Friday, February 20, 2009

چاپی نوێی ئه‌تڵه‌سی زمانانی ژێر مه‌ترسی دنیا له‌لایه‌ن یونێسکۆوه‌. به‌ بۆنه‌ی ڕۆژی نێونه‌ته‌وه‌یی زمانی دایکی



چاپی نوێی ئه‌تڵه‌سی زمانانی ژێر مه‌ترسی دنیا له‌ لایه‌ن یونێسکۆوه‌
به‌ بۆنه‌ی ڕۆژی نێونه‌ته‌وه‌یی زمانی دایکی، 21 فێڤرییه‌

ماڵپه‌ڕی یونێسکۆ ( ڕێکخراوی په‌روه‌رده‌یی، زانستی و کولتووری کۆڕی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان)، دوێنێ 19ی فێڤرییه‌ به‌ بۆنه‌ی ڕۆژی نێو نه‌ته‌وه‌یی زمانی دایکی چاپی نوێی ئه‌تڵه‌سی ئێلێکتڕۆنی زمانانی ژێر مه‌ترسی دنیای بڵاو کردووه‌ته‌وه. ئه‌و که‌ره‌سته‌ دیجیتاڵییه‌ زانیاری هه‌ره‌تازه‌ سه‌باره‌ت به‌ نزیکه‌ی 2500 زمانی ژێر مه‌ترسی له‌ سه‌رتاسه‌ری دنیا له‌به‌رده‌ست ده‌نێ و ده‌کرێ به‌ یارمه‌تی ئه‌وانه‌ی به‌کاری ده‌هێنن به‌ به‌رده‌وامی زانیاری نوێی لێ زیاد بکرێ،هه‌ڵه‌کانی ساخ بکرێنه‌وه‌‌ و زانیارییه‌کانی تازه‌کرێنه‌وه‌.
ئه‌و ئه‌تڵه‌سه‌ که‌، به‌ بۆنه‌ی نزیکبوونه‌وه‌ی ڕۆژی نێونه‌ته‌وه‌یی زمانی دایکی ( 21ی فێڤرییه‌) پێشکێش کراوه‌، ده‌رتانی لێگه‌ڕان و دۆزینه‌وه‌ی چه‌ندین پێوانه‌ و بابه‌تان ده‌ڕخسێنێ. و له‌ لیسته‌که‌دا ئه‌و 2500 زمانانه‌‌ له‌ پێنج ئاستی جیاواز دا نیشان دراون. ئه‌و زمانانه‌ی هێزیان ده‌به‌ر داماوه‌، ئه‌وانه‌ی له‌ دۆخێکی ساخ دانین، ئه‌وانه‌ی به‌ لێبڕاوانه‌ له‌ مه‌ترسی دان،ئه‌وانه‌ی به‌ جیدی له‌ مه‌ترسی دان، ئه‌وانه‌ی له‌ ئاویلکه‌دان دان و ئه‌وانه‌ی کپ بوون و کووژاونه‌ته‌وه‌.
هێندێک له‌و زانیارییانه‌ی له‌ ئه‌تڵه‌سه‌که‌دا هاتوون به‌ ڕاستیش ده‌بنه‌ هۆی په‌شێوی، له‌ نزیکه‌ی 6000 زمانی که‌ ئێستا له‌ دنیا دا هه‌ن، 200 زمانیان له‌ ماوه‌ی ژیانی سێ وه‌جی ڕابردوو دا کپ بوون و کوێر بوونه‌ته‌وه‌، 538 یان له‌ ئاویلکه‌ دان دان، 502 یان به‌ جیدی له‌ مه‌ترسی دان، 632یان به‌ لێبڕاوانه‌ له‌ مه‌ترسی له‌ نێوچوون دان و 607یان له‌ دۆخێکی ناساخ دان.
بۆ نموونه‌، ئه‌تڵه‌سه‌که‌ ده‌ڵێ 199 زمان که‌متر له‌ 10 ئاخێوه‌ریان هه‌یه‌ و 178 زمانی دیکه‌ له‌ نێوان 10 تا 50 ئاخێوه‌ریان ماوه‌. ئه‌و زمانانه‌ی‌ ئه‌تڵه‌سه‌که‌ ئاماژه‌ ده‌کا له‌ودواییانه‌ دا کوێربوونه‌ته‌وه‌ بریتین له‌ زمانی ماکس ( له‌ دوڕگه‌ی مه‌ن)، که‌ له‌ساڵی 1974 دا به‌ته‌واوی کپ بوو کاتێک نێد مادرێل که‌ دوایین ئاخێوه‌ری بوو بۆ هه‌میشه‌ سه‌ری نایه‌وه‌، زمانه‌که‌ی دیکه‌ ئاساکس ه‌ ( له‌ تانزانیا)، که‌ له‌ساڵی 1976 دا کوێر بووه‌وه، زمانی ئوبیخ ( له‌ ترکییه‌) که‌ له‌ساڵی 1992 به‌ مردنی دوایین قسه‌که‌ری تۆفیق ئه‌سه‌نچ نه‌ما، و هه‌ر وه‌ها زمانی ئه‌یاک ( له‌ ئاڵاسکا، ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کلانی ئه‌مریکا) که‌ له‌ ساڵی 2008 دا به‌ مردنی ماری سمیت جۆنز ئه‌و زمانه‌ش مرد.
به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی یونێسکۆ کۆیچیرۆ ماتسورا له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێ: " مردنی زمانێک ده‌گاته‌ بزر بوونی زۆر له‌ شێوه‌کانی ئاشکرای که‌له‌پوورێکی کولتووری، به‌تایبه‌تی که‌له‌پووری له‌ نرخ نه‌هاتووی ئه‌و نه‌ریت و ده‌ربڕینه‌ زاره‌کییانه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌ی‌ قسه‌ی پێ ده‌کا- له‌ شێعر و ئه‌فسانه‌وه‌ بگره‌ تا ده‌گاته‌ مه‌ته‌ڵ و قسه‌ی نه‌سته‌ق. له‌نێو چوونی زمانان هه‌ر وه‌ها خه‌سارێکی گه‌وره شه‌ بۆ تێگه‌یشتنی کۆمه‌ڵی ئینسانی له‌ فره‌چه‌شنی بیۆلۆژیکی، چونکوو زمانان گوێزه‌ره‌وه‌ و هه‌ڵگری زانستن سه‌باره‌ت به‌ خۆڕسک و گۆی زه‌وی."
ئه‌و ئه‌تڵه‌سه‌ له‌ لایه‌ن 30 زمانناسی خه‌ڵکی شوێنی جیاوازه‌وه‌ ئاماده‌ کراوه‌ و ده‌یسه‌لمێنێ دیارده‌ی نه‌مان و کپ بوونی زمانان له‌ هه‌موو هه‌رێمێک و له‌هه‌موو هه‌لومه‌رجێکی جیاوازی ئابووری دا وه‌به‌رچاو ده‌که‌وێ. له‌ شێوه‌ ویشکاڕۆی سه‌حرای ئه‌فریقا، که‌ به‌ نزیکه‌ی 2000 زمان قسه‌ ده‌کرێ( نزیکه‌ی یه‌ک له‌ سێی زمانانی دنیا)، زۆر ڕێی تێده‌چێ له‌ماوه‌ی سه‌د ساڵی داهاتوو دا %10 ئه‌و زمانانه‌ نه‌مێنن. ئه‌تڵه‌سه‌که‌ ئه‌وه‌ش ده‌ست نیشان ده‌کا که‌ هیندووستان، ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا، بڕێزیل، ئه‌ندۆنێزی و مێکزیکۆ،ئه‌و وڵاتانه‌ی که‌ چه‌شناو چه‌شنی هه‌ره‌ گه‌وره‌ی زمانیان هه‌یه‌، هه‌ر ئه‌و جێیانه‌شن که‌ ژماره‌ی هه‌ره‌ زۆری زمانانی ژێر مه‌ترسییان تێدایه‌. له‌ ئاوسترالیا، 108 زمان له‌ ئاستی جۆربه‌جۆر دا ده‌ مه‌ترسی دان. له‌ وڵاتی مێترۆپۆلی فه‌ڕانسه‌، 26 زمان ده‌ مه‌ترسی دان: 13 یان ده‌ مه‌ترسی جیدی دان، 8یان به‌ لێبڕاوانه‌ ده‌ مه‌ترسی دان و 5 یان دۆخیان ناساخه‌.

له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌ش ، ئه‌و بارودۆخه‌ی‌ ئه‌تڵه‌سه‌که‌ له‌ ئاستی جیهانی دا ده‌یخاته‌ به‌رچاو، وه‌نه‌بێ ترسهێنه‌ر بێ. وڵاتێکی وه‌کوو پاپووا گینه‌ی نوێ که‌ له‌ سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ گه‌وره‌ترین چه‌شناوچه‌شنی زمانی تێدایه‌ ( وا داده‌ندرێ له‌وێ به‌ زیاتر له‌ 800 زمان قسه‌ بکردرێ)، له‌وێش به‌ ڕێژه‌ هێندێک زمان ده‌ مه‌ترسی دان ( 88یان). هێندێک له‌و زمانانه‌ی که‌ له‌ ئه‌تڵه‌سه‌که‌ دا وه‌ک زمانی خامۆش و کوێره‌وه‌بوو نیشان دراون ئێستا چاڵاکانه‌ ده‌بووژێندرێنه‌وه‌، وه‌ک زمانی کۆرنیش ( کۆرنواڵ) و زمانی سیشێ ( له‌ کاڵدۆنیای نوێ)، و ڕێی تێده‌چێ ‌ ئه‌و زمانانه‌ دیسان زیندوو ببنه‌وه‌.

له‌وه‌ش ده‌رچێ، له‌ سایه‌ی سیاسه‌تی باشی زمانی دا،ئێستا ژماره‌ی ئاخێوه‌رانی چه‌ندین زمانی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی زیادییان کردووه‌، بۆ نموونه‌ زمانی ئایمارای نێوه‌ندی و زمانی کۆچێوا له‌ پێڕوو، مائۆری له‌ نیو زیله‌ند، گاورانی له‌ پاراگوای و چه‌ندین زمان له‌ کانادا، ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا و مێکزیکۆ.

ئه‌تڵه‌سه‌که‌ ئه‌مه‌ش نیشان ده‌دا‌ له‌ به‌ر هۆکاری ئابووری، سیاسه‌تی جیاوازی زمانی و دیارده‌ی کۆمه‌ڵناسانه‌، زمانێکی تایبه‌تی له‌وانه‌یه‌ له‌ ئاستی جیاوازی هێز و توانایی دا بێ.

کریستۆفر مۆسلی (Christopher Moseley ) ، که‌ زمانناسێکی ئاوسترالیایی و ئێدیتۆری گشتی ئه‌م ئه‌تڵه‌سه‌ زمانییه‌یه‌ ده‌ڵێ : " ئه‌وه‌ زۆر ساویلکانه‌ و ئه‌وپه‌ڕی سه‌رچڵانه‌یه‌ ئه‌گه‌ر بگوترێ ‌ زمانه‌ زه‌به‌ڵاحه‌ پێشووه‌کانی کۆلۆنیال، وه‌ک ئینگلیسی، یان فه‌ڕانسه‌یی یان ئێسپانیایی، زمانانی بکوژن، و زمانه‌ پچووکتره‌کان قوربانینه‌. وانییه‌ .لێره‌دا گه‌مه‌یه‌یه‌کی مووقه‌ڵێش له‌ نێو هێزه‌کاندا هه‌یه‌، و ئه‌م ئه‌تڵه‌سه‌ یارمه‌تی ده‌کا به‌ خه‌ڵکی ئاسایی که‌ ئه‌و هێزانه‌ باشتر بناسن."
ساز کردنی ئه‌و ئه‌تڵه‌سه‌ که‌ ده‌کرێ دوولایه‌نه‌ کاری له‌ سه‌ر بکرێ، ‌ به‌ یارمه‌تی دارایی نۆڕوێژ ئاماده‌ کراوه‌ و به‌شێکه‌ له‌ پڕۆژه‌ی یونێسکۆ بۆ پاراستنی زمانانی ژێر مه‌ترسی. یۆنێسکۆ لێره‌ دا وه‌ک سه‌رچاوه‌یه‌ک ده‌جووڵێته‌وه‌ و هاسانکاری ده‌کا بۆ ده‌ستوێڕاگه‌یشتن به‌ زانیاری و نه‌خشه‌، و وه‌ک فۆرومێک ده‌بزوێته‌وه‌ بۆ گه‌نگه‌شه‌ و لێدوان له‌و باره‌یه‌وه‌ و ده‌رگای به‌ڕووی کۆمه‌ڵگه‌یان، پسپۆڕان و کاربه‌ده‌ستانی وڵاتاندا له‌ سه‌ر گازی پشت ‌ و کراوه‌یه‌.

*ده‌قی نووسراوی ئه‌م ئه‌تڵه‌سه‌ له‌ مانگی مارس دا بڵاو ده‌کرێته‌وه‌.
سه‌رچاوه‌: ماڵپه‌ڕی یونێسکۆ
وه‌رگێڕان: حه‌سه‌نی قازی له‌ زمانی ئینگلیسییه‌وه‌.
وێبنووسی ڕوانگه‌: 20ی فێڤرییه‌ی 2009

Tuesday, February 17, 2009

به‌شێک له‌ نامه‌یه‌کی جه‌لال ئال ئه‌حمه‌د بۆ هاوسه‌ری



نامه‌یه‌کی جه‌لالی ئال ئه‌حمه‌د بۆ سیمینی دانشوه‌ری هاوسه‌ری

8ی به‌یانی چوارشه‌مۆ 9ی گه‌لاوێژی 1342 / 31ی ژووییه‌ی 1963

... دوێنێ ئێوارێ له‌و که‌سانه‌ی که‌ هاتبوون بۆ ماڵمان لاوکی حه‌ڤده‌ ساڵه‌ بوو به‌ نێوی سه‌یفی قازی. برازای ئه‌و قازی محه‌مه‌ده‌ی رێبه‌ری کورده‌کان که‌ له‌دوای ڕووداوی ئازه‌ربایجان تیره‌بارانیان کرد[!]. سه‌ر له‌ به‌یانی ته‌له‌فونی کرد و پرسیاری کتێبی " غه‌ربزه‌دگی" لێکردم که‌ گوتم نیمه‌ ( حه‌وتووی به‌لانی که‌مه‌وه‌ دوو ته‌له‌فۆنمان بۆ ده‌کرێ بۆ داوخوازی ئه‌و قسه‌ قۆڕانه‌) و دوایه‌ باسی کتێبی " سێ تار"ی لێکردم و ئه‌وه‌ی که‌ بۆچی پێشکێش کراوه‌ به‌ مه‌لیکی و پێم گوت ئه‌توو کێی که‌ ڕێگه‌ به‌خۆت ده‌ده‌ی ئاوا لێم بپێچییه‌وه‌ ؟ وه‌ره‌ با بت بینم و هات. مێرمنداڵێکی حه‌ڤده‌ ساڵه‌ و سوننی و باوکی‌ کاتێک ئه‌و ته‌مه‌نی یه‌کساڵان بووه‌ ( 1325ی هه‌تاوی) ڕای کردووه‌ بۆ شووڕه‌وی و دایکی له چاوه‌ڕوانی مێرده‌که‌ی دا دانیشتووه‌ و ئه‌و منداڵی تاقانه‌یه‌‌ و چه‌نده‌ به‌هۆش و چ جووته‌ چاوێک! ئێستا ده‌چێته‌ پۆلی پێنجه‌می ئاماده‌یی و کتێبی " غه‌ربزه‌دگی" خوێندووه‌ته‌وه‌ و هه‌ڵبه‌ت له‌ به‌شی هه‌ره‌ زۆری تێنه‌گه‌یشتووه‌... ئه‌و قسه‌ و ووشانه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌وم ئاڵوگۆڕ کرد زۆری هه‌ژاندم و ئازاری دام. ده‌یگوت ئێمه‌ زۆر خراپ بووین. گوتم بۆ؟ گوتی چونکوو له‌ بیرمان چووه‌ته‌وه‌‌ بابه‌کانی ئێمه‌یان کوشتووه‌و هتد...
وله‌ دوێنێه‌وه‌ تا ئێستا له‌ بیرێکی قووڵه‌وه‌چووم و خه‌ریکم گه‌ڵاڵه‌ی نووسینی بابه‌تێک داده‌ڕێژم به‌ ناوی ' کارنامه‌ی شکان ' سه‌باره‌ت به‌ ڕووداوه‌ سیاسییه‌کانی ئه‌و ساڵانه‌ له‌ گه‌ڵ شه‌خسی هه‌وه‌ڵی خۆم [ محه‌مه‌د ڕه‌زا شا] و نه‌ک وه‌کوو چیرۆک به‌ڵکوو وه‌ک گوزارشتێک و چی وای کرد که‌ شکاین و ئه‌و کابرایه‌ بردییه‌وه‌. ڕه‌نگه‌ بکرێ ناوی بنێین به‌رگی دووهه‌می ' غه‌ربزه‌ده‌گی". هه‌رچۆنێک بێ ئه‌گه‌ر حاڵ و حه‌وسه‌له‌م هه‌بێ و له‌م دۆخی تازییه‌بارییه‌ی که‌ ئێستا تێی که‌وتووم‌ بێمه‌ ده‌رێ، ئه‌مه‌ش بۆخۆی کارێکه‌.....
(لاپه‌ڕه‌ی 471،470 )

Friday, February 13, 2009

سه‌باره‌ت به‌ نێوی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک.، گۆواری گزینگ،ژماره‌ی 18، زستانی 1998



تێبینی : ئه‌م باسه‌ی خواره‌وه‌‌‌ له‌ مانگی مای ساڵی 1997 نووسراوه‌.به‌ دوای بڵاو بوونه‌وه‌ی ئه‌م نووسینه و بابه‌تی سه‌باره‌ت به‌ تاریخی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌،‌که‌سێک هه‌م له‌ گۆواری گزینگ و هه‌م له‌ گۆواری ڕوانگه‌دا (ژماره‌ی 11، ئۆکتۆبری 2002 ) به‌شێکی زۆری ئه‌و زانیارییانه‌ی له‌و دوو نووسینه‌ کورتانه‌‌ دا شیته‌ڵ کراونه‌ته‌وه‌ به‌ ناوی خۆی به‌ خوێنه‌ره‌وه‌ی کورد فرۆشتبووه‌وه‌ بێ ئه‌وه‌ی هێما به‌سه‌رچاوه بکا و بۆ شوێنه‌ ونکه‌ له‌په‌ڕاوێز دا نووسیبووی: " تا ئێستا گه‌لێک که‌س له‌ ناوی کۆمه‌ڵه‌یان کۆڵیوه‌ته‌وه و زۆربه‌شیان له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ساغ بوونه‌ته‌وه‌ که‌ (ژ.ک) کورتکراوه‌ی (ژیانه‌وه‌ی کورده‌). بۆ نموونه‌ بڕوانه‌: ( پێداچوونه‌وه‌ - گه‌شتێک به‌ نێو بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی کورد له‌ کوردستانی ئێران، که‌ریمی حسامی، سوید- 1996، ل 170 )، ( سه‌باره‌ت به‌ نێوی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. حه‌سه‌نی قازی، گزینگ، ژماره‌ 18، زستانی 1988، ل 46- 47)، جێی سه‌رنجه‌ کاک حه‌سه‌نی قازی له‌م وتاره‌ ی دا گه‌یشتووه‌ته‌ ئه‌وه‌ی که‌ ژ.ک. به‌کورتکراوه‌ی (ژیانی کورد)بزانێ! که‌چی له‌ ژماره‌ 19ی گزینگ، به‌هاری 1998، ل 19، ستوونی 1) دا له‌ ڕوونکردنه‌وه‌یه‌کی کورت دا کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کوردستانی نووسیوه‌. پێشتریش له‌ ژماره‌ 17ی گزینگ دا بابه‌تێکی به‌ ناوی " بۆچوونێک سه‌باره‌ت به‌ تاریخی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد"ه‌وه‌ بڵاو کردووه‌ته‌وه‌!" ئه‌و ڕوونکردنه‌وه‌یه‌ی ژماره‌ی 19،ل 19، ستوونی 1، ئی من نییه‌ به‌ڵکوو بۆچوونی نووسه‌ری بابه‌ته‌که‌یه‌ که‌ ئه‌من له‌ زمانی ئینگلیسییه‌وه‌ وه‌رمگێرابوو و ده‌ستم تێوه‌رنه‌دابوو و وه‌ک خۆی دامنابوو. وابزانم له‌ ساڵی 2003 یان 2004 بوو ‌ ئه‌و که‌سه‌‌ پێوه‌ندی پێوه‌کردم و داوخوازی هێندێک یارمه‌تی و سه‌رچاوه‌ی ده‌کرد. ئه‌من پێم ڕاگه‌یاند واباشه‌ به‌ر له‌ هه‌موو شت ددان به‌گزییه‌که‌ی دابنێ، به‌ڵام ملی نه‌دا و خۆی له‌ یارمه‌تیدانی من بێ به‌ش کرد.
لێره‌ دا ده‌بێ ئاماژه‌ی پێ ‌بکه‌م‌ له‌و دواییانه‌ دا یه‌ک دوو به‌ڵگه‌ی دیکه‌ش ده‌ست که‌وتوون ڕاستینه‌ی نێوی ژ.ک. به‌و جۆره‌ی له‌م نووسینه‌دا هاتوون داده‌گرنه‌وه‌ و شیکردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ش هه‌ڵده‌گرم بۆ ده‌رفه‌تێکی دواتر.


