ی ده‌کرد. ساڵێک دوای مردنی حاجی، هه‌وه‌ڵ ڕۆژنامه‌ به‌ زمانی کوردی بڵاو بۆوه‌. له‌ سه‌د ساڵی ڕابردوو دا، بنکه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی بزووتنه‌وه‌ی زمانیی به‌تایبه‌تی زمانی ستاندارد و نه‌ته‌وه‌یی چه‌ند جار گۆڕدراوه‌.
له پێشدا، ئه و بنکه کۆمه ڵایه تییه له ساڵی 1918 به ولاوه له نێوان پێنج وڵات دا دابه ش کرا و ئه و دابه ش بوونه پرۆسه ی ستاندارد کردنی ته واو ئاڵۆز کرد. له هه مان کاتدا، له هشتا ساڵی رابردوو دا، بنکه ی کۆمه‌ڵایه‌تی ته‌واو گۆڕاوه‌ و، به‌ په‌یدا بوونی هێزی نوێ، به‌رین تر بووه‌. له کۆڕوکۆمه ڵی ئیستانبوولی ئاخری سه‌ده‌ی نۆزده دا، بنکه ی کۆمه ڵایه تی بزووتنه وه ی زمان توێژێکی بچووک بوو که پێک هاتبوو له خانه کان، شێخه کان، مه ڵا و فه قێیه کان و چه ند ده رچوویێکی مه دره سه ی روشدییه و اعدادی، و گشتییان پیاو بوون. ته‌نانه‌ت له کوردستانی تورکییه، له ساڵی 1927دا به‌لانی که‌مه‌وه‌ له سه د دا 96 که س
نه خوێنده وار بوون (بایه‌زید 97.4 ، بدلیس 98.2، دیاربه‌کر 96.5، حه‌کاری 98،6، ماردین 97.8، سعرت 96.5، وان 98.7 ).به ڵام ئێسته له تورکییه و ئێران و عێراق، بزووتنه وه ی زمانی له ده ست توێژی سونه تی رۆشنبیران هاتۆته ده رێ و له مه‌دره‌سه‌ و زانکۆکان و پارلمان و ئامرازی راگه یاندن، هه م له وڵات دا و هه م له ئاستی نێونه ته وه یی دا،به‌رده‌وامه‌.ئه‌گه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا،خوێنه‌ره‌وه‌ تاقه‌ که‌س یان کۆڕی ناو دیوه‌خانی ئاغاوه‌ت و حوجره‌ی مزگه‌وتان بوو،ئێسته‌ "جه‌ماوه‌ری خوێنه‌ره‌وه‌" په‌یدا بووه‌.ئه‌گه‌ر جاران، توێژی ڕۆشنبیر ته‌واو پیاو بوون، ئێسته توێژێکی رۆشنبیری ژن پێک هاتووه. هێزی نوێ له بوواری زمان دا داخوازیی و نیازی نوێی هه یه. ئه‌گه‌ر کوردی جاران زۆر به‌زه‌حمه‌ت ده ستی ده گه‌ یشته داوێنی چاپ، ئێسته به قه ڵه مبازه وه به ره و تێکنۆلۆژی تازه ی زمان وه ک تلفیزیۆن و کامپیوتر و ئینترنێت و ته له فوونی زیره ک (سمارت فۆن) وه ڕێ که وتووه. ئه و
ده ستکه وتانه به‌رهه‌می هێزی نوێن و له هه مان کاتدا ئه و هێزه نوێیانه به رین تر و به هێزتر ده که ن و پێوه ندی نیوان له‌هجه‌کان و زمانه کان و نووسین و کوتن ده گۆڕن. تێکنۆلۆژی تازه بواری نوێ و نیازی نوێ و رێبازی نوێی له زمان دا هێناوه ته گۆڕێ. له و بارودۆخه دا،پڕۆژه‌ی تاقه ناوه ند کردنی زمانی کوردی هه‌ر له هه وه ڵ هه نگاو دا تێک ده قرمێ.
لایه‌نه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی ستاندارد بوون زۆر به‌رین و ئاڵۆزن به‌ڵام ده‌کرێ ئه‌و ئاڵوزییه‌ له‌ دوو پڕۆسه‌ی هه ڵبژاردن و په سند کردنی له هجه ی ستاندارد دا به‌دی بکه ین. ره وتی گشتی ئه وه یه که یه کێک له له هجه کان وه‌ک بنچینه ی زمانی ستاندارد
هه ڵده بژێردرێ یان خۆی جێگیرده کا، و له هه مان کاتدا له لایه‌ن جه‌ماوه‌ری ئاخێوه رانی گشت له هجه کان وه رده گیرێ،
په سه ند ده کرێ، و ده کارده هێندرێ. زمانێکی له فۆڕم دا ستاندارد کرابێ (یه ک سیستیمی ده نگ، یه ک ئۆرتۆگرافی، یه‌ک رێزمانی هه بێ)، به ڵام ئاخێوه رانی ته‌واوی له هجه کان ده کاری نه هێنن وه‌ک زمانی ستاندارد چاوی لێ ناکرێ. ئه وه ره وتی گشتییه له گۆڕانکاری کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ پڕۆسه‌ی ستاندارد بوون دا به‌ڵام هه‌ر زمانه‌ی له‌ بارودۆخی مێژوویی خۆی دا به‌ شێوه‌ی تایبه‌تی خۆی به‌ ئه‌و ڕێیه‌ دا ده‌ڕوا.