گۆواری گزینگ، ژماره‌ 18، زستانی 1998 (1376)

سه‌باره‌ت به‌ نێوی کۆمه‌ڵه‌ی " ژ.ک "
حه‌سه‌نی قازی

له‌ ژماره‌کانی گۆڤاری نیشتمان و چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌ی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌ که‌ به‌ ده‌سته‌وه‌ن، له‌ په‌خشانه‌کاندا ڕوون نابێته‌وه‌ دوو ده‌نگی /ژ/ و /ک/ سه‌ره‌تای کام ووشه‌ی کوردین؟ داخودا /ژ/ سه‌ره‌تای ووشه‌ی "ژیان"، "ژیانه‌وه‌" یان "ژیاندنه‌وه‌" یه‌؟ ئایا /ک/ سه‌ره‌تای ووشه‌ی "کورد"ه‌ یان "کوردستان" ؟ و ئه‌و پرسیاره‌ش دێته‌ گۆڕێ بۆچی کۆمه‌ڵه‌ له‌ "چاپه‌کانی" دا نێوی ته‌واوی خۆی نه‌هێناوه‌؟ ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ئه‌و شێوه‌ کاره‌ نهێنییه‌ی که‌ کۆمه‌ڵه‌ی له‌سه‌ره‌تای هه‌ڵسووڕان و چالاکییه‌کانیدا بوویه‌تی و زۆر له‌ ئه‌ندامانیشی یه‌کتریان نه‌ناسیوه‌.
له‌و سه‌رچاوانه‌ی وا له‌ به‌ر ده‌ست نووسه‌ری ئه‌م باسه‌ دان ناوی کۆمه‌ڵه‌ ئاوا هاتووه‌:
1- ڕوزڤێڵت ی کوڕ 1947 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد) 1
2- وه‌دیع جو وه‌یده‌ 1960 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد)
3- ئیگلتن ی کوڕ 1963 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
4- تۆما بوا 1964 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
5- عه‌زیزی شه‌مزینی 1985 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
6- حه‌سه‌نی ئه‌رفه‌ع 1966 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
7- هێمن 1974 ( ''"""""")
8- کریس کۆچێرا 1979 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
9- ڕیچارد. ئا، مۆبلی 1979 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
10- قادری موده‌ریسی 1981 ( """"")
11- مه‌حموودی مه‌لا عززه‌ت 1984 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کوردستان)
12- جه‌ماڵ نه‌به‌ز 1985 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
13- که‌ریمی حیسامی 1985 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
14- قادری موده‌ریسی 1985 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد)
15- ڕه‌حیمی قازی 1985 ( جمعیت احیاء کرد/ کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
16- فه‌ریده‌ی کووهی که‌ماڵی 1986 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
17- عه‌بدولره‌حمانی قاسملوو 1988 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
18- ڕوزڤێڵت ی کوڕ 1988 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردستان)
19- عه‌بدولسه‌تتار شه‌ریف 1989 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کوردستان)
20- عه‌بدولقادری ده‌باغی?? 19( """"")
21- ژیگالێنا 1988 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیاندنه‌وه‌ی کوردستان)
22- م.ر. جه‌لائی پوور 1986 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیاندنه‌وه‌ی کوردستان)
23- د. گوڵمرادی مرادی 1992 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کوردستان)
24- نه‌وشیروان ئه‌مین 1993 (""""")
25- ب. یاسین 1995 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
26- ع. هه‌ژار 1963 / 1964 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
27- که‌ریمی حیسامی 1996 (کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
28- جه‌لیلی گادانی 1996 ( """"")
29- ع. مه‌ردوخ 1996 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
30- غه‌نی بلووریان 1997 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
31- حامیدی گه‌وهه‌ری 1997 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد)
32- عه‌لی عه‌بدووڵا 1969 ( کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد)
33- عه‌بباسی وه‌لی 1995 ( """""")

وه‌ک له‌و لیسته‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ڕا ده‌رده‌که‌وێ نێوی کۆمه‌ڵه‌ به‌ پێنج جۆر باس کراوه‌ و له‌ سه‌ر نێوی کۆمه‌ڵه‌ ته‌نێ له‌ نێو نووسه‌ره‌ لاوه‌ییه‌کاندا 2 باس و موناقه‌شه‌ دروست بووه‌ و تا ئه‌و جێیه‌ی ئه‌من ئاگادار بم ته‌نێ نووسه‌رێکی کورد 3 ویستوویه‌ به‌ پێی بۆچوون ئه‌و نێوه‌ ساخ کاته‌وه‌.
ته‌نیا به‌ڵگه‌یه‌کی نووسراو که‌ ده‌کرێ پشتی پێ ببسترێ و نێوی کۆمه‌ڵه‌ی به‌ ته‌واوی نووسیوه‌ و ئه‌و گرێیه‌ یه‌ک لا ده‌کاته‌وه‌ بڵاوکراوه‌ی " ڕێگا" یه‌ که‌ له‌ ساڵی 1327ی هه‌تاوی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ر (ئۆکتۆبر- نۆڤامبری 1948) نزیکه‌ی دوو ساڵ دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان بڵاو کراوه‌ته‌وه‌و له‌ بن سه‌ردێڕی "ڕێگا" دا نووسراوه‌:ارگانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورده‌. له‌و بڵاوکراوه‌یه‌ هه‌ر دوو ژماره‌ بڵاوکراوه‌ته‌وه‌؛ ژماره‌ی "طلیعه‌" و ژماره‌ی 1 و له‌ سه‌ر ووتاری ژماره‌ 1 دا به‌ فارسی " علت تشکیل حزب ژیانی کرد" شی کراوه‌ته‌وه
‌.

ئه‌و بڵاوکراوه‌یه‌ به‌ ده‌ستپێشخه‌ری غه‌نی بلووریان و محه‌مه‌دی شاپه‌سندی وه‌ڕێکه‌وتووه‌ و عه‌بدولڕه‌حمانی زه‌بیحی و حه‌سه‌نی قزڵجی ش بڕیاری هاوکاری کردنیان داوه‌ که‌ دواتر هه‌ر به‌ دوو نووسراوه‌ی حه‌سه‌نی قزڵجی و غه‌نی بلووریان ده‌رچووه‌.
سێ که‌س له‌وناوانه‌ی سه‌ره‌وه‌ چ پێش له‌ دامه‌زرانی کۆمار له‌ سه‌ر وبه‌ندی چالاکی کۆمه‌ڵه‌ دا و چ دوای دامه‌زرانی حیزب له‌ هه‌ڵسووڕێنه‌رانی چاپه‌مه‌نی کوردی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان بوون و به‌ له‌به‌رچاو گرتنی مه‌ودای زه‌مانی واته‌ له‌ ساڵی 1948 که‌ ده‌مێکی هێنده‌ زۆر به‌ سه‌ر نه‌مانی کۆمه‌ڵه‌ دا تێنه‌په‌ڕیبوو ده‌بێ نێوی ته‌واوی کۆمه‌ڵه‌یان له‌ زه‌یندا بووبێ، بۆیه‌ زۆر وێده‌چێ ' ژ.ک.' کورته‌ی دوو ووشه‌ی ' ژیانی کورد' بێ.
کاک غه‌نی بلووریان له‌ بیره‌وه‌رییه‌کانیدا 4 ده‌نووسێ : " له‌ سیته‌ک چاومان [ خۆی و شاپه‌سندی] به‌ مامۆستا "حه‌سه‌نی قزڵجی"، "عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی" وه‌ " سه‌ید محه‌مه‌دی [ محیێدین دروسته‌] سه‌مه‌دی که‌وت. سه‌ید محه‌مه‌د [ محیێدین] ماڵی له‌ سلێمانی بوو و جار جار ده‌هات سه‌ری ئێمه‌ی ده‌دا... دوای ئاماده‌ بوونی چاپخانه‌که‌ [ مه‌به‌ست ده‌زگای ڕۆنیۆ و شتی ئه‌وتۆیه‌، چونکوو نووسخه‌ی ماکی " ڕێگا" که‌ له‌ به‌ر ده‌ست دایه‌ به‌ پیتچنی نییه‌ به‌ڵکوو به‌ تایپ ڕایتر نووسراوه‌ته‌وه‌- تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌]،له‌ پێشدا چه‌ند به‌یاننامه‌ی حیزبی مان پێ چاپ کرد و پاشان له‌ سه‌ر ده‌رکردنی گۆڤارێک ساخ بووینه‌وه‌ و ناوی "ڕێگا"مان بۆ هه‌ڵبژارد. هۆی ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردستانمان ده‌ر نه‌کرد و " ڕێگا" مان بۆ ئه‌و قۆناخه‌ هه‌ڵبژارد و ناوی " ئۆرگانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد" مان له‌ سه‌ر دانا ئه‌وه‌ بوو که‌ دوژمن ووریا نه‌بێته‌وه‌ و دیسان دژی کۆنه‌ دێمۆکڕاته‌کان ڕانه‌په‌ڕێ و خه‌ڵک تووشی گیروگرفت نه‌کا... کاتی چاپکردنی ڕێگا، چونکه‌ ئاماده‌ نه‌بووین بڵاوکراوه‌ی شێخ له‌تیف چاپ بکه‌ین، زه‌بیحی ناکۆکی له‌گه‌ڵ په‌یدا کردین و ئیتر ئاماده‌ نه‌بوو یارمه‌تیمان پێ بکات."
ئێستا که‌ ناوی کۆمه‌ڵه‌ ساخ بووه‌وه‌ به‌ گێڕانه‌وه‌ی چیرۆکێک سه‌ری ئه‌و باسه‌ داده‌کووژێنم. له‌ ساڵانی 1960 له‌ کاتی په‌ره‌گرتنی بزووتنه‌وه‌ی چه‌کداری له‌ خوارووی کوردستان، قسه‌ و باسی کوردایه‌تی و جارجار که‌فوکوڵی ساویلکانه‌ش له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان زۆر باو بوو. یه‌ک له‌و که‌سانه‌ی‌ له‌ تافی منداڵییه‌وه‌ به‌ شێوه‌ی خۆی شانی دابووه‌ به‌ر کوردایه‌تی، هه‌ر ئه‌وکه‌سه‌ی که‌ له‌ نیشتمانی ژماره‌ 2 دا ( خه‌زه‌ڵوه‌ری 1322، ل. 18) وه‌ک مناڵێکی بوێژ په‌سنی دراوه‌ و پارچه‌ شێعرێکی بڵاوکراوه‌ته‌وه که‌ به‌م به‌یته‌ ته‌واو ده‌بێ: " قومریا گه‌رچی ایسته‌ مندالی/ جوان ده‌هونیوه‌ شعر و هه‌لبه‌ستان"، ئه‌گه‌رچی له‌ باری ئه‌ده‌بییه‌وه‌ خزمه‌تی هه‌بوو، به‌ڵام له‌ لایه‌ن کۆڕوکۆمه‌ڵی سیاسییه‌وه‌ وه‌خۆ نه‌ده‌کرا، و براده‌رێک جارێکیان ده‌یگوت: " فڵانه‌که‌س ئێستاش هه‌ر ژ.ک. ه‌، به‌ڵام ووشه‌کانی لێ گۆڕاوه‌، " ژیانی کورد"ی لێبووه‌ به‌ ژن و کۆنیاک.

مای 1977
په‌راوێزه‌کان

1- دیاره‌ له‌و لیسته‌یه‌ ده‌کرێ زیاد بکرێ، به‌ڵام هۆی جۆربه‌جۆر ناوهێنانی کۆمه‌ڵه‌ نیشانه‌ی گوێنه‌دان و به‌ گرینگ دانه‌نانی ساخکردنه‌وه‌ی ئه‌و ناوه‌ له‌ لایه‌ن نووسه‌رانه‌وه‌یه‌ و لێره‌شدا دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی کتێبی ئیگلتن ناوه‌که‌به‌ ئاڵوگۆڕکردنه‌وه‌ له‌و وه‌رگیراوه‌.

2- ویلیام ئیگلتن ی کوڕ له‌ کتێبه‌که‌یدا The Kurdish Republic of 1946 له‌ پانووسی لاپه‌ڕه‌ی 34 به‌ دروستی ده‌ڵێ: " زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌ ئینگلیسییه‌ زمانه‌کان سه‌باره‌ت به‌ کۆمه‌ڵه‌، ووشه‌ی " ژیان"یان به‌ "جه‌وان" وه‌رگێڕاوه‌ که‌ ئه‌و ده‌می ناوی حیزبه‌که‌ ده‌بێ به‌ " کۆمیته‌ی جه‌وانانی کورد"، به‌ڵام ووشه‌ی کوردی بۆ young جه‌وان ه‌ نه‌ک "ژیان". مه‌به‌ستی ئیگلتن زیاتر ئاماژه‌یه‌ به‌ نووسینێکی ڕوزڤێڵت، به‌ڵام بۆخۆشی به‌ هه‌ڵه‌ " کۆمه‌ڵه‌"ی به‌
committee وه‌رگێڕاوه‌.

3- کاک که‌ریمی حیسامی له‌ کتێبه‌که‌یدا " پێداچوونه‌وه‌، ستۆکهۆڵم، 1996، لاپه‌ڕه‌ی 170 ده‌نووسێ : " له‌باری ناوی کۆمه‌ڵه‌وه‌ له‌ هیچ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ی ڕه‌سمی کۆمه‌ڵه‌ دا ئه‌م دوو پیته‌ی (ژ.ک.) ڕوون نه‌کراونه‌وه‌ و نه‌نووسراوه‌ که‌ مه‌به‌ست له‌و دوو پیته‌ چییه‌؟ نووسه‌رانی کورد و بێگانه‌ هه‌ر که‌س به‌ سه‌لیقه‌ی خۆی جۆرێک به‌ کاری هێناوه‌ ...... به‌ڕای من " کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد" ڕاست بێ، چونکه‌ له‌ سه‌رده‌می حکوومه‌تی په‌هله‌ویدا کورد به‌ره‌و نه‌مان ده‌چوو،له‌‌ئاویلکه‌ی ژیان دا بوو. بۆیه‌ ' کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد' ڕه‌نگه‌ له‌گه‌ڵ بارودۆخی ئه‌و ده‌می کورد و کوردستان پتر ڕێک بکه‌وێ.

4- بڕوانه‌: غه‌نی بلووریان، ئاڵه‌کۆک " به‌سه‌رهاته‌کانی سیاسی ژیانم"، ستۆکهۆڵم، 1977، ل. 81، 82 ، 95

* په‌راوێزێکی تایبه‌تی بۆ بڵاو بوونه‌وه‌ی ئه‌م ده‌قه‌ له‌ ڕوانگه‌ دا. من ئه‌سڵی بڵاوکراوه‌ی " ڕێگا"م له‌ ئارشیڤی تایبه‌تی که‌ریمی حیسامی دا دیتووه‌ و کۆپی بڵاو کراوه‌ی " ڕێگا" که‌ له‌ کتێب و جێگه‌ی دی، به‌ تایبه‌تی له‌ تاراوگه‌ی ئوڕووپا چاپ کراون سه‌رچاوه‌یان نوسخه‌کانی ئارشیڤی ئه‌و خودالێخۆشبووه‌ن.

Tuesday, February 10, 2009

بۆچوونێک سه‌باره‌ت به‌ تاریخی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد، گۆواری گزینگ ژماره‌17، پاییزی 1997


بۆچوونێک سه‌باره‌ت به‌ تاریخی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد
حه‌سه‌نی قازی
گۆواری گزینگ، ژماره‌ 17، پاییزی 1977 (1376ی هه‌تاوی)

له‌ کتێب و نووسراوه‌ی کوردی، فارسی، عه‌ڕه‌بی، ئینگلیسی، فرانسه‌یی و ڕووسی دا له‌مه‌ڕ مێژووی بزووتنه‌وه‌ی سیاسی له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان، تاریخی دامه‌زران و نێوی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف جۆر به‌ جۆر باسکراوه‌. به‌ڵام سه‌رچاوه‌ی ده‌ستی یه‌ک و ئی هه‌ره‌ باوه‌ڕپێکراو چاپه‌مه‌نی کۆمه‌ڵه‌یه‌ 1 که‌ ئه‌و تاریخه‌مان بۆ ساغ ده‌کاته‌وه‌: ئه‌ویش 25ی گه‌لاوێژی 1321ی هه‌تاوی ( 16ی ئووتی 1942) یه‌.
ته‌نانه‌ت نووسه‌رێک 2، که‌ له‌ یه‌که‌م کۆبوونه‌وه‌ی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌شدا به‌شدار بووه‌ ئه‌و تاریخه‌ی دوو جۆر باسکردووه‌. دیاره‌ زۆربه‌ی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی که‌ پاش ساڵی 1963 بڵاو کراونه‌ته‌وه‌ بۆ زۆربه‌ی زانیارییه‌کانیان پشتیان به‌ کتێبی ئیگلتن ی کوڕ3 به‌ستووه‌.
له‌م نووسراوه‌یه‌ی دا قسه‌ی من ئه‌وه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی له‌ زه‌مانی ڕه‌زا خان و به‌ر له‌ 3ی خه‌رمانانی 1320ی هه‌تاوی (ئاخروئۆخری ئووتی 1941ی زایینی) به‌ پێی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی له‌ خواره‌وه‌ باسیان ده‌که‌ین له‌ سابڵاغ و ناوچه‌ی موکریان ڕێکخراوێکی سیاسی پێکهاتووه‌ و له‌و ڕێکخراوه‌یه‌دا چه‌ندێک له‌ هه‌ڵسووڕ و دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد به‌شدار بوون، به‌ڵام تاریخی دامه‌زرانی ڕه‌سمی کۆمه‌ڵه‌ ناگه‌ڕێته‌وه‌ به‌ر له‌ سه‌ر ده‌می ئووتی 1941، به‌ڵکوو کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد خه‌باتی خۆی به‌ درێژه‌ی کار و چالاکی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌ داناوه‌ و له‌ یه‌ک له‌ سه‌نه‌ده‌کانیدا ئه‌وه‌ی باس کردووه‌.
د. ڕه‌حیمی قازی له‌ کتێبێکی ده‌ستنووسدا: " قاضی محمد و جنبش رهائی بخش ملی خلق کرد 4 دا ده‌ڵێ:
" کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. له‌ مانگی ژووه‌نی 1938 له‌ مهاباد له‌ لایه‌ن چه‌ند ڕووناکبیری نیشتمانپه‌روه‌ر دامه‌زرابوو، به‌ڵام له‌ سه‌روبه‌ندی دیکتاتۆری ڕه‌زاخان دا و له‌ هه‌لومه‌رجی تێڕۆر و خه‌فه‌قان دا چالاکییه‌کانی کۆمه‌ڵه‌ به‌رچاو نه‌بوو. له‌ مانگی مای 1939، دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ نیشتمانپه‌روه‌رانی کورد له‌ عێراق ده‌گرن و له‌ سنوور چاوپێکه‌وتنێک له‌ نێوان
نوێنه‌رانی هه‌ر دووک لا ده‌کرێ. له‌و چاوپێکه‌وتنه‌ دا بڕیارده‌درێ هه‌ڵسووڕانی کۆمه‌ڵه‌ هه‌م له‌ ئێران و هه‌م له‌ عێڕاق په‌ره‌ پێبدرێ. یه‌کێک له‌ نوێنه‌رانی کوردی عێراق که‌ ئه‌فسه‌ر بووه‌ گوزاریشی بڕیاره‌کانی ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ ده‌دا به‌ کاربه‌ده‌ستانی عێراق و له‌ ئاکامی ئه‌وه‌ دا ده‌وڵه‌تی ئێران و عێراق به‌ پێی ماده‌کانی په‌یمانی سه‌عدآباد 5 به‌ شێوه‌یه‌کی هه‌موو لایه‌نه‌ هه‌ڵسووڕانی
کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. ده‌خه‌نه‌ ژێر چاوه‌دێری. له‌ ساڵانی 40 – 1941دا کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌تی ڕه‌زا خان شێکیان له‌ هێندێک له‌ خه‌ڵکی مهاباد کرد و دووریان خستنه‌وه‌..."
هه‌رله‌و به‌شه‌ی ده‌ستنووسی کتێبه‌که‌ی دا قازی ده‌نووسێ :
" له‌مانگی ژووییه‌ی ساڵی 1943 یه‌که‌م ژماره‌ی گۆڤاری "نیشتمان" که‌ بڵاوکه‌ره‌وه‌ی بیر و ئۆرگانی نێوه‌ندی کۆمه‌ڵه‌ بوو بڵاو کرایه‌وه‌. دوای ڕووخانی رێژیمی دیکتاتۆری ڕه‌زا شا ئه‌وه‌ هه‌وه‌ڵین بڵاوکراوه‌ی کورد زمان بوو که‌ له‌ کوردستانی ئێران چاپ ده‌کرا... ئه‌و گۆڤاره‌ بووه‌ هۆی تووڕه‌یی و بێزاری کۆڕوکۆمه‌ڵی شوڤێنیستی له‌ ئێران و ڕۆژنامه‌یه‌کی سه‌ر به‌ وان " آینده‌ ایران" له‌ نووسراوه‌یه‌کی خۆیدا به‌ نێوی " زبان رسمی ایران فقط یک زبان است" ( زمانی ڕه‌سمی ئێران ته‌نێ یه‌ک زمانه‌) نووسیویه‌: " وه‌ک ده‌رکه‌وتووه‌ له‌ ئێران ڕۆژنامه‌یه‌ک به‌ له‌هجه‌ی محه‌لی چاپ ده‌کرێ. شوکرانه‌بژێری خودام ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ نه‌گه‌یشتووه‌ته‌ ده‌ستی ئه‌م نووسه‌ره‌ و هیوادارم له‌ ئایه‌نده‌ش دا نه‌گاته‌ ده‌ستی"( روزنامه‌ آینده‌ ایران – 18ی دیسامبری 1943)"

ده‌ستخه‌تی ڕه‌حیمی قازی
ڕه‌حیمی قازی ده‌ڵێ ئه‌وه‌ی له‌ کتێبه‌که‌یدا له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵه‌ی نووسیوه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ هێندێک ده‌ستنووس له‌ به‌ڵگه‌نامه‌کانی کۆمه‌ڵه‌یه‌ به‌ قه‌ڵه‌می ڕه‌حمانی زه‌بیحی یه‌کێک له‌ دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ و به‌رپرسی چاپه‌کانی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌ (دستنووسی فارسی کتێبی ر.قازی، ل 71، 72 و 73)
کاک غه‌نی بلووریان له‌ کتێبه‌که‌یدا 6 له‌ زمانی کاکه‌مین که‌ کارداری ماڵیان بووه‌ ده‌گێڕێته‌وه‌:
" له‌ زه‌مانی ڕه‌زا شا دا هه‌ر چه‌شنه‌ بزاڤێکی سیاسی له‌ ئێران و به‌ تایبه‌تی له‌ کوردستان دا به‌ توندی سه‌رکوت ده‌کرا. له‌و هه‌لومورجه‌ دا ژماره‌یه‌ک ڕووناکبیری مهاباد بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ستیان پێ نه‌کا [نه‌کرێ] ده‌سته‌یان ساز کردبوو و هه‌ر شه‌وه‌ی له‌ ماڵێک کۆ ده‌بوونه‌وه‌ .... له‌ نێو ئه‌و گرووپ و ده‌ستانه‌ی شه‌وانه‌ دا ژماره‌یه‌ک ڕووناکبیری چالاک و به‌ کرده‌وه‌، دامه‌زرانی " کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد"یان هێناوه‌ته‌ به‌ر باس. ئه‌وان شه‌وێک له‌ شه‌وانی ڕه‌مه‌زانی 1317 (1938) باسی دامه‌زراندنی " کۆه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد" یان کردووه‌. له‌ نووسراوه‌یه‌کی تازه‌ دا 7، کاک حامیدی گه‌وهه‌ری باسی ڕاپۆرتێکی گشتی ده‌کا و ده‌ڵێ :
" ئیداره‌ی ناوه‌ندی کۆمه‌ڵه‌ له‌ مه‌ڕ چۆنیه‌تی دامه‌زراندنی ژ.ک.، مێژووی خه‌باتی، چونیه‌تی پێوه‌نیگرتن و دابینکردنی دۆستایه‌تی له‌ گه‌ڵ یه‌کییه‌تی سۆڤییه‌ت، قه‌واره‌ی ته‌شکیلاتی، پڕۆگرام، شێوه‌ی ئه‌ندام وه‌رگرتن و ژماره‌ی ئه‌ندام، دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی کورد و چه‌ند بابه‌تی تر به‌ ژماره‌ نامه‌ی 444 ڕۆژی 7ی به‌فرانباری ساڵی 1323 ( 28 دیسامبری 1944 ) بۆ مۆڵۆتۆف وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی سۆڤییه‌تی ناردووه‌ له‌ مه‌ڕ دامه‌زرانی ژ.ک. ده‌ڵێ:
" حیزبی ئێمه‌ له‌ مانگی یونی ساڵی 1938 دامه‌زراوه‌. به‌ڵام به‌ هۆی کۆنتڕۆڵی توند و تیژی حکوومه‌تی ئێران چالاکییه‌کی زۆری نه‌بووه‌. تائه‌و جێیه‌ی که‌سێک به‌ ته‌واوی جێی متمانه‌ی ئێمه‌ نه‌بووبێ داوای ئه‌ندامه‌تی لێنه‌کراوه‌ و سیاسه‌تی ئێمه‌ له‌مباره‌ دا ئێستاش به‌مجۆریه‌. له‌ مانگی مای ساڵی 1939، کورده‌کانی عێراق داوای پێوه‌ندییان به‌ حیزبی ئێمه‌وه‌کرد. هه‌ر له‌و مانگه‌ دا ئه‌ندامێکی نوێنه‌ری حیزبی ئێمه‌ چووه‌ ناوچه‌ی سه‌رسنووری عێراق و چاوی به‌ دوو ئه‌فسه‌ری کوردی عێراقی که‌وت. له‌و چاوپێکه‌وتنه‌ دا بڕیار درا هاوکاری دوولایه‌نه‌ په‌ره‌ی پێبدرێ. دوو کوردی شه‌خسی (سویل)یش له‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌دا بوون. به‌ هۆی خیانه‌تی یه‌کێک له‌و ئه‌فسه‌رانه‌ به‌ ناوی " فایق ئه‌مین" حکوومه‌تی عێراق ئاگاداری بڕیاره‌کانی ئه‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌ بووه‌. عێراق چونکه‌ له‌ په‌یمانی "سه‌عداباد" ئه‌ندام بوو، چونیه‌تی ئه‌م دیداره‌ و بڕیاره‌کانی به‌ ئێران ڕاگه‌یاند و ئێرانیش کوردستانی خسته‌ ژێر کۆنتڕۆڵ و چاوه‌دێری توند." گه‌وهه‌ری له‌ درێژه‌ی ئه‌و نووسراوه‌یه‌ دا ده‌ڵێ: " به‌ پێی ئه‌و ڕاپۆرت و به‌ڵگانه‌ی به‌ ده‌سته‌وه‌ن کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد له‌ نێوان مانگه‌کانی جۆزه‌ردان – پووشپه‌ڕی ساڵی 1317 ( ئووتی 1938 ) دامه‌زراوه‌."
وه‌ک ده‌رده‌که‌وێ هه‌ر سێی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باسیان کرا هه‌موویان ده‌نووسن کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. له‌ ساڵی 1938 دا پێکهاتووه‌. له‌ به‌راورد کردنی نووسینه‌کانی ڕ.قازی وح. گه‌وهه‌ری ش له‌و باره‌یه‌وه‌ جوان ده‌رده‌که‌وێ ئه‌وان به‌ پشت به‌ستن به‌ عه‌ینی سه‌رچاوه‌ ئه‌و بۆچوونه‌یان هێناوه‌ته‌ گۆڕێ. وه‌ک باسمان کرد قازی ده‌ڵێ سه‌رچاوه‌ی ئه‌وه‌ی له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵه‌ی نووسیوه‌ له‌ ده‌ستنووسی زه‌بیحی وه‌رگیراوه‌، و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ته‌واوی و به‌ وردی ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ی نه‌ ناساندووه‌، به‌ له‌ به‌رچاوگرتنی زانیارییه‌کانی وی و گه‌وهه‌ری که‌ هه‌ر یه‌کن ده‌بێ سه‌رچاوه‌ی هه‌ر دووکیان هه‌ر ئه‌و به‌ڵگه‌ و ڕاپۆرته‌ بێ که‌ ع. گه‌وهه‌ری باسی ده‌کا و به‌ جۆرێک ئه‌و به‌ڵگانه‌ی لای ڕه‌حیمی قازی ده‌ست که‌وتووه‌.
له‌ کتێبی کاک غه‌نی بلووریان دا که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ باسکرا له‌ باسی قسه‌ کانی " کاکه‌مین " دا ده‌نووسێ:
" ... کاغه‌زێکی چرووکی چرێشاوی دووله‌تی ده‌رهێنا و به‌ هێمنی و به‌ ده‌نگێکی نزم گوتی: وه‌یخوێنه‌! ئه‌وه‌ هه‌مان به‌یاننامه‌یه‌ که‌ خه‌ڵک باسیان ده‌کرد و به‌ دیواری مزگه‌وت و بازاڕه‌کانی شاریان [وه‌] لکاند بوو. هه‌رچونێک بوو ده‌قی به‌یاننامه‌ - ده‌ست نووس – که‌م خوێنده‌وه‌. له‌و دا داوا له‌ جه‌ماوه‌ری کورد کرابوو، که‌ به‌ هانای ئه‌و لاوانه‌وه‌ بچن که‌ بۆ کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ خه‌بات ده‌که‌ن.
کاکه‌مین ده‌یگوت: پۆلیس به‌ تاوانی ئه‌و بڵاوکراوه‌یه‌ گه‌نجێکی به‌ ناوی "حاجی خوسره‌وی" گرتووه‌ و چه‌ند که‌سیشی له‌و پێوه‌ندییه‌ دا بۆ هه‌رێمی ژوورووی ئێران یانی "شیراز" و"كرمان' دوور خستۆته‌وه‌.8 ئه‌وانه‌ی که‌ من شاره‌زایانم " حوسێنی زێڕینگه‌ران" و " محه‌مه‌دی راتبی" ( حه‌مه‌دی مه‌ولوودی)ن که‌ دوور خراونه‌ته‌وه‌." سه‌باره‌ت به‌ ده‌خه‌رکه‌مان نان و ڕاونانی کوردان له‌ زه‌مانی ڕه‌زا شا دا ئاگاداری و زانیاری زۆر به‌ ده‌سته‌وه‌یه ‌9. له‌ مه‌ڕ دوورخستنه‌وه‌ی کوردی سابڵاغی له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌ڵسووڕانی سیاسی دژی ڕێژیم، ئه‌وه‌ی له‌ نووسراوه‌ی ڕ.قازی و غ.بلووریان دا ئیشاره‌ی پێکراوه‌ له‌ هۆنراوه‌یه‌کی سه‌یفولقوزات دا ( ی1323 – 1255هه‌تاوی ) 10 که‌ وێده‌چێ ئاخر شوێنه‌واری بێ به‌ جوانی ده‌رده‌که‌وێ:
" هه‌ورامی و جه‌لالی بۆ سمنان و ساوه‌ چوون
سابڵاغی بۆ شیرازێ ڕه‌پێچه‌ک دراویه‌ "
هه‌تا ئێره‌ ده‌رده‌که‌وێ‌ له‌ زه‌مانی ڕه‌زاشا و به‌ر له‌ ئووتی 1941 دا جۆره‌ چالاکییه‌کی سیاسی له‌ گۆڕێدا بووه‌ و
ئیداره‌ی ناوه‌ندی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. له‌ نامه‌یه‌کدا بۆ مۆڵۆتۆف ئه‌و چالاکییانه‌ی که‌ ئه‌گه‌رچی زۆریش به‌ ده‌ره‌وه‌ نه‌بوون له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ لانی که‌مه‌وه‌ دوو له‌ هه‌ڵسووڕ و دامه‌زرێنه‌رانی تێیدا به‌شدار بوون به‌ ئی خۆی داناوه‌. له‌و چاپه‌مه‌نییانه‌ی سه‌ر‌ده‌می کۆمار که‌ به‌ده‌سته‌وه‌ن تا ئه‌و جێیه‌ی ئه‌من بزانم ناوی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف نه‌هاتووه‌، به‌ڵام له‌ نووسراوه‌یه‌کی ڕۆژنامه‌ی کوردستاندا ( ژماره‌ی 69، 30ی پووشپه‌ڕی 1325 – 21ی ژووییه‌ی 1946) به‌ قه‌ڵه‌می سه‌یید محه‌مه‌دی حه‌میدی به‌ بۆنه‌ی شه‌هید بوونی محه‌مه‌دی نانه‌وا زاده‌ فه‌رمانده‌ی هێزی ناوه‌ندی کوردستان له‌ باسی کارنامه‌ی ژیانی دا هاتووه‌:
" نانه‌وا زاده‌ ساڵی 1320 (1941) داخڵی " حزبی آزادی کوردستان" بو و سویندی خوارد که‌ بو رزگاری کورد و آزادی کوردستان له‌ ظلم و زور له‌ هیچ روداویک رو وه‌رنه‌گیری."
به‌له‌به‌رچاو گرتنی ئه‌وه‌یکه‌ سه‌باره‌ت به‌ " حزبی آزادی کوردستان" 11 به‌ڵگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ به‌ده‌سته‌وه‌ نییه‌ [ له‌ کاتی نووسینی ئه‌و باسه‌ له‌ ساڵی 1977 دا، دواتر به‌ وه‌ده‌ست که‌وتنی هێندێک سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ نووسه‌ری ئه‌م باسه‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی به‌ ورده‌ ڕێشاڵم به‌ ناوی " حیزبی ئازادیی کوردستان و عه‌زیزوڵاخانی زه‌ندی" بۆجاری یه‌که‌م له‌ 11ی ئووتی 2007 له‌ وێنووسی ڕوانگه‌ دا بڵاو کرده‌وه‌] و، به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌یکه‌ به‌ پێی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی تاکوو ئێستا سه‌باره‌ت به‌ مێژووی سیاسی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان نووسراون باسی حوسێنی زێڕینگه‌ران ( حوسێنی فرووهه‌ر) و محه‌مه‌دی نانه‌وازاده‌ وه‌کوو دووکه‌س له‌ دامه‌زرێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. کراوه‌ و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ته‌واو رێی تێده‌چێ مه‌به‌ستی کۆمه‌ڵه‌ له‌ نامه‌ نووسین بۆ یه‌کێتی شووڕه‌وی به‌ ده‌ره‌جه‌ی یه‌که‌م پشتیوانی وه‌ده‌ستهێنان بۆ داواکانی بێ بۆ ئه‌وه‌ی پێشینه‌یه‌کی دوورودرێژتر بۆ ڕێکخراوه‌که‌ی بهێنێته‌ گۆڕێ، ئه‌و هه‌ڵسووڕانانه‌ی وا به‌ر له‌ ساڵی 1942 ش کراون – له‌ حزبی آزادی کوردستان – دا له‌و نامه‌یه‌یدا بۆ شووڕه‌وی به‌ به‌شێک له‌ ڕابردووی خۆی داناوه‌. وه‌ک له‌ چاپه‌مه‌نییه‌ ڕه‌سمییه‌کانی کۆمه‌ڵه‌ ڕا جوان ده‌رده‌که‌وێ، کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد له‌ 25ی گه‌لاوێژی 1321ی هه‌تاوی ( 16ی ئووتی 1942) دامه‌زراوه‌.