ستاندارد کردن به ده کارهێنانی زمان له نووسین و خوێندنه وه به تایبه ت له چاپه مه نی و له په روه رده دا، دانانی رێزمان و قامووس، و چێکردن و نوێباوکردنی ئه لف وبێ و وشه کان و رینووس و خاڵبه ندی ده‌ست پێده‌کا. به ڵام هه‌ر زمانێک به گوێره‌ی بارودۆخی مێژوویی خۆی ئه‌و گۆڕانکارییه به‌ڕێوه‌ ده‌با.بۆ وێنه‌، وه رگێڕانی ئینجیل به زمانی ئه لمانی و بڵاوکردنه وه ی به چاپ (ساڵی 1534 ) وه‌ک هه نگاوێکی سه ره تایی به ڵام گرینگ له ستاندارد بوونی ئه و زمانه داده ندرێ. به پێچه وانه، له زمانی سۆمالی دا، بڵاوکردنه‌وه‌ی به رنامه ی رادیۆیی له شه ڕی جیهانی دووهه م دا به‌ سه ره تایێکی گرینگ له قه ڵه م ده درێ و له کوردی دا، بڵاوکردنه‌وه‌ی رۆژنامه و گۆڤار ده ورێکی به رچاوی گێڕا.
من له ده کار هێنانی چه مکی "ستاندارد" وه ك کردار (فیعل)، هه م له شکڵی تێپه ڕی "ستانداردکردن" و هه‌م له‌ شکڵی
تێنه په ڕی "ستانداردبوون" که ڵک وه رده گرم. زۆر به کورتی، زمان هه م ستاندارد ده بێ و هه م ستاندارد ده کرێ. گۆڕانی زمان و کۆمه ڵگه پرۆسه یێکی وشیارانه یه (به به رنامه و به فکرلێ کردنه وه یه) به ڵام له هه مان کاتدا، ره وتی خۆڕسکی له هه ر پڕۆسه یێکی گۆڕان دا به دی ده کرێ. بۆ وێنه بێتوو نووسه‌رێک چیرۆکێکی زۆر باش به زمانێک یان له هجه یێک بنووسێ شان و قورسایی ئه و زمانه یان له‌هجه‌یه‌ زیاتر ده کا و پله وپایه ی به‌رزتر ده کا بێ ئه وه ی به رنامه ی بۆ ئه و مه به سته بووبێ. به ڵام له‌ په‌یدا بوونی زمانی ستاندارد دا، ده ست تێوه ردانی وشیارانه ده ورێکی گرینگتر له گۆڕانی خۆڕسکی ده گێڕێ. بۆ وێنه، له زمانی ئینگلیسی دا، ساموێل جانسن به دانانی فه رهه نگێک له ساڵی 1755 دا ده ورێکی چالاکانه‌ی گێڕا له ستانداردکردنی
ئه و زمانه به تایبه ت رێنووسه که ی. هه روه ها، له‌ پڕۆسه‌ی په‌یدا بوونیی ستانداردێکی نوێ له زمانی ئینگلیسی دا، واته ستانداردی ئه مریکایی، دانانی فه رهه نگی وێبستر له سالی 1828 دا ده ورێکی به رچاوی گێڕا. له ئه زموونی زمانه ستاندارده کان دا، ناکۆکی و کۆکی هه یه له نێوان گۆڕانی خۆڕسکی و وشیارانه، و هه‌ر زمانێک پێوه ندی ئه و دوو ره وته به شیوه یێک رێک ده خا. بۆ وێنه، له فه‌ڕانسه‌ ده وڵه ت به دامه زراندنی ئه کادیمی زمان ویستوویه تی بۆ گۆڕانی خۆڕسکی زمان سنووردابنێ و ئه‌و ئه کادیمییه وه‌ک ده‌زگای به‌رنامه‌ ڕۆنانی زمانیی چالاکی بکا. به پێچه وانه، له ئینگلستان و ئه مریکا، ستانداردکردن به بێ
ئه کادیمی زمان به ڕێوه چووه. له کوردیش دا (بێجگه له یه کێتی سۆڤێت)، ئه‌رکی ستاندارد کردن به بێ به ر نامه یێکی وشیارانه یان به بێ ئه کادیمی زمان به ڕێوه چووه له گه ڵ ئه وه ش دا جاروبار ده زگایێک یان کۆمیته یێک (بۆ وێنه له کۆماری کوردستان دا) بۆ ئه و مه‌به‌سته‌ پێک هاتووه. له کوردی دا، به تایبه تی له کوردستانی عێراق، ئه و ئه‌رکه‌ زۆرتر له سه ر شانی نووسه ران،
وه رگێڕان، رۆژنامه نووسان، فه‌رهه‌نگ نووسان و رێزمان نووسان و به‌ڕێوه‌به‌رانی رادیۆکان بووه.