حه‌سه‌نی قازی
ئاوریلی 1997

په‌راوێزه‌کان

1. له‌ ڕۆژئه‌ژمێری تایبه‌تی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. که‌ له‌لایه‌ن کۆمه‌ڵه‌وه‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌، له‌ ڕۆژئه‌ژمێری ساڵانی 22 و 23ی هه‌تاوی له‌ به‌ره‌وه‌ی مانگی گه‌لاوێژی 1322 دا نووسراوه‌ : 25 – جی گه‌لاوێژ جێژنی سه‌رساڵی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. و له‌ به‌ره‌وه‌ی مانگی گه‌لاوێژی 1323 دا نووسراوه‌: " 25- جێژنی سه‌رساڵی کۆمه‌ڵه‌
2. سه‌ید محه‌مه‌دی سه‌مه‌دی که‌ له‌ گه‌ڵ چه‌ندکه‌سێک له‌ هه‌ڵسووڕێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ دواوه‌ له‌ نووسراوه‌ی یه‌که‌میدا : " ژێ کاف چبوو؟ چی ده‌ویست؟ وه‌ چی به‌سه‌ر هات"، مه‌هاباد، 1360ی هه‌تاوی/ 1981ی زایینی له‌ زمانی مه‌لا قادری موده‌ره‌سییه‌وه‌ ده‌نووسێ:" .... ئه‌و تین و مه‌یله‌ له‌ 25ی شه‌هریوه‌ری ساڵی 1321ی هه‌تاوی ڕێکه‌وتی سێپتامبری 1942 شکڵی گرت. ئه‌و ڕۆژه‌ له‌ گه‌ڵ پۆلێک چووینه‌ باغی ئه‌مینولئیسلامی که‌ هه‌ر ئێستا نه‌خۆشخانه‌ی ( مبارزه‌ با سل)ی مه‌هاباد له‌وێ هه‌ڵکه‌وتووه‌،وه له‌وێ‌ نوتفه‌ی ته‌شکیلاتی ژێ. کاف گووراوه‌". مه‌لا قادری موده‌ره‌سی له‌ نووسراوه‌یه‌کی دیکه‌ دا: نگاهی دیگر به‌ ژ.کاف – از یادداشتهای شخصی یکی از بنیادگزاران جمعیت – به‌ کوشش سید محمد صمدی، مهاباد پائیز 1963، 22 مه‌ 1984 ده‌ڵێ : " ڕۆژی 25ی مورداد (گه‌لاوێژ) ی 1321 ( 16ی ئووتی 1946) حیزبی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.کاف دامه‌زرا و جێژنی ساڵڕۆژی دامه‌زرانی له‌ ساڵانی 22 (43)، 23 (44)، 24 (45) و 25(46) گیرا.
مامۆستا هه‌ژار له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌لێ:
گه‌لاوێژه‌که‌ی به‌ختت له‌ ئاسۆ
ده‌رکه‌وت چا بوو نه‌بووی ڕه‌نجه‌ڕۆ
نرخی ئه‌و مانگه‌ پاره‌ی گیانه‌
جه‌ژنی سه‌رساڵی کۆمه‌ڵی ژیان ه‌
3. بڕوانه‌: The Kurdish Republic of 1946
William Eagleton JR
Oxford University Press, 1963
ئیگلتن ی کوڕ، ڕۆژی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد ی به‌ 16ی سێپتامبری 1942 ( 25ی خه‌رمانانی 1321) داناوه‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ی بڵێ ئه‌و زانیارییه‌ی له‌ کێ وه‌رگرتووه‌.
4. د. ڕه‌حیمی قازی ئه‌و کتێبه‌ی هه‌م به‌ کوردی و هه‌م به‌ فارسی نووسیوه‌. ده‌ستنووسی فارسی کتێبه که‌ی له‌ ساڵی 1986 به‌ ده‌ست من گه‌یشت. ده‌ستنووسه‌ کوردییه‌که‌ی له‌ لای چه‌ند دۆست وناسیاوی هه‌یه‌. هیچکام له‌و ده‌ستنووسانه‌ تا ئێستا چاپ نه‌کراون. ڕه‌حمه‌تی ڕ.قازی کتێبه‌که‌ی له‌ ڕوانگه‌یه‌کی لایه‌نگرانه‌وه‌ نووسیوه‌ و بارودۆخی ئه‌و سه‌رو به‌ندی کوردستانی له‌ چوار چێوه ی به‌رژه‌وه‌ندی سیاسه‌تی شووڕه‌وی دا شی کردووه‌ته‌وه‌. ئه‌گه‌رچی ئه‌و شێوه‌ بۆچوونه‌ له‌ هێندێک جێ بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی له‌
توێژینه‌وه‌ی بابه‌تیانه‌ و پشت ئه‌ستوور به‌ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ لابدا، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌و که‌م و کورتییه‌ کتێبه‌که‌ی زانیاری نه‌زانراوی سه‌باره‌ت به‌ که‌سایه‌تی قازی محه‌مه‌د و مێژووی سیاسی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان تێدایه‌. ئه‌و زانیارییانه‌ی ڕه‌حیمی قازی له‌مه‌ر کۆمه‌ڵه‌ ‌ که‌ بووه‌ته‌ هه‌وێنی "کتێب نووسین" له‌ مه‌ڕ کۆمه‌ڵه‌ یه‌که‌م جار له‌ کتێبه‌که‌ی ویدا باس کراون.
5. په‌یمانی سه‌عدئاباد له‌ 17ی پووشپه‌ڕی 1316ی هه‌تاوی ( ژووه‌نی 1937ی زایینی) له‌ نێوان ده‌وڵه‌تانی ئێران،عێراق، تورکیا و ئه‌فغانستان به‌سترا. له‌ ماده‌ی حه‌وته‌می ئه‌و په‌یمانه‌ دا دژایه‌تی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ له گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی کورد و به‌گژداهاتنه‌وه‌ی به‌ ئاشکرایی هاتووه‌ته‌ گۆڕێ:
" ماده‌ی 7 – هه‌ر کام له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که‌ به‌یه‌که‌وه‌ په‌یمانیان به‌ستووه‌ وه‌ستۆی خۆیان ده‌گرن له‌ چوار چیوه‌ی سنووره‌کانی خۆیاندا پێشبگرن به‌ پێکهاتن و یان کرده‌وه‌ی ده‌سته‌ی چه‌کدار و له‌ دامه‌زرانی هه‌ر جۆره‌ هه‌یئه‌ت یان ڕێکخراوێکی دیکه‌ بۆ تێکدانی ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی هه‌ن وبۆ ئاڵۆزی پێکهێنان له‌نه‌زم و هێمنی هه‌ر به‌شێک له‌ خاکی هاوپه‌یمانێکی دیکه‌ دا بێ ( چ له‌ سه‌ر سنوور و چ غه‌یری سنوور) و یان بۆ ڕووخاندنی حکوومه‌تی لایه‌کی دیکه‌.)
سه‌رچاوه‌: مجموعه‌ عهدنامه‌های تاریخی ایران، به‌رگی 3، لاپه‌ڕه‌ی 217، 218
6. بڕوانه‌: غه‌نی بلووریان. ئاڵه‌کۆک " به‌سه‌رهاته‌کانی سیاسی ژیانم" کۆ کردنه‌وه‌ و ئاماده‌ کردنی : حامید
گه‌وهه‌ری، ستۆکهۆڵم 1997

7. بڕوانه‌ گۆڤاری گزینگ، ژماره‌ی 15، ئاوریلی 1997 ، ل 40، 41 و 43
8. ئه‌گه‌رچی کتێبی غه‌نی بلووریان زانیاری تازه‌ی له‌ مه‌ڕ کۆمار و مێژووی حدکا تێدایه‌، به‌ڵام له‌ به‌ر په‌له‌ و
بێدیقه‌تی کۆکه‌ره‌وه‌ و ئاماده‌کاری کتێبه‌که‌ جارجار هه‌ڵه‌ی زۆر زه‌قی تێکه‌وتووه‌. بۆ نموونه‌ "شیراز" و "کرمان" به‌ " هه‌رێمی ژوورووی ئێران" ناو براون.
9. بۆ زانیاری تازه‌ له‌ مه‌ڕ ڕه‌فتاری ڕێژیمی ڕه‌زا شا له‌گه‌ڵ عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان و گه‌لی کورد به‌ گشتی بڕوانه‌ ئه‌م کتێبه‌ی خواره‌وه‌، به‌ تایبه‌تی به‌ندی 10
A Modern History of The Kurds
David McDowall
I.B.Tauris. London, 1996
10. سه‌یفولقوزات له‌و هونراوه‌یه‌یدا وێڕای په‌سنی شووڕه‌وی باسی ده‌وری گۆڤاری "نیشتمان"یشی کردووه‌
و ده‌ڵێ :
" کوردان که‌ هاتوچۆ ده‌که‌ن ئه‌وڕۆ به‌ پڕچه‌کی
نیشتمان زمانی وانه‌ به‌ ئه‌مری دراویه‌..."
له‌ پارچه‌ شێعرێکی دیکه‌ دا، که‌ هه‌ر ئی ئه‌و سه‌روبه‌نده‌یه‌ ده‌ڵێ:
" بۆچی زمانی دایکی له‌ ئێمه‌ مه‌نع کرا؟
ئه‌و هێنده‌ زوڵم و زه‌حمه‌ت و فه‌رق و جوداییه‌
ده‌کرانه‌ دیل و بوونه‌ ئه‌سیرێ له‌ نێو عه‌جه‌م
هه‌ورامی، سابڵاغی و عێلی جه‌لالییه‌
هێندێکی بۆ عێراق [ئه‌راک] و بۆ سمنان و دامغان
ده‌ستێکی بۆ شیرازێ که‌ جێی شێخی سه‌عدییه‌ "
وه‌ک له‌ ده‌قی نووسراوه‌که‌دا باسکرا حوسێنی زێڕینگه‌ران و حه‌مه‌دی مه‌ولوودی دوورخرابوونه‌وه‌ بۆ شیراز.
له‌ به‌ڵگه‌نامه‌کانی نهێنی وه‌ززاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ی بریتانیا دا.FO371/45478 73277 Tabriz Diary. No 8
November 1945 له‌ زمان که‌سێکه‌وه‌ که‌ له‌ بۆکانه‌وه‌ ڕاپۆرتی بۆ کۆنسوولی بریتانیا له‌ ته‌ورێز ناردووه‌، هاتووه‌:
"له‌ نه‌تیجه‌ی حه‌ول و تێکۆشانی تازه‌ی حیزبی تووده‌ بۆ ئه‌ندام وه‌رگرتن له‌ ئازه‌ربایجان، نزیکه‌ی 1000 که‌س له‌ ئه‌ندامانی عه‌شیره‌تی دێبۆکری، حه‌یده‌ری و شێخ ئاغایی و هه‌روه‌ها مه‌لایه‌کی ده‌سترۆیشتووی کورد، سه‌یفولقوزات.... ( وشه‌یه‌ک ناخوێندرێته‌وه‌) بۆ به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی حیزبی تووده‌ له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. که‌وتوون."
ئه‌گه‌ر ئه‌وڕاپۆرته‌ له‌مه‌ڕ ساڵی 1323 یه‌وه‌ بێ له‌ مه‌ڕ سه‌یفولقوزات وه‌ڕاست ده‌چێ. سه‌یفولقوزات ئه‌و شێعره‌ی خۆی له‌ په‌سنی شووڕه‌وی، ڕاگۆێزانی کوردان و ده‌وری گۆڤاری نیشتمان له‌ مانگی ذیحجه‌الحرام ی ساڵی 1323ی هه‌تاوی(دیسامبری 1944) مانگێک به‌ر له‌ وه‌فاتی خۆی ڕێبه‌ندانی 1323 (ژانڤییه‌ی 1945 ی زایینی) نووسیوه‌. شێعره‌کانی سه‌یفولقوزات له‌ ڕووی ده‌ستخه‌تی خۆی که‌ له‌ لای نووسه‌ری ئه‌م باسه‌یه‌ نووسراوه‌ته‌وه‌.

11. گۆڤاری تووده‌ - ارگان سازمان انقلابی حزب توده‌ ایران در خارج از کشور له‌ زماره‌ی 19 ( تیرماه‌ 1349)- ژووه‌ن – ژووییه‌ی 1970 ده‌نووسێ: " له‌ ساڵانی 39 – 1942 رێکخراوێکی پچووک به‌ نێوی " حزب آزادی کردستان" به‌ ڕێبه‌ری دوکتور!! عه‌زیزی زه‌ندی پێکهات. له‌و ڕێکخراوه‌یه‌ جگه‌ له‌ به‌یاننامه‌یه‌ک به‌ بۆنه‌ی هاتنی ئه‌ڕته‌شی سوور بۆ سه‌رووی ئێران، که‌ له‌ودا پیرۆزبایی کراوه‌ له‌ ڕزگاربوون له‌ فاشیزم و داوای مافی دیاریکردنی چاره‌نووس بۆ گه‌لی کورد ده‌کا چ سه‌نه‌دێکی دیکه‌ به‌ ده‌سته‌وه‌نییه‌" ل 10.

Saturday, February 7, 2009

****************عه‌بدولقادری ده‌بباغی اداره‌ی محلی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکافی له‌ سلێمانی دامه‌زراند


گۆواری نیشتمان. ژماره‌ی 5.، رێ به‌ندانی 1322
ژانڤییه‌ - فێڤرییه‌ی 1944
ع. سیامه‌ک 57 = عه‌بدولقادری ده‌بباغی
شاری آ.ک = بۆکان
شاری ب / آ.م = سلێمانی
به‌شی (ب)= کوردستانی عێراق

Friday, February 6, 2009

چرای ژیانی ڕێبوارێکی ڕێبازی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف و کۆماری کوردستان کووژایه‌وه‌



نه‌مر‌ مامه‌قاله‌ی ده‌بباغی له‌ نێوان نه‌مران محه‌مه‌د ڕه‌سووڵ هاوار و ئیبراهیم ئه‌حمه‌د دا .هه‌رسێکیان له‌ غه‌ریبایه‌تی له‌نده‌ن ماڵاواییان له‌ کورد و کوردستان کرد. ئه‌م وێنه‌یه‌ به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ ئارشیڤی تایبه‌تی ئه‌نوه‌ری سوڵتانی وه‌رگیراوه‌
وێنه‌گر:شێری له‌یزر

چرای ژیانی رێبوارێکی ڕێبازی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف و کۆماری کوردستان کووژایه‌وه‌.

به‌داخ وپه‌ژاره‌یه‌کی زۆره‌وه‌، ئه‌مڕۆ ئێوارێ دره‌نگان ئاواڵێک‌ خه‌به‌ری کۆچی دوایی کاک قادری ده‌بباغی پێدام . ده‌بباغی سه‌رله‌به‌یانی جومعه‌ 6ی فێڤرییه‌ له‌ نه‌خۆشخانه‌یه‌کی له‌نده‌ن له‌ غه‌ریبایه‌تی ماڵاوایی له‌ ژیان کرد و دلێ خزم و دۆست و ناسیاوانی تووشی په‌ژاره‌ کرد.
مامه‌ قاله‌ی ده‌بباغی له‌ تێکۆشه‌رانی له‌مێژینه‌ی کورد و نووسه‌ری چه‌ند بابه‌ت سه‌باره‌ت مێژووی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکافه‌. یه‌که‌م شتی به‌بیستنی ئه‌و خه‌به‌ره‌ به‌ زه‌ینم داهات وه‌‌ بیر هاتنه‌وه‌ی نووسراوه‌یه‌کی هه‌ژار بوو سه‌باره‌ت به‌ پاکی و دڵئاواڵه‌یی ئه‌ندامانی ژێکاف له‌ ئاست یه‌کتری. بۆ ڕێزلێنان له‌ بیره‌وه‌ری قادری ده‌بباغی با ئه‌و ڕستانه‌ی هه‌ژار له‌و باره‌یه‌وه‌ نووسیویه‌ جارێکی دیکه‌ به‌یه‌که‌وه‌ بخوێنینه‌وه‌:
" جارێک له‌ زه‌نبیل میوان بووم و خه‌ریک بووم بڕۆم. له‌و ده‌مه‌ دا ده‌سته‌یه‌ک مرید هاتن، سه‌ید گوتی ڕاوه‌سته‌ قسه‌م هه‌یه‌. سۆفیه‌کی پیر ده‌ستی ماچ کرد. سه‌ید لێی پرسی: " سۆفی تۆش بوویه‌ کۆمه‌ڵه‌؟" گوتی: " قوربان خوا به‌ نسیبمان کا. به‌ خوا من ده‌ستی باپیرتم گڵاو کردووه‌، بوومه‌ مریدی بابت، ئێستاش مریدی تۆم، قه‌تم ده‌ست له‌ خه‌راپه‌ کاری و دزی به‌رنه‌داوه‌. به‌ڵام له‌ سایه‌ی کۆمه‌ڵه‌وه‌ هه‌موو خراپه‌یه‌کم وه‌لا ناوه‌. زه‌مان زه‌مانی محه‌مه‌دی مه‌هدیه‌...
خۆم لاوێک بووم له‌ ته‌مه‌نی بیست و دوو ساڵی دا، ده‌گه‌ڵ براده‌رێکی حیزبی به‌ ناوی " عه‌بدولقادر ده‌باغی" ڕام ده‌بوارد. زۆر جار ده‌چوومه‌ ماڵیان و ده‌گه‌ڵ عه‌بدولقادر و خوشکه‌کانی بێ ته‌قیه‌ گه‌مه‌مان ده‌کرد. ڕۆژێک یه‌کێک پێی گوتم: " خۆشی له‌ خۆت، ده‌گه‌ڵ ئه‌و خوشکه‌ جوانانه‌ی ده‌باغی دا که‌یف ده‌که‌ی". باوه‌ڕ که‌ تا وای نه‌گوت نه‌م زانی خوشکه‌کانی جوانن یا ناشیرین. له‌و ساوه‌ ته‌رکی ماڵی ده‌باغیم کرد وهه‌رچی کردیان نه‌چوومه‌وه‌، نه‌وه‌ک به‌ چاوی خه‌یانه‌ت بڕوانمه‌ خوشکی برای حیزبیم – چێشتی مجێور ڵ.72 "
داوای سێبووری بۆ خزم وکه‌س کاری مامه‌ قاله‌ی ده‌بباغی و هه‌موو ڕێبوارنی ڕێبازی ناسێنه‌خوازی کورد ده‌که‌م.
حه‌سه‌نی قازی
6ی فێڤرییه‌ی 2009

Thursday, February 5, 2009

****ساخکردنه‌وه‌ی تاریخی گیرانێک****



سه‌باره‌ت به‌ مێژووی کۆماری کوردستان له‌ ساڵانی پێشوو دا هێندێک بابه‌تم له‌ گۆواری 'گزینگ' دا بڵاو کردبووه‌وه‌‌. تێده‌کۆشم له‌مه‌و دوا ئه‌و بابه‌تانه‌ وه‌ک خۆیان بۆ ئاگاداری خوێنه‌ره‌وه‌ی 'ڕوانگه‌' دیسان لێره‌دا بڵاو بکه‌مه‌وه‌. دیاره‌ هێندێک له‌و بابه‌تانه‌ پێویستییان به‌ پێداچوونه‌وه‌ هه‌یه‌ و ئه‌وانه‌ش هه‌ڵده‌گرم بۆ ده‌رفه‌تێکی دیکه‌.