ستاندارد بوون، له گشت زمانێک دا، پرؤسه یێکی ناته واوه له به ر ئه وه ی که زمان حه موو کاتێ له گۆڕان دایه و که س ناتوانێ بیوه ستێنێ. له کاتێک دا له سه د ساڵی رابردوو دا زمانی کوردی خه‌باتێکی به‌رده‌وامی بۆ ستانداردبوون کردووه، له زمانی وه ک عه ڕه بی و فارسی و ئینگلیسی و دانمارکی و هوله ندی و ئه لمانی و سوێدی دا پرۆسه ی "ناستانداردبوون"** له ئارادا بووه. بۆ وێنه، زمانی فارسی کلاسیک که له هیندووستانه وه هه‌تا باکووری ئه فریقا ده‌کار ده هات له سه ده ی بیست دا سێ ستانداردی تاجیکی و ده ری و فارسی لێ په‌یدا بوو. هه روه ها زمانی عه ڕه بیش چه ند ستانداردی وه ک مه غریب و قاهیره و به غدا و ده میشقی لێ وه‌ده‌رکه‌وت. زمانی ئینگلیسیش، به چه ند ستانداردی وه ک ئه مریکایی، ئوسته رالیایی، هیندی،
ئه فریقایی، و... دابه ش بووه. ئه‌گه‌ر زمان هه میشه له گۆرین دایه ستاندارد بوونی زمانیش پرۆسه یێکی یه کجاره کی و هه تا هه تایی نییه. ستانداردبوون و ناستانداردبوون هاوکات له ئارادان. له هه مان کاتدا که زمان ستاندارد ده‌بێ پرۆسه ی ناستاندارد بوون، جا چ به خێرایی چ به ئه سپایی، له گووران دا ده بێ.
زمانه کان به شیوه یێکی سه‌ربه‌خۆ و له فه زایێکی ئازاد دا به ره و ستاندارد بوون وه ڕێ ناکه‌ون. لێره دا مه‌به‌ستم ته نیا
ده سه ڵاتی ده وڵه تیی و سیاسه تی زمانکوژی ده وڵه ته کان نییه. مه به ستم زۆرتر قورسایی فه رهه نگیی زمانه کانه که دیاره له ده سه ڵاتی ده وڵه تی جوێ ناکرێته وه. بۆ وینه، زمانی کوردی له تورکییه و عێراق و ئێران له بارودۆخی ده سه ڵاتی فارسی، ترکی و عه ره بی دا ده ستی به ستاندارد بوون کرد و ئه وه ش دوو پرۆسه ی له رواڵه تدا ناته‌بای هه ڵکردن و
تێک هه ڵچوونی تێداکۆبۆته وه. بۆ نموونه،په‌تی کردنی وشه، که یه کێک له‌ ڕه‌وته‌کانی ستانداردکردنه، له کوردستانی عێراق زۆرتر به پاکتاوکردنی وشه ی عه ره بی به ڕێوه ده چێ، له ئێران به پاکتاویی فارسی و له تورکییه به بژاری وشه ی ترکی. له هه مان کات دا، وشه خواستنه وه له و زمانانه درێژه‌ی هه یه. خواستنه وه ی وشه، وه‌ک په‌تیکردنه که، کێشه یێکی سیاسییه و
به رنامه ی ستاندارد کردنی ته واو ئاڵۆز کردووه. له کوردستانی عێراق زمانه‌که‌یان وه‌به‌ر لێشاوی وشه ی فارسی داوه به‌ڵام
سه دان وشه ی خوازراو و کوردی کراوی وه ک "له هجه" پاکتاوده‌کرێ و وشه‌ی ئینگلیسی "دیالێکت"ی له جیگه‌ی داده‌نێن.
سه رچاوه ی ئه و بڕیارانه له به رژه وه ندی سیاسی دایه نه ک له خسڵه تی زمان، به گشتی، و زمانی کوردی، به تایبه تی.
له ئه و چه ند نموونانه ده رده که وێ که هه ر زمانێک هه م له ناو خۆی دا ناکۆکی هه یه (وه ک فره له هجه یێتی و سیاسه تی جۆراوجۆری وشه ڕۆنان) و هه م له نێوان خۆی و زمانه کانی دی دا (وه ک پله ی به هێزیی زمانی عه ره بی و فارسی و ئینگلیسی و بێ هێزی نیسبی زمانی کوردی). زمانه کانی دنیا له یه کتر هه‌ڵنه‌بڕاون و به ته‌نیایی وبه‌ سه‌ربه‌خۆیی ناژین. ئه‌گه‌ر زمانه‌کان له رابردووی دوور دا به ده‌ریا و ئوقیانووس و قاڕه لێک جوی ده بوونه وه، به په یدا بوونی نیزامی ده سمایه داری لێک نزیک بوونه وه و نیزامێکی زمانی یان سیستیمێکی زمانییان پێک هێنا. نیزامی زمانی به و مه‌عنایه‌ که زمانه کان له دوور و نزیکه وه کار ده‌که‌نه‌ سه ر یه کتر و به پێی پله و پایه دابه ش کراون و هه ر کامه ی له ئاستێکی به رزی ونزمی ده سه ڵات ڕاده‌وه‌ستن: زمانی گه وره و بچووک، نووسراو و زاره کی، ره سمی و نا ڕه سمی، نه ته وه یی و ناوچه یی، ستاندارد و نا ستاندارد، نێونه ته وه یی و نه ته وه یی، ره سمی و سه رکوت کراو، و هتد.

** codification*
Ana.Deumert and Wim Vandenbussche (eds.). Germanic Standardizations. Monash University/Vrije Universiteit
Brussel/FWO Vlaaderen, 2003

تێبینی: به‌شی دووه‌می وتاری " کێشه‌ی زمانی ڕه‌سمیی کوردی" مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ ژماره‌ی 256 ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه لاپه‌ڕه‌ی 13‌، سێشه‌مۆ 8-7-2008 وه‌رگیراوه‌.

Tuesday, July 8, 2008

کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی


ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی

به شی یه ک

1- داڕشتنی باسه‌ که

کوردی، وه ک زۆربه ی زمانه زیندووه کانی دنیا، زمانێکی فره له هجه یه و هه ر له هجه ش به چه ند بن-له هجه ی ره نگاوڕه نگ رازاوه ته وه. پێنج سه ده له مه وپێش، شه ره فنامه، له ناخی کۆمه ڵگه ی ده ره به گی کوردستان و له جه نگه ی ده سه ڵاتی
ئه ماره ته کان دا، نووسی: "طایفه اکراد چهار قسم است و زبان و آداب ایشان مغایر یکدیگر است (اول) کرمانج (دویم) لر(سیم) کلهر (چهارم) گوران"، واته "تایفه ی کوردان چوار به شن و زمان و داب و ده ستووریان لێک جیاوازه ..."
له کۆمه ڵگه ی ده ره به گی دا، که زۆربه ی خه ڵک به سترابوونه وه به زه وی و له لادێ کشت و کاڵیان ده کرد و به شێوه ی زاره کی ده دوان، فره له هجه یێتی باری باوی ژیانی شار و گوند بوو. شه ره فخان، حاکمی ئه ماره تی بدلیس، له سه ره تای شه ره فنامه دا باسی ناکۆکی کوردان ده کا و ده ڵێ: "و طوایف اکراد متابعت و مطاوعت همدیگر نمی کنند و اتفاق ندارند"، واته " تایفه ی کوردان شوێنی یه کترناکه ون و گوێڕایه ڵی یه کتر ناکه ن ویه ک که وتوو نین". له درێژه ی ئه و باسه دا، هۆیه کانی ئه و چه ند به ره کییه لێک ده داته وه به ڵام جیاوازی زمانیی و له هجه یی وه ک سه رچاوه ی ناکۆکی دانانێ. له سه رده می ئه ماره ته کاندا، چ له ده زگای ده وڵه ت دا وچ له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا،باسی ڕه‌سمی کردنی له‌هجه‌یێک و زمانێک نه‌ ده‌هاته‌ گۆڕێ. بۆ وێنه‌،له‌ ده‌رباری ئه‌ماره‌تی ئه‌رده‌ڵان
دا، زمان و ئه ده بییاتی هه ورامی، فارسی و عه ره بی باو بوو. له ده رباری ئه ماره تی بدلیس دا، به زمانی کوردی، تورکی، فارسی و عه ڕه بی قسه یان ده کرد و ده یان نووسی. له کۆمه ڵگه شدا، ده نگ بێژ وگۆرانی بێژی کورد و هه رمه نی و جووله که و ئازه ری به زمانی یه کتر گۆرانییان ده کوت و به یت و باویان ده گێڕاوه.

دیاره سه رباقی تێکه ڵاویی زمان و له هجه کان، له کۆمه ڵگه‌ی فره له هجه یی و فره زمانی دا، زمانه کان و له هجه کاننا به رابه ربوون به ڵام نیزامی ده ره به گی توانای ناوه ندی کردن و ره سمی کردن و دا سه پاندنی هیچ له هجه یێک یان زمانێکینه بوو. بۆ وێنه، سوڵتانی عوسمانی نه ده یه ویست نه ده یتوانی ده کارهێنانی زمانی کوردی قه ده غه بکا یان تورکی به سه رئه ماره ته کاندا دا بسه پێنێ، به ڵام ریژیمی ناسیۆنالیستی کۆماری تورکییه، دوای هه شتا ساڵ قه ده غه کردنی زمانی کوردی، ئێسته که رێگه‌ ده دا به نووسینی، ده کارهێنانی چه ند حه رفی کوردی به جورم داده نێ.* یا خۆ له ئه وجی ده سه ڵاتی خه لافه تی ئیسلامی دا، خه ڵیفه کانی به غدایه نه ده یانتوانی و نه ده یانه ویست زمانی کوردی غه یری قانوونی بکه ن به ڵام ساطع الحصری، ناسیۆنالیستی ناسراوی عه ره ب و مودیری مه عاریفی ده وڵه تی تازه دامه زراوی عێراق، رێگه ی نه ده دا کوردی عێراق بۆ باشتر نووسینی
زمانه که یان چه ند نیشانه له سه ر حه رفی عه ڕه بی دابنێن به بیانووی وه ی که ئه و کاره ده ست تێوه ردان له زمانی خوڵایه.

که له سه رده می ئه ماره ته کان دا نووسین به کوردی ده ستی پێکرد (سه ده ی شازده)، هه ورامی و کرمانجی و سۆرانی وه ک سێ له هجه ی ئه ده بی، یه‌ک به دوای یه کتر دا و سه ربه خۆ له یه کتر، سه ریان هه ڵێنا. ده کرێ بڵیێن فره له هجه یێتی هه تا ساڵی 1898 (بڵاو بوونه وه ی هه وه ڵ رۆژنامه ی کوردی) و بگره تا دامه زرانی ده وڵه تی عێراق (1918) و ده ستپێکردنی ده سه ڵاتی سۆڤێت له قه فقاز (1921)، کێشه یێکی سیاسی نه بوو. دوای سه رهه ڵدانی ناسیۆنالیسمی کورد (له ئاخروئۆخری سه ده ی نۆزده دا) و نووسینی کوردی به چاپ ودامه زرانی نه ته وه- ده وڵه ته کان که سیاسه تی زمانیی جۆراوجۆریان هه بوو، جیاوازی له هجه کان وه ک کێشه یێکی سیاسی هاته گۆڕێ. مه به ستم له سیاسه ت و سیاسی بوونی کێشه ی له هجه کان لێره دا ئه وه یه که زمان، له روانگه ی ناسیۆنالیستییه وه، وه ک ئامرازێکی گرینگی پڕۆژه ی نه ته وه ڕۆنان و ده وڵه ت ڕۆ نان چاوی لێده کرێ ده نا جیاوازی زمانی و له هجه یی هه م ئێسته و هه م له رابردوودا له گه ڵ دابه شبوونی نابه رابه رانه ی ده سه ڵات تێکه ڵاو بووه. ناسیۆنالیسم، جیاوازی له هجه کان وه ک به رهه ڵستێک له به رامبه ر پێک هاتن و داڕشتنی نه ته وه داده نێ و ئاماده یه بۆ یه کگرتنی نه ته وه
له هجه کان به زه بر و زه نگ سه رکوت بکا.