کۆمار ناسی

ساخکردنه‌وه‌ی تاریخی گیرانێک
حه‌سه‌نی قازی
گزینگ _ ژماره‌ی 16، هاوینی 1977 ( 1376ی هه‌تاوی)

له‌ به‌ر نه‌بوونی ده‌ره‌تانی ئازاد بۆ نووسینی مێژووی سیاسی له‌ به‌شێکی وڵات، له‌ به‌ر به‌ هێند نه‌گرتنی ڕابردوو وه‌کوو ڕێنوێن و مه‌شغه‌ڵی ڕێگه‌ی ئێستا و له‌مه‌ودوای ژیانی سیاسی نه‌ته‌وه‌ی کورد و ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ له‌ نێو کورداندا زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی له‌ سه‌ر مێژووی سیاسییان نووسیوه‌ دوێنێیان به‌ پێوانه‌ی ئه‌مڕۆ پێواوه‌، یان له‌ باری سه‌رنجی ڕۆژی ڕێکخراوه‌یه‌کی سیاسی و یان سۆز و به‌رژه‌وه‌ندییه‌کی تایبه‌تییه‌وه‌ بۆی چوون؛ و نه‌مانی سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ و زۆر هۆکاری دیکه‌، هێشتاش زۆر لایه‌نی مێژووی کۆماری کوردستان ڕوون نییه‌. نازانین باری ئه‌و شارانه‌ی له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی کۆمار دابوون و کۆمه‌ڵگه‌ی ده‌وروبه‌ریان چۆن بووه‌، نازانین داووده‌زگا کارگێڕییه‌کان چۆن هه‌ڵسووڕاون، به‌ کورتی و به‌ کوردی هه‌تا زیادتر له‌ سه‌ر مێژووی کۆمار بکۆڵینه‌وه‌ هه‌ر که‌مه‌، به‌ڵام مه‌رج ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌ی ده‌نووسرێ به‌ به‌ڵگه‌ پشت ئه‌ستوور بێ.
ئه‌من به‌ش به‌ حاڵی خۆم تێده‌کۆشم له‌مه‌ودوا به‌ که‌لک وه‌رگرتن له‌و سه‌رچاوانه‌ی ده‌ستم وێیان ڕاده‌گا و له‌ به‌ر یه‌ک ڕانان و به‌رواردی زانیارییه‌کانیان و، زانیاریی تری له‌ ڕه‌وتی کار دا ده‌ست ده‌که‌ون له‌ ڕوونکردنه‌وه‌ و نووسینه‌وه‌ی بابه‌ته‌ جۆربه‌جۆره‌کانی له‌مه‌ڕ کۆمار دا به‌شداری بکه‌م. هیوادارم که‌سانی دیش له‌وباره‌یه‌وه‌ تێبکۆشن و ڕانه‌مێنن.

یه‌ک له‌و ڕووداوانه‌ی زه‌مانی کۆمار که‌ هێندێک ڵێڵه‌ وتا ئێستا به‌ ته‌واوی ڕوون نه‌بووه‌ته‌وه‌ مه‌سه‌له‌ی جلۆنایه‌تی و هۆی گیرانی قاسمی قادریی قازی، عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی و دڵشادی ڕه‌سووڵی – سێ که‌س له‌ هه‌ڵسووڕێنه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف به‌ ده‌ستی ژاندارمه‌ی حکوومه‌تی ئێران له‌ نزیک ورمێ یه‌.
تا ئه‌و جێگه‌ی ئه‌من بزانم سه‌رچاوه‌یه‌ک که‌ به‌دوورو درێژی له‌و ڕووداوه‌ دوابێ سه‌رله‌شکر ئه‌حمه‌دی زه‌نگه‌نه‌یه‌1. برای به‌ڕێز عه‌لی که‌ریمی له‌ نووسراوه‌یه‌کدا 2، هه‌ڵه‌ بوونی ئه‌و تاریخه‌ی وا له‌ لایه‌ن زه‌نگه‌نه‌وه‌ باس کراوه‌ ده‌ستنیشان کردووه‌، به‌ڵام وه‌کی دی هه‌ر به‌ پێی بۆچوون و گریمانه‌ ڕیزه‌ ئاکامێکی ده‌رخستووه‌ که‌ زۆریان پێویستییان به‌ لێدوان و لێکۆڵینه‌وه‌ی زیادتر هه‌یه‌. ئه‌من له‌م نووسراوه‌یه‌ دا حه‌ول ده‌ده‌م هێندێک تیشک بخه‌مه‌ سه‌ر یه‌ک له‌و رووداوانه‌ واته‌ تاریخی گیرانی قادریی قازی، زه‌بیحی و ڕه‌سووڵی.
ئه‌گه‌رچی لێره‌ دا مه‌به‌ست دیاریکردنی تاریخی گیرانه‌که‌یه‌، به‌ڵام بۆ ئاگاداری خوێنه‌ره‌وه‌ له‌پێشدا باسه‌که‌ی سه‌رله‌شکر زه‌نگه‌نه‌ له‌ کتێبه‌که‌یه‌وه‌ ڕاده‌گوێزمه‌ ئێره‌. له‌ سه‌ر ئه‌و ڕووداوه‌ زه‌نگه‌نه‌ ده‌نووسێ :

" له‌ سه‌ره‌تای آبان ماه‌ 1324 ( نۆڤامبری 1945 !! – نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه‌) به‌ تیپی ڕه‌زاییه‌ و هه‌نگه‌ ژاندارمه‌رییه‌که‌ی خه‌به‌ر گه‌یشت که‌ هه‌یئه‌تێکی ته‌بلیغاتی له‌ لایه‌ن حیزبی کۆمه‌ڵه‌ی مهاباد و قازی محه‌مه‌ده‌وه‌ به‌ره‌و ڕه‌زاییه‌ دێن تا له‌وێ له‌ گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی ناوچه‌ی ڕه‌زاییه‌ دیدار و گفتوگۆ بکه‌ن و ئه‌وانیش وه‌ک خۆیان بۆ نافه‌رمانی هان بده‌ن. ده‌گوترا که‌ئه‌و هه‌یئه‌ته‌ هێندێک سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ی پێیه‌ و بڕیار وایه‌ بچنه‌ ماڵی زێڕۆبه‌گی به‌هادوڕی (له‌ کورده‌ تێکده‌ره‌کانی عێراقی) له‌ کۆکیا و کۆبوونه‌وه‌ی دیدار و وتووێژ له‌ گه‌ڵ سه‌رۆکه‌ کورده‌کانی ڕه‌زاییه‌ له‌ ماڵی وی بکرێ. بۆ وه‌ده‌ستهێنانی ئه‌و سه‌نه‌د و به‌ڵگانه‌ به‌ر له‌وه‌ی هه‌یئه‌ته‌که‌ بگاته‌ جێ، له‌ کۆکیا [ ناوی گوندێکه‌ له‌ محاڵی باڵانیش که‌ زێڕۆ به‌هادوڕی له‌وێ ده‌ژیا]، ژماره‌یه‌ک ژاندارم له‌ مێشه‌ڵانی خوارووی باڵانیش له‌ سه‌ر ڕێگای مهاباد تاقه‌ت کران تا هه‌رکه‌ چاویان به‌ هه‌یئه‌ته‌که‌ که‌وت بیانگرن.هه‌ر که‌ ئه‌و ئوتومبیله‌ی هه‌یئه‌ته‌که‌ی تێدا بوو وه‌دیار که‌وت ئه‌و ژاندارمانه‌ی له‌وێ که‌مینیان دانابوو فه‌رمانی ڕاوه‌ستانیان پێدا، به‌ڵام شۆفێره‌که‌ گوێی نه‌دایه‌ و له‌ سه‌ر لێخوڕین به‌رده‌وام بوو و له‌ نێو ئوتومبیله‌که‌وه‌ ده‌ستیان کرد به‌ ته‌قه‌ له‌ مه‌ئمووره‌کان. به‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی ده‌نگی ته‌قه‌خۆڕاگری ژاندارمه‌کان توندوتیژتر بوو. ئوتومبیله‌که‌ گه‌مارۆ درا و سه‌رنشینه‌کانی ته‌سلیم بوون. ئه‌وانه‌ جگه‌ له‌و دوو چه‌کداره‌ی ته‌قه‌یان کردبوو بریتی بوون له‌ سێ که‌س له‌ ئاژیتاتۆره‌کانی حیزبی کۆمه‌ڵه‌ی مهاباد: عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی و دڵشادی ڕه‌سووڵی و قاسمی قادری.
( عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی و دڵشادی ڕه‌سووڵی که‌ هه‌ڵاتوون ئێستا له‌ عێراقن!) له‌ ئوتومبیله‌که‌ و چه‌مه‌دانه‌کانیاندا هه‌شت نامه‌ دۆزرانه‌وه‌ که‌ ده‌بوو له‌ لایه‌ن قازی محه‌مه‌ده‌وه‌ بۆ میر جه‌عفه‌ر باقرۆف ڕه‌ئیس جمهووری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی به‌ ڕێگه‌ی کونسوولی شووڕه‌وی له‌ ڕه‌زاییه‌ بنێردرێن. نامه‌کان به‌ زمانی کوردی بوون. له‌ یه‌كێک له‌ نامه‌کاندا که‌ به‌ فارسی وه‌رگێڕدرا قازی محه‌مه‌د ئاماژه‌ی کردبوو به‌ سه‌فه‌ری خۆی بۆ باکۆ و دیتنی سه‌رانی شووڕه‌وی و وتووێژی دۆستانه‌ی خۆی له‌ گه‌ڵ ئه‌وان باس کردبوو و داخی ده‌ربڕیبوو که‌ هیچکام له‌و به‌ڵێنانه‌ی پێیدرابوون جێبه‌جێ نه‌کراون. نێوه‌رۆکی نامه‌کانی دی بریتی بوون له‌ داوا کردنی چه‌ک و ته‌قه‌مه‌نی بۆ ڕاپه‌ڕینی کوردان له‌ دژی حکوومه‌تی نێوه‌ندی ئێران، ته‌واو کردنی داو وده‌زگای وێستگه‌ی ڕادیۆیی، ناردنی کاغه‌ز بۆ ڕۆژنامه‌ و ته‌بلیغات، دانانی چاپخانه‌ و هتد....
گیراوه‌کان قۆڵبه‌ست ( تحت الحفظ) ناردرانه‌ ره‌زاییه‌ و ئه‌و خه‌به‌ره‌ گورج ناردرا بۆ ستادی ئه‌ڕته‌ش و داوا کرا ده‌ستبه‌جێ وه‌سیله‌ی گواستنه‌وه‌ بنێردرێ بۆ به‌نده‌ری شه‌ڕه‌فخانه‌ تا بێ ئیستگرتن له‌ ته‌ورێز بنێردرێنه‌ مه‌رکه‌ز(تاران). ( دیاره‌ ئه‌گه‌ر له‌ ناردنی ئه‌وان ته‌نه‌خی کرابا و شووره‌وییه‌کان ئاگادار بووبان بێشک خۆیان تێهه‌ڵده‌قوتاند و نه‌یانده‌هێشت ئه‌وان بنێردرێنه‌ تاران ) ده‌ستبه‌جێ گیراوه‌کانم نارده‌ به‌نده‌ری گولمانخانه‌ و له‌وێوه‌ به‌ که‌شتی نادمنه‌ شه‌ڕه‌فخانه‌ و له‌وێ به‌ وه‌سیله‌یه‌ک که‌ له‌ لایه‌ن ستادی ئه‌ڕته‌ش ئاماده‌ کرابوو گیراوه‌کان برانه‌ تاران و درانه‌ ده‌ست ستادی ئه‌ڕته‌ش. سه‌نه‌د وبه‌ڵگه‌کانیشم به‌ ئیستیوارێکدا که‌ خۆی گۆڕیبوو و جلکی شوانانی ده‌به‌ر کردبوو له‌ ڕێگه‌ی مهاباده‌وه‌ نارده‌ تاران و دوای 48 سه‌عات گه‌یشتنه‌ ده‌ست ستادی ئه‌ڕته‌ش. ئه‌و سه‌نه‌د و به‌ڵگانه‌ دواتر له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایشتی کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کاندا به‌ که‌ڵکی [ سکاڵای] ئێران سوودیان لێ وه‌رگیرا. له‌ تاران له‌ سه‌رهه‌نگ حه‌بیبوڵای ده‌یهه‌می ئه‌فسه‌ری ڕوکنی دووی ستادی ئه‌ڕته‌شم بیست که‌ گوتی:
" هه‌ر که‌ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌کان گه‌یشتن ده‌ستبه‌جێ هه‌ڵسه‌نگێندران و ناردران بۆ ئاغای ته‌قی زاده‌ سه‌فیری ئێران له‌ ئینگلیستان تا له‌وێوه‌ بنێردرێن بۆ حوسێنی عه‌لا سه‌فیری ئێران له‌ ئامریکا تا له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایشتی کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان که‌لکی لێ وه‌ربگرێ."
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کۆپی ئه‌و سه‌نه‌د و به‌ڵگانه‌ کاتی گیرانی ڕه‌زاییه‌ له‌ نێوچووبوون من حه‌ولم دا له‌ ستادی ئه‌ڕته‌ش یان وه‌زاڕه‌تی ده‌ره‌وه‌ پێشینه‌یان بدۆزمه‌وه‌ تا له‌م بیره‌وه‌رییانه‌مدا بیانهێنم. به‌داخه‌وه‌ سه‌رنه‌که‌وتم."

هه‌ڵبه‌ت له‌ سه‌ر ئه‌و قسانه‌ی زه‌نگه‌نه‌ لێر و له‌وێ شت نووسراوه‌ 3 و، جگه‌ له‌ کرده‌وه‌ و ڕێبازی فکری خۆی له‌ بواری نووسینیشدا کاری ئه‌وتۆی کردووه‌ که‌ ئیعتیباری زانیارییه‌کانی کز ده‌که‌ن.4
لێره‌ دا مه‌به‌ست ڕوونکردنه‌وه‌ی تاریخی ڕووداوه‌که‌یه‌ که‌ به‌هیچجور وه‌ک ئه‌و ده‌ڵێ ناکرێ " آبان ماه‌ 1324" بێ. له‌ گۆواری 'هاواری کورد' دا ( ژماره‌ 1، ڕه‌زبه‌ری 1324ی شه‌مسی، ئۆکتۆبری 1945) که‌ به‌ر له‌ ڕاگه‌یاندنی کۆمار له‌ مهاباد چاپ و بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ له‌ وتارێکدا به‌ زمانی فارسی به‌قه‌ڵه‌می م.ح. ( که‌ وێده‌چێ سه‌یید محه‌مه‌دی حه‌میدی بێ) به‌ نێوی " نویسنده‌گان فارسی بخوانند" به‌م شێوه‌یه‌ باسی ڕووداوه‌که‌ کراوه‌: " سه‌ نفر از اهل مهاباد که‌ چند ماه قبل برای امورات شخصی به‌ رضائیه‌ میرفته‌اند ژاندارمهای " بالانش" هر سه‌ را دستگیر و یکسره‌ به‌ تهران فرستاده‌ و اکنون در قصر قاجار بسر میبرند و تاکنون از آنها سوالی نشده‌ معلوم نیست به‌ چه‌ گناهی زندانی شده‌اند (هاواری کورد، ژماره‌ی 1، ڕه‌زبه‌ری 1324، لاپه‌ڕه‌ی 22)- سێ که‌س له‌ خه‌ڵکی مهاباد که‌ چه‌ند مانگ له‌مه‌وبه‌ر بۆ کاروباری شه‌خسی ده‌چوونه‌ ڕه‌زاییه‌ ژاندارمه‌کانی [بالانیش] هه‌رسێکیان گرتن و یه‌کسه‌ر ناردیانن بۆ تاران و ئێستا له‌ قه‌سری قاجارن و هه‌تا ئێستا چ پرسیارێکیان لێ نه‌کراوه‌ و مه‌علووم نییه‌ به‌ چ گوناهێک گیراون... –
له‌وه‌ ڕا ده‌رده‌که‌وێ که‌ زه‌بیحی و ئاواڵانی به‌ر له‌ " آبان ماه 1324" گیراون. کۆ کراوه‌ی سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ له‌مه‌ڕ پێوه‌ندییه‌ دیپڵۆماتییه‌کانی ئامریکا 5 ، تاریخی ئه‌و گیرانه‌ به‌ وردی باس ده‌کا و به‌ به‌راورد کردنی ئه‌و تاریخه‌ی له‌و تێلگرامه‌ی سه‌فیری ئامریکا له‌ تاران بۆ وه‌زاڕه‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ی ئامریکای ناردووه‌ له‌گه‌ڵ خه‌به‌ری به‌ربوونی زیندانییه‌ کورده‌کان له‌ ڕۆژنامه‌ی کوردستاندا،( کوردستان، بڵاوکه‌ره‌وه‌ی بیری حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان، ژماره‌ی 14، ساڵی ییکه‌م، چوارشه‌مۆ 24ی ڕێبه‌ندانی 1324ی هه‌تاوی (13ی فێڤرییه‌ی 1946ی زایینی) هۆ و تاریخی ئه‌و گیرانه‌ ساخ ده‌بێته‌وه‌.
ئه‌و سه‌نه‌ده‌ی پێوه‌ندییه‌ دیپڵۆماتییه‌کانی ئامریکا وا له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌ی پێکرا ئاوایه‌:

" له‌ تێلێگرامی ژماره‌ 649 ، به‌ تاریخی 24ی ئووتی 1945، سه‌عات 2ی پاش نیوه‌ڕۆ سه‌فیر ڕاده‌گه‌یێنێ : له‌ 14ی ئووتی 1945 [24ی گه‌لاوێژی 1324ی هه‌تاوی – تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌ ] ژاندارمه‌کانی ئێرانی که‌ ژماره‌یان زۆرتر بووه‌ هه‌یئه‌تێکی 5 که‌سی کوردیان گرتووه‌ و کاغه‌ز و سه‌نه‌دێکی زۆریان لێ وه‌ده‌ست هێناون و له‌وانه‌ نه‌خشه‌ی ئه‌و کوردستانه‌ سه‌ربه‌خۆیه‌ی که‌ هێنراوه‌ته‌ گۆڕێ و خاکی تورکیا، ئێران و عێراق وه‌به‌ر ده‌گرێ. سه‌فیر هه‌ر وه‌ها ڕایگه‌یاندووه‌: " ئێرانییه‌کان به‌ توندی باوه‌ریان وایه‌ که‌ ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ هه‌مووی له‌ بن سه‌ری ڕووسه‌کان دایه‌ و ئه‌وان به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن و ئه‌و ڕووداوه‌ زۆر به‌ هێند ده‌گرن." "

له‌ ژماره‌ی 14ی کوردستان که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌ی پێکرا خه‌به‌ری به‌ربوونی تێکۆشه‌ران ئاوا باسکراوه‌: " مزگێنی؟! وه‌ڵام گه‌یشتووه‌ که‌ سی آزادیخوای ایمه‌ :" عبدالرحمان ذبیحی و دلشاد و قاسمی قادری که‌ هه‌شت مانگ له‌مه‌وبه‌ر له‌ لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانی فاشیست مابی ایرانی به‌ ناحه‌ق به‌دیل گیران و یه‌کسه‌ر بردنیانه‌ تاران له‌ حمدی خودا ده‌گه‌ل آزادی ایمه‌ ئه‌وانیش آزاد کراون و ئه‌م رۆژانه‌ خزم و برایان به‌وان شاد ده‌بن."

دیسان له‌ ژماره‌ی 17ی کوردستان دا، چوارشه‌مۆ 1ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324ی هه‌تاوی ( 20ی فێڤرییه‌ی 1946ی زایینی) ئه‌و خه‌به‌ره‌ ئاوا هاتووه‌: " دیسان مزگێنی!! له‌ ژماره‌ 14 دا وه‌لامی آزاد بوونی برا گیراوه‌کانمان به‌ عرض خوینده‌وارانی خوشه‌ویست گیاند له‌ دوای بلاوبوونه‌وه‌ بری قسه‌ په‌یدا بو و ایمه‌ی ناهومید و به‌لکو له‌ نوسینی ئه‌و مزگینییه‌ش په‌شیمانیمان کیشا به‌لا خودای به‌رز دلی ایمه‌ی نه‌شکاند و مزگینییه‌که‌ی به‌ راست گیراین که‌ سوپاس بو خودا هه‌ر سیکیان چه‌ند روژه‌ گه‌یشتونه‌ته‌ ته‌وریز و پیشوای خوشه‌ویست یه‌کی دو هه‌زار تمه‌نی خه‌لات کردون."

دیسان به‌ پێی نووسینی ڕۆژنامه‌ی کوردستان ( ژماره‌ 18، دووشه‌مۆ 6ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324ی هه‌تاوی = 25ی فێڤرییه‌ی 1946) زه‌بیحی و ئاواڵه‌کانی شه‌وی 3- 12 – 24 ( 22ی فێڤرییه‌ی 1946ی زایینی – تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌) واردی ماله‌ خویان [ مهاباد] بون"، که‌ وابوو، ئه‌وان له‌ تاریخی 14ی ئووتی 1945 (24ی گه‌لاوێژی 1324ی هه‌تاوی) تا 15 یان 16ی فێڤرییه‌ی 1946 ( به‌ له‌به‌رچاوگرتنی نووسینی کوردستان، ژماره‌ی 17: " چه‌ن روژێکه‌ گه‌یشتوونه‌ ته‌وریز" 25 یان 26ی ڕێبه‌ندانی 1324ی هه‌تاوی له‌ زیندانی عه‌جه‌مان دا بوون. واته‌ ئه‌م مانگانه‌ی خواره‌وه‌:
حه‌وتووی کۆتایی گه‌لاوێژی 24- خه‌رمانانی 24- ڕه‌زبه‌ری 24- خه‌زه‌ڵوه‌ری 24- سه‌رماوه‌زی 24 – به‌فرانباری 24، کۆتایی ڕێبه‌ندانی 24 ( 14ی ئووتی 45، سێپتامبری 45، ئۆکتۆبری 45، نۆڤامبری 45، دیسامبری 45، ژانڤییه‌ی 46، نیوه‌ی دووه‌می فێڤرییه‌ی 46).
سه‌باره‌ت به‌ گیرانی زه‌بیحی، قادری و ڕه‌سووڵی وه‌ک باس کرا به‌ ڕاگوزاری و له‌ گۆتره‌ شت نووسراوه‌.د.عه‌بدوڵای مه‌ردووخ له‌ نووسراوه‌که‌یدا 6 ده‌نووسێ : " عه‌بدولڕه‌حمانی زه‌بیحی (سکرتێری ژ.ک.) و دڵشاد ڕه‌سووڵی و قاسمی قادری[ی] قازی سێ ئه‌ندام و به‌رپرسی ماندوویی نه‌ناس به‌ دوای کارێکدا ناردران که‌ ئه‌رکی ئه‌وان نه‌بوو." د.مه‌ردووخ ناڵێ ئه‌و کاره‌ چ بووه‌، بۆ ئه‌رکی ئه‌وان نه‌بووه‌؟ و به‌ فه‌رمانی چ که‌سێک چوون بۆ جێبه‌جێکردنی؟ کاک محه‌مه‌دی شاپه‌سندی له‌ نووسینێکدا7، بێ ئه‌وه‌ی له‌ باسی گیرانی زه‌بیحی و ئه‌وان به‌ دوور و درێژی بدوێ ده‌نووسێ: " به‌ پێچه‌وانه‌ی نووسینی سه‌رله‌شکر زه‌نگه‌نه‌، زه‌بیحی و هاوڕێکانی کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ له‌ [کۆنفڕانسی] په‌یمانی سێ سنوور گیران"، ئه‌و هه‌ر له‌و نووسراوه‌یه‌یدا ده‌ڵێ: " سه‌یر نییه‌ ئه‌گه‌ر دوای په‌نجا ساڵ له‌ بیرم نه‌مابێ گۆڤاری ( نیشتمان) چه‌ند ژماره‌ی لێ ده‌رچووبوو. تا به‌ینێک له‌مه‌وپێش وامده‌زانی له‌ (9) ژماره‌ زیاتره‌. دوای (9،8،7) نیازمان بوو [نیشتمان] له‌ [ مه‌هاباد] چاپ بکه‌ین. مه‌کینه‌یه‌کی نیو فولسکاپ و هێندێک حه‌رفمان ده‌ست که‌وت و گوێستمانه‌وه‌ بۆ مه‌هاباد پێش ئه‌وه‌ی ده‌ست بکه‌ین به‌ چاپی ژماره‌یه‌کی نوێ زه‌بیحی به‌ سه‌ر دا گیرا." به‌ داخه‌وه‌ کاک محه‌مه‌د باسی تاریخی چاپکرانی ئاخر ژماره‌کانی نیشتمان (9،8،7 به‌ سه‌ریه‌که‌وه‌) ناکا. ژماره‌ی 9،8،7ی نیشتمان 8 بۆ خاکه‌لێوه‌، بانه‌مه‌ڕ،جۆزه‌ردانی 1323ی هه‌تاوی چاپکراوه‌. ئه‌و تاریخه‌ تا گه‌لاوێژی 1324 واته‌ به‌ دیل گیرانی زه‌بیحی و ئه‌وان له‌ نزیک ڕه‌زاییه‌ نزیکه‌ی 14 مانگ پاش چاپ بوونی ئاخر ژماره‌کانی نیشتمانه، و به‌ ساخکردنه‌وه‌ی تاریخه‌کان ده‌رده‌که‌وێ له‌و ناوه‌ دا واته‌ له‌ جۆزه‌ردانی 1323ی هه‌تاوی ( ژووه‌نی 1944) تا گه‌لاوێژی 1324 ( ئووتی 1945) – کاتی گیرانی زه‌بیحی و ئاواڵانی – ئه‌وان ئازاد بوون و له‌ کۆمه‌ڵه‌ دا کاریان کردووه‌، جا بۆیه‌ ناکرێ ده‌ستبه‌جێ به‌ دوای چاپکرانی ئاخر ژماره‌کانی نیشتمان دا گیرابن.
به‌ پێی ڕۆژئه‌ژمێری تایبه‌تی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ك. 16ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1323ی هه‌تاوی ( 7ی مارسی 1945) " ڕۆژی بنیادی چاپخانه‌ی ژ.ک. له‌ مهاباده‌" کاک محه‌مه‌دی شاپه‌سندی له‌ درێژه‌ی ئه‌و نووسراوه‌یه‌یدا باسمان کرد ده‌نووسێ: " پێم خۆش نه‌بوو چاپخانه‌که‌ بێ ئیش بمێنێته‌وه‌، به‌ ده‌رفه‌تم زانی گۆڤارێک به‌ ناوی (ئاوات) چاپ و بڵاو بکه‌مه‌وه‌، ناوه‌رۆکی ئاوات بریتی بوو له‌ پارچه‌ په‌خشانێکی ڕه‌مزی به‌ ناوی ( برای دوورم ) سه‌باره‌ت به‌ گیرانی زه‌بیحی، زنێکی نیقابدار ( ته‌رجومه‌)، موحاکه‌مه‌ی هیتله‌ر [ هیتلێر]له‌ جه‌هه‌ننه‌م دا و چه‌ند پارچه‌ شێعر.. پاش بڵاو کردنه‌وه‌ی ئاوات؛ (موحه‌مه‌دی یاهوو) وه‌ڵامی بۆ هێنام که‌ لێژنه‌ی ناوه‌ندی ژ.ك. و زیاتر له‌ هه‌مووان ( حاجی مصطفی داودی) لێم ناڕازین جونکوو پێویست بوو بۆ ده‌رکردنی ئاوات ئیمتیاز وه‌ربگرم و پرسیان پێبکه‌م. پێم ووت ڕاسته‌ من ئه‌و کاره‌م بۆ هاتنه‌وه‌ی زه‌بیحی دانابوو، به‌ڵام ده‌مویست توانای خۆم بۆ ئه‌م ئیشه‌ تاقی بکه‌مه‌وه‌... پاش دوو هه‌فته‌ پێیان ڕاگه‌یاندم پێویسته‌ واز له‌ ده‌رکردنی ئاوات بێنم چونکوو چاپخانه‌ی گه‌وره‌مان بۆ هاتووه‌ پێویسته‌ خۆمان ئاماده‌ بکه‌ین..."
به‌م پێیه‌ حه‌ولی کاک محه‌مه‌د بۆ ئاماده‌ کردن و بڵاوکردنه‌وه‌ی ' ئاوات' ده‌بێ له‌ئاخر و ئۆخری گه‌لاوێژی 1324ی هه‌تاوی ( ئووتی 1945) دا بووبێ. وه‌ک "هاواری کورد" که‌ ژماره‌ی 1ی له‌ ڕزبه‌ری 1324ی هه‌تاوی دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌ و وه‌ک ئاماژه‌مان پێکرد باسی گیرانی زه‌بیحی و ئاواڵه‌کانی تێدایه‌.
دوای چاپ بوونی ئاخر ژماره‌کانی نیشتمان هێندێک سه‌نه‌د هه‌ن ده‌یسه‌لمێنن که‌ عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی له‌ سه‌ر چالاکی خۆی له‌ کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف و دواتر دوای ئازاد بوونی به‌ ناوی حیزب و کۆمار به‌رده‌وام بووه‌.
بۆ نموونه‌ له‌ گه‌ڵ کۆنسوولگه‌ری شووڕه‌وی و بریتانیا له‌ ته‌ورێز پێوه‌ندی گرتووه‌. له‌و نامه‌یه‌دا که‌ وه‌کوو " گه‌ڕێنه‌نده‌ی چاپه‌کانی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف" به‌ ڕێگه‌ی کۆنسوولی شووڕه‌وی له‌ ته‌ورێز بۆ مۆڵۆتۆف وه‌زیری کاروباری ده‌ره‌وه‌ی شووڕه‌وی ناردووه‌ 9، ئه‌وه‌ جوان ده‌رده‌که‌وێ. هه‌ر له‌و نووسراویه‌ی کاک محه‌مه‌دی شاپه‌سندی ش دا ئه‌و مه‌به‌سته‌ ته‌ئیید ده‌کرێ. ئه‌وده‌نووسێ: " دوای سه‌فه‌ری یه‌که‌می باکۆ (مه‌به‌ست سه‌فه‌ری گه‌وره‌ پیاوانی کورد بۆ باکۆ له‌ مانگی نۆڤامبری 1941 به‌ر له‌ دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف یان زیندوو بوونه‌وه‌ی هه‌ڵسووڕانی سیاسی ڕێکخراو له‌ موکریان له‌ 25ی گه‌لاوێژی 1321ی هه‌تاوی = 16ی ئووتی 1942 یه‌. تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌)که‌ زه‌بیحی بۆ چاپکردنی نیشتمان و قاسم ئاغای ئێلخانی زاده‌ بۆ ڕاوێژکاری له‌ ته‌ورێز بوون، ئاگادارم دوو یادداشتی زۆر گرنگ به‌ زمانی ئازه‌ری سه‌باره‌ت به‌ بارودۆخی ئه‌وسای کوردستانی ئێران به‌ تایبه‌تی و کوردستانی گه‌وره‌ به‌ گشتی و داواکارریه‌کانی گه‌لی کورد له‌ ئێران به‌ هۆی حه‌سه‌ن ئۆڤ کۆنسوولی سۆڤێت له‌ ته‌ورێز بۆ وه‌زاڕه‌تی ده‌ره‌وه‌ی سۆڤێت ناردراوه‌..."
به‌ پێی ئه‌و په‌یوه‌سته‌ی له‌ گه‌ڵ نامه‌ی باسکراو دا ناردراوه‌ (بڕوانه‌ په‌راوێزی 9) تاریخی ناردرانی 7ی به‌فرانباری 1323ی هه‌تاوی ( 28ی دیسامبری 1944) واته‌ نزیکه‌ی 7 مانگ دوای چاپ بوونی ئاخر ژماره‌کانی نیشتمان (9،8،7) ه‌ که‌ وابوو ئه‌و سه‌ردانه‌ی ته‌ورێز له‌ لایه‌ن زه‌بیحی یه‌وه‌ ناکرێ به‌ مه‌به‌ستی چاپکرانی 'نیشتمان' بووبێ، چونکوو ئه‌و ده‌م ئیتر چاپ کرانی ڕاگیرابوو.
وێنه‌یه‌کی تێکڕایی که‌ جگه‌ له‌ عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی و قاسمی ئێلخانی زاده‌، وه‌هابی بلووریان، نه‌جمه‌دینی ته‌وحیدی، عه‌بدولڕه‌حمانی ئیمامی، سماییل خانی فه‌ڕووخی و مه‌حموودی وه‌لیزاده‌ی تێدایه‌ و له‌ ته‌ورێز گیراوه‌، قسه‌ی کاک محه‌مه‌د بۆ بوونی زه‌بیحی و قاسم ئاغا له‌ ته‌ورێز له‌و کاته‌ دا داده‌گرێته‌وه‌.


ئه‌م وێنه‌یه‌ له‌ کتێبی : 'ژیان و به‌سه‌رهاتی عه‌بدولره‌حمانی زه‌بیحی' نووسینی عه‌لی که‌ریمی وه‌رگیراوه‌، ئه‌ویش له‌ کتێبی کۆماری کوردی سه‌یید محه‌مه‌دی سه‌مه‌دی وه‌رگرتووه‌


ئیگلتن ی کوڕ له‌ کتێبه‌که‌یدا 10، نموونه‌یه‌کی دیکه‌ له‌ هه‌ڵسووڕانه‌ دیپڵۆماتییه‌کانی زه‌بیحی باس ده‌کا و ده‌نووسێ: " له‌ ئاخر و ئۆخری دیسامبر دا [ به‌ له‌به‌ڕچاوگرتنی ده‌قی باسه‌که‌ی له‌و شوێنه‌ دا مه‌به‌ستی دیسامبری 1945 ه‌، که‌ دیاره‌ ئه‌و تاریخه‌ ڕاست نییه‌ چونکوو ئه‌و ده‌می زه‌بیحی له‌ تاران له‌ زیندان دا بووه‌- تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌] قازی محه‌مه‌د ئیختیاری دا به‌ عه‌بدولڕه‌حمانی زه‌بیحی و عه‌لی ڕیحانی بۆ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ کۆنسوولی بریتانیا له‌ ته‌ورێز سه‌باره‌ت به‌ ئیمکانی دامه‌زراندنی جۆره‌ پێوه‌ندییه‌کی ڕه‌سمی له‌ نێوان کوردستانێکی ئۆتۆنۆمی ئاینده‌ و شانشینی یه‌کگرتوو (بریتانیا) و هێزه‌ ڕۆژئاواییه‌کانی دیکه‌.وه‌ڵامی کۆنسوول له‌ ڕوانگه‌ی کوردانه‌وه‌ لێڵ بوو و به‌ دڵ نه‌بوو."
ئه‌و پێوه‌ندییه‌ی ئیگلتن باسی ده‌کا ده‌بێ به‌ر له‌ ئووتی 1945 یان دوای به‌ربوونی زه‌بیحی و ئاواڵانی له‌ زیندانی تاران و هاتنه‌وه‌یان بۆ سابڵاغ له‌ فێڤرییه‌ی 1946 دا کرابێ. ته‌نانه‌ت زه‌بیحی له‌و " سپاس و معذرت " ه‌ ته‌ی که‌ له‌ کوردستانی ژماره‌ 18 (4ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324ی هه‌تاوی) دا بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌ ده‌نووسێ : " ... عده‌یه‌ک له‌ برایان که‌ به‌ ته‌شریف هینانی خویان مفتخریان کردبوم له‌به‌ر ماموریتیک که‌ پیم رجوع کرا نه‌م توانی بچمه‌وه‌ خزمتیان". ئه‌وه‌ش ده‌یسه‌لمێنێ که‌ ئه‌و ده‌ستبه‌جێ دوای هاتنه‌ ده‌ر له‌ زیندان له‌ کار و هه‌ڵسووڕانه‌کانی حیزب و کۆمار دا به‌شدار بووه‌.
مه‌به‌ست له‌ هێنانه‌وه‌ی نموونه‌ی زه‌بیحی جه‌خت کردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕاستییه‌یه‌ که‌ سه‌ره‌ڕای ئاڵوگۆڕپێکهاتن له‌ ته‌بیعه‌ت و قه‌واره‌ی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف دا و بوونی به‌ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان زۆربه‌ی نزیک به‌ ته‌واوی دامه‌زرێنه‌ران و به‌ تایبه‌تی هه‌ڵسووڕێنه‌رانی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه‌ له‌ کاروبار و هه‌ڵسووڕانه‌کانی حیزب و کۆمار دا – که‌ سنوورێکی ئه‌وتۆیان له‌ نێواندا نه‌بووه‌ - به‌شدار بوون و هێندێکیان له‌ داو وده‌زگاکانی کۆمار دا له‌ کاربه‌ده‌ستانی هه‌ره‌ پایه‌به‌رز بوون.
وا دیاره‌ هێندێک له‌ قسه‌ و بۆچوونه‌کانی دواتر ( بۆ نموونه‌ چه‌ند بڕگه‌یه‌ک له‌ نووسراوه‌که‌ی به‌ڕێز دوکتور عه‌زیزی شه‌مزینی له‌ تێزی دوکتورییه‌که‌یدا) هه‌ڵسه‌نگاندنی ڕۆژ بن تا ئه‌وه‌ی که‌ له‌ زه‌مانی ده‌ستپێکردنی کاری حیزب و سه‌رده‌می کۆمار دا هاتبنه‌ گۆڕێ.
ئه‌گه‌رچی له‌ ئۆرگانه‌کانی حیزب و کۆمار دا ( ئه‌و به‌ڵگانه‌ی وا من دیتوومن)- جگه‌ له‌ کورته‌ ئاماژه‌که‌ی (هاواری کورد) نه‌بێ – گیرانی زه‌بیحی، قادریی قازی و ڕه‌سووڵی به‌ ووردی و به‌ ڕوونی باس نه‌کراوه‌، به‌ڵام به‌ربوونیان له‌ زیندان بووه‌ته‌ هه‌وێنی شێعری شاعیران و یارمه‌تی ماڵییان بۆ کۆ کراوه‌ته‌وه‌. بۆ ئاگاداری خوێنه‌ره‌وه‌ گشت ئه‌و باسانه‌ی پێوه‌ندی به‌و ڕووداوه‌وه‌ هه‌یه‌ ڕاده‌گوێزینه‌ ئێره‌.