جیاوازی له هجه یی خۆی له خۆیدا سه رچاوه ی نابه رابه ری و زوڵم و هه ڵاواردن (تمییز، تبعیض) نییه. ده نگ و وشه و رێزمان هیچ خسڵه تێکی وایان نییه که نابه رابه ری پێک بێنن. بۆ نموونه، هیچ ده نگێک یان حه ڕفێک (بۆ وێنه: ه، ک، ء ، خ) له ده نگێک یان حه ڕفێکی دی (بۆ وێنه: ح، ق، ع، غ) باشتر، جوان تر، خۆشتر، یان ره سه ن تر نییه. که س ناتوانێ، به پشت به ستن به زانستی زمانناسی،بیسه‌لمێنی که‌،بۆ وێنه‌، وشه‌ی ساخته‌ی "فه‌رمی" له‌ "ڕه‌سمی" باشتره‌ یان جوانتره‌ یان ڕه‌سه‌نتره‌،یاخۆ ڕسته‌ی" نابێت زارێک به‌ زۆری به‌ سه‌ر زارێکی دی دا بسه‌پێندرێ"له‌ ڕسته‌ی "نابیت زاره‌ک ب زۆری له‌ سه‌ر زاره‌کێ دی بهێته‌ سه‌پاندن" ڕه‌سه‌نتر و جوان تره‌.
به ڵام زۆر له مێژه سه لماندراوه که "ره سه نایه تی"، "جوانی"، و "راستی" خۆیان دیارده ی مێژوویین و به بڕیار و قه راری کۆمه ڵایه تی پێکد ێن. هیچ قاعیده یێکی رسته یی وه ک فاعیل – فیعل – مه فعوول ( بۆ وێنه له ئینگلیسی دا) باشتر و جوانتر له قاعیده ی دی وه ک فاعیل – مه فعوول – فیعل (بۆ وێنه له کوردی دا) نییه. یا خۆ وه پێشکه وتنه وه ی ئینگلیسی له گشت زمانه کانی دنیا هیچ پێوه ندی به رێزمانه که یه وه نییه. به ڵام له کۆمه ڵگه‌ دا، که له سه ر بنچینه ی نابه رابه ری و ناکۆکی ئابووری و کۆمه ڵایه تی و سیاسی داڕێژراوه (جووتیار و ئاغا، کرێکار و ده سمایه دار، ژن و پیاو، لادێیی و شارستانی، منداڵ و دایک/باوک، هتد)، زمان و ده سه ڵات تێک ده هاڵێن: زمان – له ده نگه‌کان ڕا بگره هه تا ساختی رسته یی و مه عنایی – هه م له نووسین و هه م له قسه کردن دا، ده بێته مه یدانی خه باتی سیاسی و کۆمه ڵایه تی.

نووسین به ئه لف و بێ نزیکه ی 5500 ساڵ له مه و پێش ده ستی پێکرد به ڵام زۆربه ی زمانه کانی دنیا، که ژماره یان ده گاته حه وت هه زار، سونه تی نووسین و پێشینه ی ئه ده بییان پێک نه هێناوه، ئه وه ش له به رئه‌ وه ی نییه که ئه و زمانانه نزم و دواکه وتوون. بؤ وێنه، نووسین به فارسی نزیکه ی دوازده سه ده له مه و پێش ده ستی پێکرد و مێژووی نووسین به کوردی له پێنج
سه ده تێ ناپه ڕێ و ئه و ناته رازییه له به ر ئه وه ی نییه که فارسی له باری ساختی زمانییه وه له کوردی باشتره یان پێشکه وتوو تره. هه روه ها، ده ست پێکردنی نووسین به هه ورامی و کرمانجی و سۆرانی و پێگه یشتنیان وه ك له هجه ی ئه ده بی هیچ پێوه ندی به ساختی زمانیی (سیستێمی ده نگیی، وشه یی، رسته یی، و مه عنایی) ئه و له هجانه وه نه بوو. هۆیه کان له ده ره وه ی ساختی زمانی واته له بارودۆخی کۆمه ڵایه تی و ئابووری و سیاسی دا له نگه ریان گرتبوو. ئه گه ر له هجه کانی دی (وه ک کرماشانی، دمڵی...) به رهه می ئه ده بیی نووسراویان نه بووه به هۆی ئه وه نییه که له باری زمانییه وه له هه ورامی و کرمانجی و سۆرانی نزم ترن. هه روه ها، ژیانی ئه ده بی سێ له هجه کان هاوکات ده ستی پێ نه کرد. هه ورامی و کرمانجی سێ سه ده له سۆرانی له پێش تر بوون. وه دواکه وتنی سۆرانیش له به ر "ناڕه سه نایه تی" و "دواکه وتوویی" ئه و له هجه یه نه بوو.