کوردستان، ژماره‌ 15 ، شه‌ممۆ 27ی ڕێبه‌ندانی 1324 – 16ی فێڤرییه‌ی 1946
"ئه‌و آغایانه‌ی اعانه‌یان بو محبوسین ری نیشتمان نقد پرداخت کردوه‌.
ڕه‌دیف نیو و شهرت مبلغ به‌ ریال
1- جناب حاجی بابه‌شیخ 10000
2- رحیم آغای سیف قاصی 4000
3- احمد آغای ایلخانی زاده‌ 3000
4- حاجی کاکه‌ رحمن ایلخانی زاده‌ 3000
5- ابراهیم آغای ایلخانی زاده‌ 3000
6- سید محمدامین هیمن شاعرملی 500
7- عبدالرحمن هه‌ژار شاعر ملی 500
8- ابراهیم آغای قاره‌مانی 3000
9- حسن آغای دهبوکری 1500
10- حاجی کریم پنجوی 500
11- رحمن ولی زاده‌ 500
12- حمید بلوریان 500
13- ملا عبدالله‌ مفتی زاده‌ 100
14- حاجی عبدالخالق حسن زاده‌ 200
15- حاجی فتح الله‌ ناصری 150
16- سعید ولی زاده‌ 200
17- حاجی محمد صوفی زاده‌ 200
18- رحمن عطاری 100
19- عبدالکریم بلوریان 100
20- عزیز صدیقی 500

ماوه‌ له‌ لاپه‌ره‌ی 4، "( لاپه‌ره‌ی 4 پاشماوه‌ی ئه‌و لیسته‌یه‌ی تێدا نییه‌. تێبینی نووسه‌ر).

له‌ ژماره‌ی 16ی کوردستان دا ، 29ی ڕێبه‌ندانی 1324 = 18ی فێڤرییه‌ی 1946 ، پاشماوه‌ی ئه‌و لیسته‌یه‌ که‌گه‌یشتووه‌ته‌ 57 نه‌فه‌ر و به‌سه‌ریه‌که‌وه‌ 39610 ڕیاڵیان یارمه‌تی داوه‌ نووسراوه‌ و هه‌ر وه‌ها لیسته‌ی نێوی 19 که‌سیش بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ڵێنی یارمه‌تییان داوه‌. ئه‌و نێوانه‌ له‌ ژێر سه‌ردێڕی : ( ئه‌و آغایانه‌ی اعانه‌یان بو مه‌حبوسینی ری نیشتمان تعهد کردووه‌) بڵاو کراونه‌ته‌وه‌.

له‌ ژماره‌ی 18ی کوردستان دا شه‌ممۆ 4ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324= 23ی فێڤرییه‌ی 1946 دا زه‌بیحی به‌م شێوه‌یه‌ سپاسی خه‌ڵکی کردووه‌ بۆ به‌خێر هێنانه‌وه‌یان: " سوپاس و معذرت! عده‌یه‌ک له‌ برایان که‌ به‌ تشریف هینانی خویان مفتخریان کردبوم له‌ به‌ر ماموریتیک که‌ پیم رجوع کرا نه‌م توانی نچمه‌وه‌ خذمتیان و حضورا سوپاسی بی پایانی خوم پێشکه‌ش بکه‌م؛ به‌ هوی ئه‌م چه‌ند ووشه‌یه‌ داوای لی بوردن ده‌که‌م. ایتر بژی کوردستانی آزاد !
عبدالرحمن ذبیحی ".
له‌ ژماره‌ی 19ی کوردستان دا، دووشه‌ممۆ 6ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324 = 25ی فێڤرییه‌ی 1946، دڵشادی ڕه‌سووڵی ئاوا سپاسی به‌سه‌رکتدنه‌وه‌ و پێوه‌هاتنی خه‌ڵکی کردووه‌ : " سۆپاس ! ئه‌و هویه‌ی به‌ هه‌ل ده‌زانم که‌ سوپاسی بی پایانی خوم پیشکه‌ش به‌و گه‌وره‌ و برا خوشه‌ویستانه‌م بکه‌م که‌ له‌ گه‌رانه‌وه‌ی من دا ئه‌منیان سه‌ربلند کردوه‌ و به‌ تشریف هینانیان شادی منیان گه‌یانده‌ رادییکی زور گه‌وره‌ داوام ئه‌وه‌یه‌ به‌ پشتیوانی خودا و له‌ ژیر سایه‌ی به‌یداغی کوردستانا به‌ منتهای آره‌زو بگه‌ین . دلشاد ره‌سولی."

ئه‌م وێنه‌یه‌ی دڵشادی ڕه‌سووڵی له‌ نوسخه‌ دیسان چاپکراوه‌کانی ڕۆژنامه‌ی کوردستان، پڕۆژه‌ی هاوبه‌شی ده‌زگای ئاراس و بنکه‌ی ژین وه‌رگیراوه‌


هه‌ر له‌و ژماره‌یه‌ دا له‌ ژێر ستوونی ( اخبار نیو خومان دا) ئاوا باسی هاتنه‌وه‌ی گیراوه‌کان کراوه‌ :" ..... 2- برایان عبدالرحمن ذبیحی و دلشاد که‌ له‌ پیشدا وه‌لامی آزاد بونی ئه‌وانمان دابو به‌ شانازیکی زور شه‌وی 1324.12.3 واردی ماله‌ خویان بون و چاوی برا و آزادیخوایه‌کان و که‌سوکاریان پی رون بو. برا قاسمی قادری له‌ به‌ر ضعف مزاج چه‌ند روژیک له‌ "
ئه‌م وێنه‌یه‌ی قاسمی قادریی قازی که‌ به‌ئه‌گه‌ری زۆر له‌ دوای به‌ربوونی له‌ زیندانی‌ عه‌جه‌مان له‌ نه‌خۆشخانه‌ی شووڕه‌وی له‌ ته‌ورێز گیراوه‌ بۆ یه‌که‌م جار له‌ کتێبی :" سێبه‌ری ئازادی" نووسینی که‌ماڵ عه‌بدووڵاهی دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌ و به‌ سپاسه‌وه‌ له‌و کتێبه‌ وه‌رگیراوه‌


بیمارستانی شوره‌وی له‌ ته‌وریز ده‌مینیته‌وه‌ ئه‌م روژانه‌ به‌ هومیدی خودا ده‌گه‌ریته‌وه‌ له‌ خودا ده‌خوازین برا و که‌سوکاری ئه‌م خوشه‌ویستانه‌ هه‌میشه‌ به‌ یه‌کتر شاد و دلخوش بن . "
له‌ ژماره‌ی 26ی ڕۆژنامه‌ی کوردستان دا، دووشوممۆ 27ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324= 18ی مارسی 1946 ئه‌و شێعره‌ی 'هه‌ژار' به‌ بۆنه‌ی به‌ربوون و هاتنه‌وه‌ی زه‌بیحی و دڵشاد و قادری بڵاو کراوه‌ته‌وه‌:
" بو هاتنه‌وه‌ی ذبیحی و دلشاد (و قادری) هه‌ژار

فریشته‌ی خوشی سه‌رچاوه‌ی سروور
بابی هه‌ژاران ئه‌ی ...........................*
*( ئه‌م شوێنه‌ نوخته‌ چنانه‌ به‌ پێی وه‌زنی شێعره‌که‌ ده‌بێ دوو ووشه‌ی " ره‌ئیس جمهوور" بێ که‌ جێی خاڵی یه‌- تێبینی نووسه‌ری ئه‌م باسه‌)
نازانم تو چی له‌ چی خولقاوی
گیانی شیرینی و بینایی چاوی
روشن فکریشم سه‌رم سور ماوه‌
ماکه‌ی خولقانت کام گل و آوه‌
نا، نا تیگه‌ییم وه‌ختی کردگار
به‌زه‌یی داهات به‌ کوردی هه‌ژار
ایراده‌ی فه‌رمو کورد نه‌بریته‌وه‌
توشی خوشی بی ببوژیته‌وه‌
له‌ خاکی سه‌ری کوردی خاک به‌سه‌ر
له‌ آوی چاوی لاوی ده‌ربه‌ده‌ر
تیکه‌لی کردن توی هینا به‌رهه‌م
بویه‌ هه‌ر روحمی بومان هه‌مو ده‌م
چاکه‌ی تو بو مه‌ گه‌یوه‌ته‌ پایه‌ک
صه‌د زمان بیلی له‌ کیوه‌ کایه‌ک
میلله‌ت رزیبو به‌ زیندان و به‌ند
رزگارت کرد و مه‌دره‌کت بو سه‌ند
به‌ری که‌وشی تو بالی هومایه‌
شاهیدن بو من ئه‌و سی برایه‌
زور جزیات کیشا تا ده‌رچون له‌ به‌ند
به‌ دیداری وان ایمه‌ت کرد خورسه‌ند
بیژه‌ن که‌ توم دی بروات ببی پیم
جیژنی استقلال تازه‌ بووه‌ لیم
"دلشاد" هه‌ر شاد بی وه‌ک شادت کردم
له‌ زیندانی خه‌م ئازادت کردم
پیاوی آزا و ژیر به‌خیر بیته‌وه‌
دوامین گریی دل به‌و ده‌کریته‌وه‌
ایوه‌ خوتان نا له‌ پیناو میلله‌ت
بو ایمه‌ دیتو نزار و ذیلله‌ت
پیتان دل خوشه‌ دایکی نیشتمان
رو سورن له‌ راست ناموسو ویجدان
کوتایو نه‌کرد بو سه‌ربه‌رزی گه‌ل
به‌لان رووی ره‌ش بی لیی قراندن قه‌ل
قره‌ی قه‌ل ایوه‌ی خسته‌ زیندانی
ئه‌وه‌ش انتقام ده‌ردی ده‌زانی
یا خوا هه‌ر بژی پیشوای عه‌زیز
سه‌رۆکی گه‌وره‌ سه‌ربه‌رز و به‌ریز
شاده‌ کورد هه‌تا پیشه‌وا هه‌یه‌
خودا شادمان که‌ی تا دنیا هه‌یه‌
بژی هوردوی سور به‌ فه‌تح و ظه‌فه‌ر
وه‌ک بۆ هه‌ژاران خوی کرده‌ له‌مپه‌ر "
هیوادارم ئه‌م نووسراوه‌یه‌ تیشک باوێژێته‌ سه‌ر یه‌ک له‌ ڕووداوه‌کانی سه‌روبه‌ندی کۆماری کوردستان

حه‌سه‌نی قازی 24ی مارسی 1997

په‌راوێزه‌کان

1- بڕوانه‌ کتێبی سه‌رله‌شکر ئه‌حمه‌دی زه‌نگه‌نه‌: " خاطراتی از ماموریت های من در آذربایجان ( از شهریور 1320 تا دی ماه‌ 1325)، انتشارات شرق، چاپ دوم 2535 = 1355 ی هه‌تاوی،( به‌ زمانی فارسی) ل. 59، 60، 61
2- بڕوانه‌: عه‌لی که‌ریمی، " هه‌ڵه‌ی مێژوویی یان ..." گۆڤاری گزینگ، ژماره‌ 14، ژانڤییه‌ی 1997، سوێد، ل. 23 تا 29
3- بۆ وێنه‌ بڕوانه‌ کتێبی : حکوومه‌تی کوردستان رێبه‌ندانی 1324 – سه‌رماوه‌زی 1325. کورد له‌ گه‌مه‌ی سۆڤێتی دا. نه‌وشیره‌وان مسته‌فا ئه‌مین، یوترێخت، هۆله‌ند، 1993 و نووسراوه‌که‌ی د.مه‌ردوخ و عه‌لی که‌ریمی و به‌ تایبه‌تی نووسراوه‌که‌ی کاک محه‌مه‌دی شاپه‌سندی
4- بڕوانه‌: نووسراوه‌ی مامۆستا جه‌میل ڕۆژبه‌یانی: " دودمانی ئاریایی و مێژووی کورد و کوردستانی ئه‌مین زه‌کی به‌گ" گۆڤاری ڕۆشنبیری نوێ، ژماره‌ 132، به‌غدا، عێراق، 1993
له‌و نووسراوه‌یه‌ دا ڕۆژبه‌یانی گزی و زیانیی "ئه‌ده‌بی" سه‌رله‌شکر زه‌نگه‌نه‌ی سه‌باره‌ت به‌ وه‌رگرتنی چه‌ند به‌ند له‌ کتێبی ئه‌مین زه‌کی به‌گ وله‌ چاپدانی به‌ نێوی خۆی به‌ به‌ڵگه‌وه‌ وه‌ڕوو خستووه‌.
5- بڕوانه‌ : Foreign Relations of The United States, diplomatic papers 1945.
volume VIII, The Near East and Africa.
United States Government Printing Office.
Washington. 1969. P. 400
6- د. عه‌بدوڵڵا مه‌ردوخ. کۆمه‌ڵه‌ی " ژیانه‌وه‌ی کورد" و " کۆمه‌ڵه‌ی هیوا"، به‌شی دووهه‌م، گۆڤاری گزینگ،
ژماره‌ی 14. ژانڤییه‌ی 1977. سوێد. ل. 32
7- بڕوانه‌: محه‌مه‌دی شاپه‌سندی: " ده‌رباره‌ی حکومه‌تی کوردستان- کورد له‌ گه‌مه‌ی سۆڤێتی دا.
ڕۆژنامه‌ی کوردستانی نوێ، ژماره‌ی 119، یه‌کشه‌ممه‌ 24-11-1994، هه‌ولێر، خوارووی کوردستان
8- تاریخی چاپ بوونی ژماره‌کانی گۆڤاری نیشتمان ئاوایه‌:
ژماره‌ی1، ساڵی یه‌که‌م، پووش په‌ڕی 1322(ی هه‌تاوی) جولای (ژووییه‌ی) 1943
ژماره‌ی2، ساڵی یه‌که‌م،خه‌زه‌ڵوه‌ری 1322 – نۆڤامبری 1943
ژماره‌ی3-4، ساڵی یه‌که‌م سه‌رماوه‌ز و ڕێبه‌ندانی 1322- دیسامبری 1943، ژانڤییه‌ی 1944
ژماره‌ی 5، ساڵی یه‌که‌م ڕێ به‌ندانی 1322 – ژانڤییه‌ی 1944، فێڤرییه‌ی 1944
ژماره‌ی 6، ساڵی یه‌که‌م ڕه‌شه‌مه‌ی 1322 – مارسی 1944
ژماره‌ی 9،8،7 ساڵی یه‌که‌م خاکه‌لێوه‌، بانه‌مه‌ڕ، جۆزه‌ردان 1323 ( به‌هاری 1323) – ئاوریل، مه‌ی، ژووه‌نی 1944
به‌داخه‌وه‌ کاتێک مامۆستا جه‌ماڵ نه‌به‌ز له‌ ساڵی 1985 دا شه‌ش ژماره‌ی نیشتمان ی له‌ ته‌ک پێشه‌کییه‌کی درێژ به‌ کوردی و ئاڵمانی بڵاو کرده‌وه‌، ئاخر ژماره‌کانی نیشتمان ی له‌ به‌ر ده‌ستدا نه‌بوو تا ئه‌وانیشی له‌گه‌ڵ بڵاو بکاته‌وه‌. ئه‌و کاره‌ی مامۆستا خزمه‌تێکی گه‌وره‌یه‌ بۆ زیندووکردنه‌وه‌ی ئه‌ده‌بییاتی سیاسی کوردی
9- په‌یوه‌ستی نامه‌ی زه‌بیحی بۆ وه‌زیری کاروباری ده‌ره‌وه‌ی شووڕه‌وی له‌ کتێبی غه‌نی بلووریان: " ئاڵه‌کۆک
به‌سه‌رهاته‌کانی سیاسی ژیانم"، ستۆکهۆڵم. سوێد. 1977 وه‌رگیراوه‌ و ئاوایه‌:
کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک Komeley J.K
اداره‌ی ناوه‌ندی Idarey nawendy
ژماره‌ 444 Jimare444
به‌رواری 7ی به‌فرانباری 1323 ، Berwari 28 Desambre 1944
بژی کورد و کوردستانی گوره‌!
معظم سووه‌ت اتفاقنین گنرال کونسولی _ تبریز شهرینده‌
احتراملا عرض اولنور بو مکتوبین ضمیمه‌سنده‌ پارتیامزن طرفندن سووه‌ت اتفاقنین خارجی ایشلر
کومیسیری جناب مولوتف یولداش عنوانینه‌ یازیلمیش بیر مکتوب تقدیم و اونین مقصد یتیرمه‌سینی
خواهش ایدیریک
" ژ – ک " پارتیانین مرکزی اداره‌سی طرفنده‌ن
مطبوعات مدیری عبدالرحمن ذبیحی
مۆری هه‌یئه‌تی ناوه‌ندی ژ.ک. و ئیمزای زه‌بیحی
10- The Kurdish Republic of 1946
William Eagleton Jr
Oxford University Press. 1963
ئه‌گه‌رچی کتێبه‌که‌ی ئیگلتن تائێستا یه‌ک له‌ سه‌رچاوه‌ هه‌ره‌ باشه‌کانه‌ له‌ سه‌ر کۆماری کوردستان، به‌ڵام چ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌یه‌کی نه‌کردووه‌ته‌ پاڵپشتی بۆچوونه‌کانی. ئه‌و، له‌ یه‌ک دوو جێدانه‌بێ نێوی سه‌رچاوه‌ی کوردی و ئه‌و کوردانه‌ی له‌ گه‌ڵیان دواوه‌ نه‌هێناوه‌. هه‌رچه‌ند له‌ پێشه‌کی کتێبه‌که‌یدا سه‌رکۆنه‌ی ئارچیباڵد ڕوزڤێڵتی کردووه‌ له‌ به‌ر تاقوجووتکردنی هێندێک له‌ ڕووداوه‌کان، به‌ داخه‌وه‌ بۆ خۆشی له‌ چه‌ند جێ، وه‌ک تاریخی دامه‌زرانی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف و ئه‌و بابه‌ته‌ی لێره‌دا باسی کرا، هه‌ڵه‌ی کردووه‌.