به سه رهه ڵدانی ناسیۆنالیسمی کورد، جیاوازی له هجه کان وه ک کیشه یێکی سیاسی هاته ڕوو. بزووتنه وه ی ناسیۆنالیستی کورد، وه ک زۆربه ی هاوتاکانی، داوای نه ته وه و زمان و نیشتمانێکی یه کگرتوو ده کا. له سه ره تا دا (1898-1918)، کێشه ی له هجه کان به شیوه یێکی خۆڕسکی و پراگماتی چاره سه رکرا. له و سه رده مه دا، کوردستان له نێوان ئێران و عوسمانی دا دابه ش کرابوو و ئه و کوردانه ی که وتبوونه رووسییه ژیانی عه شیره تییان هه بوو و چالاکی ئه ده بییان ده ست پێ نه کردبوو. خه باتی ئه ده بی و سیاسی شێوه نوێباو (مۆدێرن) له پێشدا له کوردستانی عوسمانی ده ستی پێکرد. ئه و رۆژنامه و گۆڤارانه ی که له ساڵی 1898 هه تا شه ڕی جیهانی هه وه ڵ له عوسمانی بڵاوبوونه وه به کرمانجی بوون و جاروبار بابه تی سۆرانیشیان بڵاوده کرده وه.
ئه وه ش وه نه بێ سیاسه تێکی زمانیی وشیارانه بووبێ، و زۆرتر له به ر ئه وه بوو که کرمانجی زمانه کان له باری کۆمه ڵایه تی و فه رهه نگی و سیاسی و ئابوورییه وه بانده ست بوون.

دوای شه ڕی جیهانی هه وه ڵ، له ئێران و تورکییه و سوورییه زمانی کوردی سه رکوت کرا و ئیتر له و وڵاتانه جیاوازی له هجه کان نه یده توانی وه ک کێشه یێکی سیاسی-زمانی بێته گۆڕێ. به ڵام له عێراق و له یه کێتی سۆڤێت، کوردی له نووسین و خویندن و ئامرازی راگه‌یاندنی گشتی و تا راده یێکیش له کاری ئیداری داده کارهێندرا. له یه کێتی سۆڤێت، ته واوی کورده کان به له هجه ی کرمانجی قسه یان ده کرد و مه سه له ئه وه بوو که کام بن- له هجه ی کرمانجی وه ک نۆرمی** زمانی ئه ده بی کوردی هه ڵبژێرن. له کۆنگره ی 1934 یێره وان دا، "مه کته بی خانی" وه ک نۆرمی زمانی ئه ده بی داندرا. له کوردستانی عێراق، له سه ره تاوه زۆربه ی نووسینی چاپی و ئیداره یی به سۆرانی بوو له گه‌ڵ ئه وه شدا که وه ک له هجه یێکی ئه ده بی سه ده یێکی زیاتر ته مه ن نه بوو و تا دامه زرانی ده وڵه تی عێراق هیچ گۆڤار و رۆژنامه ی پێ بڵاو نه کرا بۆوه. هیچکام له و بڕیارانه، بێجگه له بڕیاری کۆنگره ی
یێره وان، به رهه می راوێژ و ته کبیروڕا و لێکۆڵینه وه و لێکدانه وه و پرۆسه یێکی دێمۆکراتی نه بوو. هه روه ها ده کارهێنانی کرمانجی له عوسمانی و سۆرانی له عێراق، هیچ پێوه ندی به راده ی پێشکه وتوویی یان "ره سه نی" ئه و له هجانه وه نه بوو؛ ئه وه ی که ده وری ده گێڕا قورسایی سیاسی و ئابووری ئاخێوه رانی له هجه کان بوو. دیاره رێبازی سیاسی و به رژه وه ندی ده وڵه ت له عێراق هه م ده وڵه تی عیڕاق و هه م ئینگلیس) و یه کێتی سۆڤێت (به تایبه ت کۆماری سۆسیالیستی هه رمه نستان) ده ورێکی گرینگی گێڕا.

شه ڕی سۆرانی- کرمانجی له کوردستانی عێراق دا سێ جار هه ڵاییساوه. هه رجار شه ڕگه‌ کان و رازانه وه ی هێزه کان به‌ گوێره ی بارودۆخ گۆڕاون. هه وه ڵ جار له 1931دا، کاتێکی ده وڵه تی عێراق به ره و "سه ربه خۆیی"ده ڕۆیی و باسی دانانی "قانوونی لوغاتی مه حه لییه" هاته گۆڕی، حکوومه تی نووری سه عید به بیانووی ئه وه ی که کوردی فره له هجه ییه ده یه ویست رێگه‌ نه دا به ره سمی کردنی وه ک زمانێکی ناوچه یی و له هه مان کاتدا ده یه ویست، هه ر به ئه و بیانوویه، ناوچه ی بادینان ته عریب بکا.

دوای رووخانی ریژیمی پاشایه تی له 14ی ته مووزی 1958 دا، جارێکی دی کێشه که سه ری هه ڵێناوه، کاتێکی ده وڵه تی تازه دامه زراوی کۆمار ماوه ی به شی کوردی رادیۆ به غدای له دوو سه عات کرد به چوار سه عات و کرمانجیش وێڕای سۆرانی ده کارهێندرا. گشت به رنامه کانی رادیۆ، بێجگه له گۆرانی، له سه ره تاوه (ساڵی 1939) به سۆرانی بوون به ڵام له مه وپاش هه واڵ و چه ند به رنامه یێکی دی به کرمانجی بڵاوده کرانه وه. ئه و گۆڕانه له سیاسه تی زمانیی به شی کوردی باس و جه ده لی وه ڕێخست و دوو بۆچوون یان سیاسه تی وه ده ر خست. هێڵێک پێی وابوو مه به ستی ده وڵه تی عێراق دووبه ره کی خستنه نێوان رێزی کورد، و زمانی کوردی هه ر ئه وه یه که له کوردستانی عێراق دا له خوێندن و چاپه مه نی دا ده کاردێ و ئاخێوه رانی کرمانجیش ده بێ به سۆرانی بخوێنن و بنووسن. هێڵێکی دی پێی وابوو زۆربه ی گه لی کورد کرمانجی زمانن ، ئه ده بییاتی کلاسیکی کرمانجی کۆنتر
وده وڵه مه نده، هه وه ڵ چاپه مه نی کوردی به و له هجه یه بووه، و زمانی ئه ده یبی کوردی ده بێ به هه ردووله هجه بێ. له ئه نجامی ئه و جه ده له دا، ئه و دوو رێبازه گه ڵاڵه کران بێ ئه وه ێ پشت ئه ستوور بن به تیۆری و زانستییه کانی زمانناسی و سیاسی. له پراتیک دا، له هجه ی کرمانجی ورده ورده له نووسین دا ده کار ده هات و کاتێکی دوای ئه یلوولی 1961 ده سه ڵاتی پارتی دێمۆکرات له به شێک له گونده کانی کوردستاندا دامه زرا، "رادیۆی ده نگی کوردستان" وه ک رادیۆی به غدا به هه ر دوو له هجه به رنامه ی بڵاوکرده وه. ئه گه ر له ساڵانی 1931-1932 دا، دوو به ره ی ئه و تێکهه ڵچوونه ده وڵه ت و چه ند رۆشنبیرێکی کورد بوون، له ساڵی 1958 دا، گۆڕه پانی شه ڕه كه گۆڕدرا. ئه و جار کێشه که له نێوان دوو به ره ی رۆشنبیری کورد وه ڕێ که وت.

دیاره له سه رده می هیچکام له و پێک وه ر بوونانه دا، گه لی کورد ده سه ڵاتی سیاسی به شێوه ی خودموختاری یان سه ربه خۆیی نه بوو. به ڵام دوای ده ستپێکردنی شه ڕی چه کداری 1961، ده کار هێنانی کرمانجی له "رادیۆی ده نگی کوردستان"ی پارتی دێمۆکراتی کوردستان دا ده ریخست که کێشه ی دوو له هجه کان دا نه مرکاوه و له داهاتو دا سه رهه ڵده داته وه. که له 1991 دا ده سه ڵاتی ده وڵه تی عێراق له سه ر به شێکی کوردستان لاچوو، ئاخێوه رانی کرمانجی بێ ئه وه ی چاوه ڕوانی بڕیاری حیزبه کان یان رۆشنبیران بن، بڕیاریان دا که له هجه ی ئه ده بی خۆیان ده کار بێنن. ئێسته خه ڵک له ناوچه ی بادینان، له ده ره وه ی ده سه ڵاتی ده وڵه تی کورد (حکوومه تی هه رێم)، له دووکان و خواردنگه و میوانخانه، کووچه و کۆڵان، رێگاوبان، سه ر به رده قه بران، و له هه ر جێیێک که نووسین ده کار بێ، به له هجه ی خۆیان ده نووسن. له چه ند جێگه‌ ش که له ژێر حوکمی ده وڵه تی هه رێم دایه، وه ک زانکۆ، ده سه ڵاتی زمانیی دراوه به له هجه ی کرمانجی. ئێسته ئاشکرایه که له مه دره سه ی سه ره تایی و ناوه ندیش دا، داوای ده رس خویندن به کرمانجی ده که ن. ئه وه ش سه یر نییه و ده بێ چاوه ڕوان بکرێ. ئه گه ر له ساڵانی 1920-1930 دا له بادینان توێژیکی رۆشنبیری به هێز پێک نه هاتبوو، ئێسته توێژێکی به رین و هه مه ڕه نگه ی رۆشنبیر، به ژن و پیاووه، بڕیاری داوه که کوردی زمانێکی فره له هجه و دوو-ستاندارده. جا سه یر نییه که به ره ی سۆرانی خوازی ئێستا نیگه رانی ده سه ڵاتی کرمانجی بێ و بییه وێ به زه بری هێزی ده وڵه ت ئه و ده سه ڵاته له ئاخێوه رانی کرمانجی بستێنێته وه و به به رنامه ی وه لانان و سووک کردن و هه ڕه شه کردن، سۆرانی بکا به زمانی یه کگرتوو و ستانداردی "براگه وره" و کرمانجی و ئاخێوه رانی بکا به براچکۆله. به ڵام
"براگه وره یی"، هه م له داب و نه ریت دا و هه م له سیاسه ت دا، به رهه می کۆمه ڵگه ی ده ره به گییه و کرمانجی زمانه کان نایانه وێ به هیچ بیانوویێک ببن به خوشکه چکۆله و برا چکۆله. کێشه که، کێشه ی نا به رابه رییه و ئه و نابه رابه رییه ش به دابین کردنی مافی به رابه ری چاره سه ری ده کرێ. ئه و کێشه زمانییه، له بنچینه دا، کێشه ی دێمۆکراسییه.

دیاره ره سمی کردن -- چ یه ک له هجه (سۆرانی) بێ یان دوو له هجه (سۆرانی و کرمانجی) -- کیشه یێکی ئاڵۆز و فره لایه نه، به ڵام زۆرتر له گۆڕه پانی سیاسه تی زمانیدا خول ده خواته وه. وه ک کێشه یێکی سیاسی، هه رکه س بۆی هه یه باسی بکا، لایه ن بگرێ و رێنوێنی بکا. له و کێشه یه دا، وه ک هه ر کێشه یێکی سیاسی، پێویسته ته کبیروڕا به شێوه یێکی به رین و جه ماوه ری به ڕێوه بچێ. پێویسته پرس به ئاخێوه رانی له هجه کان، هه م خوێنده وار و هه م نه خوێنده وار، بکرێ و ویست و نیاز و داواکارییه که یان ببێته بنچینه ی سیاسه تی زمانی وبه رنامه ی زمانی. ده سته یێک رۆشنبیر و سیاسه ت به ده ستی سۆرانی زمان نابێ ئه و مافه به خۆیان بده ن که کرمانجی وه ک له هجه یێکی دواکه وتوو له کاروانی مه ده نییه تی سۆرانی له قه ڵه م بده ن، خۆیان بکه ن به
"برا گه وره" و فتوای ژێرچه پۆکه یی کورمانجی و ئاخێوه رانی بده ن.

له و باسانه ی که به دوای بڵاو بوونه وه ی نامه ی په نجاوسێ نه فه ر وه ڕی که وتووه، زۆر جار چه مک و زاراوه ی هه ره گرینگی ئه و بابه ته به شێوه یێکی ناڕاست و نابه جێ ده کارهێندراون‌. بۆ وێنه"زمانی ستاندارد" و "زمانی ره سمیی" و "زمانی یه کگرتوو" تێکه ڵ ده کرێن و جیاوازییه کانیان ده شێوێندرێن. با نموونه یێک بگێڕمه وه له سه ردێڕێکی ژماره 6 ی رووداو که به گێڕانه وه له وتووێژێک نووسیوێتی:ستانده رایزکردنی زمانی کوردی پێویستی به بڕیارێکی سیاسی هه یه" ( 12/5/2008 ، ل. 12).

جارێ له پێشدا، وشه ی "ستانده رایز"، که بێ ئه وه ی پێویست بێ له ئینگلیسی خوازراوه ته، هه ڵه یه و له ئینگلیسی دا"ستانداردایز"ه. دوایه، له ئه و سه ردێڕه دا، ستاندارد کردن له گه ڵ ره سمی کردن تێکه ڵ کراوه.ده کرێ به بڕیاری ده وڵه تی له هجه یێک ره سمی بکرێ به ڵام ستاندارد کردن ته نیا به هێزی ده وڵه ت پێک نایا. زمان ده توانێ ستاندارد بێ و ره سمی نه بێ (ئینگلیسی له ئه مریکا، به قانوون و به ده ستوور، زمانی ره سمیی نییه). هه روه ها، زمانێکی ستانداردیش نه بووبێ ده توانێ ره سمی بکرێ.

ستاندارد کردنی زمان کێشه یێکی ته نیا زمانی نییه و له پێشدا سیاسییه. به ڵام وه ک هه ر کێشه یێکی سیاسی،هه روه ها پرۆوه یێکی گۆڕانی مێژوویی، زمانی، کۆمه ڵایه تی، ئابووری، و ئیده ئۆلۆژییه. پرۆژه ی ره سمی کردنی له هجه ی سۆرانی ململانییێکی سیاسییه بۆ دابه شکردنه وه ی ده سه ڵات، و سیاسه ته له گۆڕه پانی زمان دا. مه به ست له سیاسه تیش ته نیا حیزبایه تی نییه. له و زنجیره باسانه دا، کێشه ی زمانی ره سمی کوردی لێکده ده مه وه به ئومێدی ئه وه ی یارمه تی بدا به روون بوونه وه ی لایه نه تیۆری، زمانی، مێژوویی، سیاسی، و ئیده ئۆلوژییه کانی ئه و کێشه یه. له شێوازی نووسین دا رێبازی گۆران و هێمن و سه جادی ره چاو ده که م و خۆم له په تی کردنی سه ره ڕۆیانه ده پارێزم.

--------------------------------
* حه رفه قه ده غه کراوه کان ئه وانه ن:
q, x, w, ê

Norm **
نۆرم پێوانه یێکی دروستی و نادرووستی یان په سندکراویی و ناپه سند یی له ده کار هێنانی زمانه. له زمانی ئه ده بی یان ستاندارد دا، نۆرمێک ره چاو ده کرێ جا یان له سه ر بنچینه ی له هجه یێک یان به پشت به ستن به ئه و قاعید ه و رێ وشوێنانه ی که نووسه ران و قامووس نووسان و رێزمان نووسان دایده نێن و باو ده بێ یا خۆ به تێکه ڵاوکردنی ئه و دووانه. بۆ وێنه من له و نووسراوه دا، زۆرتر نۆرمی موکرییانیم ده کارهێناوه نه ک نۆرمی سلێمانی. دوو نۆرمی سلێمانی و موکرییانی له زۆر بواری ده نگیی، وشه یی، مه عنایی و رێزمانی دا جیاوازییان هه یه. بۆ نموونه بڕوانه جیاوازی راناوه کان له نۆرمی سلێمانی ( من، تۆ، ئه و، ئێمه، ئێوه، ئه وان) و موکریانی دا (ئه من، ئه تۆ، ئه و، ئه مه، ئه نگۆ، ئه وان). سۆرانی زۆرتر له سه ر بنچینه ی نۆرمی سلێمانی ستانداردکراوه به ڵام ناکۆکی ئه و دوو نۆرمه یه کێک له کێشه چاره سه ر نه کراوه کانی زمانی ستاندارده.

تێبینی: ئه‌م نووسینه‌ی مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور له‌ ژماره‌ی 255 ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه لاپه‌ڕه‌ی 13، دووشه‌مۆ 07-07-2008 بڵاوکراوه‌ته‌وه‌.بۆ ئاگاداری و که‌لک لێوه‌رگرتنی خوێنه‌ره‌وه‌ی ڕوانگه راگوێزراوه‌ته‌ ئێره‌.