Sunday, February 1, 2009

زمان و جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی، نووسینی پیتر ترادگیل




زمان و جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی
نووسینی: پرۆفێسۆر پیتر ترادگیل
وه‌رگێڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

‌ له‌وانه‌یه‌ یه‌که‌م شتی‌ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌و که‌سانه‌ی‌ ئێوه‌ بۆ یه‌که‌م جار چاوتان پێیان ده‌که‌وێ بیری لێ بکه‌نه‌وه‌ جلوبه‌رگه‌کانیان، ده‌نگیان، یان ڕه‌نگی چاویان، یان بزه‌ی سه‌ر لێوانیان بێ.ئه‌گه‌ر ئێوه‌ وا بیربکه‌نه‌وه‌ به‌ته‌واوی هه‌ڵه‌نه‌. له‌ ڕاستی دا یه‌که‌م شتی که‌ به‌ زه‌ینی ئێوه‌ دا ڕاده‌برێ کاتێک یه‌که‌م جار که‌سێک ده‌بینن ئه‌وه‌یه‌ ‌ ئه‌و سه‌ر به‌ چ جینسێکی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌، واته‌ ژنه‌ یان پیاوه‌. ئه‌وه‌ ئه‌وه‌ندی ئاشکرایه‌‌ ته‌نانه‌ت بیر لێکردنه‌وه‌شی ناوێ. دابه‌شبوونی ڕه‌گه‌زی ئینسانی به‌ مێ و نێر ئه‌وه‌نده‌ بنه‌ڕه‌تی و ئاشکرایه‌ که‌ ئێمه‌ هه‌ر پێشی نازانین. ئه‌و ڕاستییه‌ که‌ جیاوازییه‌که‌ ئه‌وه‌نده‌ سه‌ره‌تاییه‌ به‌و مانایه‌یه‌ ‌ سه‌یر نییه‌‌ ئه‌وجیاوازییه‌ له‌ هه‌موو زمانه‌ ئینسانییه‌کانیشدا ڕه‌نگ بداته‌وه‌ و نیشان بدرێ. ئه‌وه‌ ماناناسییه‌کی دنیاگره‌وه‌یه‌ که‌ له‌ هه‌موو زمانه‌کانی دنیادا وه‌کوو دووزاراوه‌ی جووتۆکه‌ی پیاو- ژن ، کوڕ- کچ ، کوڕ- دوێت و هتد بوونه‌ته‌ وشه‌ی قامووسی و ووشێندراون.
به‌ڵام سه‌رنجڕاکێشه‌،‌ زمانه‌کان تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو جیاوازن سه‌باره‌ت به‌ ڕاده‌ی ئه‌و جیاوازییه‌ی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ی که‌ که‌وتوونه‌ته‌ هه‌نبانه‌ی ووشه‌کانیانه‌وه‌. بۆ نموونه‌، له‌ زمانی ئاڵمانی دا، مرۆ ده‌بێ ئه‌وه‌ دیاری بکا کاتێک باسی دۆست ێک ده‌کا ئه‌و نێر Freund یان مێFreundin یه‌‌. له‌ ئینگلیسیدا ئه‌و فه‌رقه‌ داناندرێ. زاراوه‌ی له‌ مه‌ڕ خزمایه‌تیش جیاوازن؛ بۆ نموونه‌ له‌ زمانی ئینگلیسیدا وشه‌ی ' cousin ' (ئامۆزا، پوورزا، خاڵۆزا ) به‌ نێر یان مێ نیشانه‌ ناکرێ به‌ڵام له‌ زۆر زمانی دیکه‌ دا وه‌کوو فه‌ڕانسه‌یی مرۆ ده‌بێ دیاریی بکا گه‌لۆ باسی cousin ده‌کا یان cousine. ئه‌وه‌ ده‌کرێ له‌مه‌ڕ باس و هێماکردن به‌ کاری پیشه‌یش هه‌ر وا بێ، بۆ نموونه‌ هیندێک له‌ زمانان له‌وانه‌یه‌ ' actor' "هونه‌رمه‌ندی پیاو"- 'actress' " هونه‌رمه‌ندی ژن" ، ' manager ' " به‌ڕێوه‌به‌ری پیاو" –
' manageress' " به‌ڕێوه‌به‌ری ژن " و هتد له‌ یه‌کتری بکه‌نه‌وه‌ یان نه‌که‌نه‌وه‌. ئه‌و بابه‌ته‌ له‌ودواییانه‌ دا بووه‌ته‌ هۆی مشتومڕی زۆر جه‌نجاڵی، لێداون له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ دنیای ئینگلیسی زماندا ده‌کرێ به‌ ژنێک بگوترێ chairman یان نا، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی کوتێکی وشه‌که‌ man، پیاوه‌، یان له‌ دنیای فه‌ڕانسه‌یی زماندا ده‌کرێ به‌ ئاگرکوژێنه‌ره‌وه‌یه‌کی مێ بگوترێpompière‌ یان نا. ( ئێمه‌له‌ به‌ندی 10ی ئه‌م کتێبه‌ دا دێینه‌وه‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌.)
له‌وه‌ش زیاتر ئه‌وه‌ هه‌ر وه‌ها جێی سه‌رنجدانێکی وردیشه‌ که‌ ئه‌و جۆره‌ جیاوازییه‌، زۆر جار له‌ ڕووی ڕێزمانیشه‌وه‌ له‌ زمانه‌کانی دنیا دا نیشان دراوه‌. شێوه‌ی ده‌رکه‌وتنی ئه‌و جیاوازییه‌ له‌ زمانه‌کان دا به‌شێوه‌یه‌کی به‌رچاو له‌ یه‌ک تاق و جووته‌. ڕێگه‌یه‌کی هه‌ره‌ ئاشکرا بۆ ئه‌و له‌یه‌ک کردنه‌وه‌یه‌ به‌کار هێنانی جێناوی جیاواز بۆ نێر و مێ یه‌. هێندێک له‌ زمانه‌کان، وه‌ک مه‌جارستانی و فه‌نلاندی، له‌ ده‌زگای جێناوه‌کانیاندا هیچ نیشانه‌یه‌کیان نییه‌ بۆ جوێکردنه‌وه‌ی نێر و مێ. له‌ زمانی فه‌نلاندی دا، وشه‌ی hän هاوتای 'he ' یان ‘ she’ یه‌. و له‌ زمانی مه‌جارستانی دا on هه‌م به‌ مانای ‘he’ و هه‌م به‌ مانای ‘ she’ یه‌. زمانه‌کانی دی، وه‌ک ئینگلیسی جێناوی جیاوازیان هه‌یه‌ بۆ له‌یه‌ک کردنه‌وه‌ی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌ڵام ته‌نێ له‌ دۆخی که‌سی سێیه‌می تاک دا واته‌ - he ( ئه‌وی نێر) و she ( ئه‌وی مێ) – و هێندێکی دیکه‌یان ، وه‌ک فه‌ڕانسه‌یی، له‌ دۆخی که‌سی سێیه‌می کۆ ش دا ئه‌وانه‌ له‌ یه‌ک ده‌که‌نه‌وه‌: ils ( ئه‌وان ی نێر) و elles ( ئه‌وان ی مێ). ته‌نانه‌ت هێندێک زمانی دی له‌ دۆخی که‌سی دووه‌میشدا ئه‌و دوو جینسه‌ له‌ یه‌ک ده‌که‌نه‌وه‌: له‌ زمانی ئێسپانیایی دا vosotros (ئێوه‌ که‌سی دوویه‌می نێری کۆ)، vosotras ( ئێوه‌ بۆ ئاماژه‌ به‌ که‌سی دوویه‌می مێی کۆ). هێندێک له‌زمانه‌کان بۆ جێناوی که‌سی یه‌که‌می کۆش ئه‌وانه‌ له‌یه‌ک ده‌که‌نه‌وه‌؛ دیسان له‌ زمانی ئێسپانیایی دا: nosotros ( ئێمه‌ی کۆی نێر ) و Nosotras ( ئێمه‌ی کۆی مێ).
جیاوازی جینسی ئینسانی ده‌کرێ به‌ ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی حه‌رفی ته‌عریف و ئاوه‌ڵناوی جیاوازیش نیشان بدرێ وه‌ک له‌ زمانی فه‌ڕانسه‌یی دا هه‌یه‌: une étudiante très intelligente ( خوێندکارێکی زۆر ژیری مێ )، une étudiante très intelligent ( خوێندکارێکی زۆر ژیری نێر). ته‌نانه‌ت ئه‌و جیاوازییه‌ ده‌کرێ له‌ شێوه‌ی کردارانیش دا ده‌رکه‌وێ، بۆ نموونه‌ له‌ دۆخی زه‌مانی ڕابردوو و دۆخی شه‌رتی له‌ هێندێک له‌ زمانه‌ سڵاوییه‌کاندا. له‌ زمانی له‌هیستانی دا przyjechat واته‌ ( ئه‌و ی نێر گه‌یشتێ ) و przyjechata واته‌ ( ئه‌وی مێ گه‌یشتێ).
له‌ زمانناسی دا باوه‌ڕێکی ئاسایی هه‌یه‌ که‌ ده‌بێ جه‌ختی له‌ سه‌ر بکرێته‌وه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌‌ زمانه‌کان له‌وه‌یدا که‌ ده‌ریده‌بڕن جیاواز نین، ته‌نێ جیاوازییان ئه‌وه‌یه‌ که‌ چۆنی ده‌رده‌بڕن. جێی سه‌رنجه‌، ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ ڕێزمانییانه‌ی که‌ هه‌ر ئێستا ئاماژه‌مان پێکردن کارتێکه‌ری ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ که‌ هه‌ر ئاخێوه‌ره‌ی به‌ گوتنیان جینسی ئه‌و که‌سانه‌ی باسیان لێوه‌ ده‌کا و هه‌ر وه‌ها ئی خۆشی دیاری بکا. (هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ ده‌کرێ تا ڕاده‌یه‌ک له‌ وشه‌ی قامووسی هه‌موو زمانه‌کانیشدا ده‌رکه‌وێ ڕسته‌ی وه‌کوو: I am a happy woman ' ئه‌من ژنێکی شادم' و I am a sick man 'ئه‌من پیاوێکی نه‌خۆشم' ده‌کرێ هاو واتایان به‌ هه‌موو زمانێک ده‌رببڕدرێ.) له‌ زمانه‌کانی دنیا دا وێده‌چێ ژماره‌یه‌ک ده‌رفه‌ت هه‌بن که‌ ئه‌و ده‌ربرینه‌ پێداویسته‌ ڕێزمانییانه‌ی له‌ مه‌ڕ جینسی خۆ بکرێ ده‌رکه‌ون:
1. له‌وانه‌یه‌ قه‌ت ده‌رنه‌که‌ون- وه‌ک له‌ زمانی ئینگلیسی و زمانی مه‌جاری دا. له‌ ڕۆمانێکی ئینگلیسی دا که‌ گێڕه‌وه‌ره‌ له‌ دۆخی که‌سی یه‌که‌م دا قسه‌ ده‌کا، به‌ هیچ ڕێگه‌یه‌کی زمانناسییانه‌دا دا ناکرێ بگوترێ ئه‌و نێره‌ یان مێ یه‌، مه‌گین ئه‌وه‌ی نێوی خۆی بڵێ یان سه‌ره‌په‌تێکی دیکه‌ بۆ ناسینه‌وه‌ی له‌ به‌ر ده‌ست خوێنه‌ره‌وه‌ بنێ.
2. له‌وانه‌یه‌ به‌ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی جینسی ئاوه‌ڵناو دا ده‌رکه‌وێ، وه‌ک له‌ زمانی فه‌ڕانسه‌یی دا je suis heureuse ' ئه‌من شادم' که‌ ژنێک ده‌یڵێ و je suis heureux که‌ فۆڕمی ' ئه‌من شادم' ه‌ ئه‌گه‌ر پیاوێک بیڵێ. له‌ زۆرێک له‌ زمانه‌ سڵاوی و ڕۆمانه‌ کاندا ناوی به‌رکاری کرداره‌کانیش وه‌ک ئاوه‌ڵناوه‌کان ده‌رده‌که‌ون، که‌ ئه‌وه‌ش ئاکامێکی سه‌یری لێ ده‌که‌وێته‌وه‌، به‌ زمانی پورتوگاڵی، ئاخێوه‌ری پیاو بۆ ڕسته‌ی ' ئه‌من مه‌منوونم' ده‌ڵێ obrigado، له‌ کاتێکدا ئه‌گه‌ر ژن بێ ده‌ڵێ obrigada ( مانای موو به‌ مووی 'obliged' ی ئینگلیسی یه‌).
3. له‌وانه‌یه‌ به‌ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی جینسی کرداره‌کان له‌ دۆخی یه‌که‌م که‌سی تاک دا ده‌رکه‌وێ، وه‌ک له‌ زمانی له‌هیستانی له‌ دۆخی ڕابردوو دا: پیاوێکی له‌هیستانی ده‌ڵێ przyjechatem ' ئه‌من گه‌یشتمێ' و ژنێک ده‌ڵێ
przyjechata ' ئه‌من گه‌یشتمێ'.
4. زۆر چاوڕاکێشتر، له‌وانه‌یه‌ به‌ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی جێناوی جوێی که‌سی یه‌که‌می تاک ده‌رکه‌وێ. هێندێک له‌ زمانه‌کان، وه‌ک ئێسپانیایی که‌ له‌سه‌ره‌وه‌ دا دیتمان، نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ی‌ شێوه‌ی جیاوازی جێناوی که‌سی یه‌که‌می کۆیان هه‌یه‌ ' ئێمه‌'، به‌ڵکوو جێناوی که‌سی یه‌که‌می تاکی جیاوازیشیان هه‌یه‌ ' ئه‌من'. زمانی Ngala نگالای گینه‌ی نوێ شێوه‌ی /wn / ' ئه‌من' ( نێر) و /nan / 'ئه‌من' (مێ) شی هه‌یه‌. و له‌ زمانی تایی دا، له‌ یه‌کتردوانی به‌ڕێزه‌وه‌ له‌ نێو یه‌کسانان دا، پیاوێک بۆ جێناوی که‌سی یه‌که‌می تاک ' ئه‌من' ده‌ڵێ phom له‌ کاتێکدا ژنێک به‌ خۆی ده‌ڵێ dichan.
سه‌رنج بده‌ن که‌ ئه‌مه‌ تا راده‌یه‌ک دیارده‌یه‌کی چاوڕاکێشه‌ و یه‌کڕاست ڕوون نییه‌ بۆچی زمان ده‌بێ ئه‌و نیشانه‌یه‌ی هه‌بێ. ئاشکرایه‌ جیاوازی ڕێزمانی له‌ نێوان دوو جێناوی he و she دا زۆر جار ده‌کرێ ته‌واو گرینگ بێ وه‌کوو ڕێیه‌ک بۆ ئه‌وه‌ی نیشان بدا ئه‌و که‌سه‌ی باسی لێوه‌ ده‌کرێ پیاوێکه‌ یان ژنێکه‌، کوڕێکه‌ یان کچێکه‌. به‌ڵام داخودا هۆی ده‌رکه‌وتن و په‌یدا بوونی جێناوه‌ جیاوازه‌کانی جینسی که‌سی‌ یه‌که‌می تاک ده‌بێ چ بێ؟ ته‌قریبه‌ن له‌ هه‌موو بارودۆخێک دا، جینسی ئاخێوه‌ر بۆ گشت لایه‌کی پێوه‌ندیدار ئاشکرایه‌.
ئێمه‌ ڕه‌نگه‌ بکرێ به‌م ڕێگه‌یه‌ی خواره‌وه‌ دا حه‌ول بده‌ین بۆ شیکردنه‌وه‌ی ئه‌م دیارده‌یه‌یه‌. له‌ سێ به‌ندی پێشووی ئه‌م کتێبه‌ دا‌ باسی هێندێک له‌و پێوه‌ندییانه‌مان کرد که‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌ زمانییه‌کاندا له‌ نێوان جیاوازێتی کۆمه‌ڵایه‌تی و جیاوازێتی زمانی دا هه‌یه‌، و به‌ ده‌ستنیشانکردنی ئه‌و شێوانه‌ی که‌ له‌و جیاوازێتییه‌ زمانیانه‌ دا ده‌رده‌که‌ون.دوو جۆره‌ جیاوازێتی کۆمه‌ڵایه‌تی که‌ تا ئێستا ئێمه‌ لێیان دواوین بریتی بوون له‌ توێژبه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی و جیاوازێتی گرووپی ئێتنیکی. له‌ هه‌ر دووک نمووناندا ئێمه‌ توانیمان هاوته‌ریبی نێوان جیاوازێتی کۆمه‌ڵایه‌تی و جیاوازێتی جوگرافیایی جه‌خت بکه‌ینه‌وه‌ له‌مه‌ڕ کاردانه‌وه‌یان له‌ سه‌ر زمان: وا وێده‌چێ، مه‌ودای کۆمه‌ڵایه‌تی، هه‌ر هه‌مان ئاکامی زمانی هه‌بێ که‌ مه‌ودای جوگرافیایی هه‌یه‌تی. ده‌سته‌کانی ئێتنیکی و چینی کۆمه‌ڵایه‌تی، وه‌ک ده‌سته‌ هه‌رێمییه‌کان، خه‌سڵه‌تی زمانی هاوبه‌شیان هه‌یه‌ چونکوو ئه‌ندامه‌کانیان زۆر زیاتر پێوه‌ندییان له‌ گه‌ڵ یه‌کتریدا هه‌یه‌ تا له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی دیکه‌ دا.
له‌م به‌نده‌ دا، ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ ڕه‌هه‌ندێکی دیکه‌ی جیاوازێتی زمانی ڕووبه‌ڕووینه‌ که‌ وێناچێ بکرێ هه‌ر به‌ هه‌مان شێوه‌ شی بکرێته‌وه‌. به‌ پێی لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانی زاندراوه‌‌ له‌ زۆر کۆمه‌ڵان دا شێوه‌ی قسه‌ کردنی پیاوان و ژنان به‌ شێوه‌ی جۆر به‌جۆر له‌یه‌ک جیاوازن.له‌ ڕاستیدا، ئه‌و جیاوازییانه‌، له‌ هێندێک نمووناندا ده‌کرێ ته‌واو زۆر بن، به‌ ئاشکرایی هه‌ستیان پێ بکرێ، و ڕه‌نگه‌ ته‌نانه‌ت چالاکانه‌ش فێری منداڵان بکرێن. بۆ نموونه‌ ،له‌ زمانی Gros Ventre گرۆس ڤانتر دا، که‌ زمانێکی ئیندیانی ئه‌مریکاییه‌ له‌ باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ، ده‌نگی ددانی مه‌ڵاشوویی له‌ قسه‌ کردنی پیاواندا، له‌ قسه‌ کردنی ژناندا ده‌بێ به‌ نه‌رمه‌مه‌ڵاشوویی – پیاوان به‌ 'نان' ده‌ڵێن / djasta / ژنان ده‌ڵێن /kjasta /، هه‌ر ئاوا، له‌ زمانی یوکاگیر Yukaghir دا، که‌ زمانێکی باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیایه‌، ده‌نگی /tj / و /dj / له‌ قسه‌کردنی پیاوان دا، له‌ قسه‌ کردنی ژنان دا وه‌ک /ts / و / / dz
ده‌رده‌بڕدرێن. ئێمه‌ ده‌توانین تا ڕاده‌یه‌کی زۆر دڵنیا بین که‌ له‌و نموونه‌یه‌ی دواییدا ئه‌و جوێ کردنه‌وانه‌ به‌ زانایی ده‌کرێن ، چونکوو ئه‌وان پێوه‌ندییان به‌ جیاوازیی ته‌مه‌نیشه‌وه‌ هه‌یه‌. منداڵانیش وه‌ک ژنان شێوه‌ی /ts / و / dz / به‌کار ده‌هێنن، له‌ کاتێکدا خه‌ڵکی به‌ساڵداچووی هه‌ر دوو جینسه‌که‌ شێوه‌ه‌ی /cj / , / jj / به‌کار ده‌هێنن. ئه‌وه‌ به‌و مانایه‌یه‌ که‌ ئاخێوه‌ڕێکی پیاو له‌ ماوه‌ی ژیانی خۆیدا سێ فۆڕمی جیاواز به‌کار ده‌هێنێ، و بۆیه‌ رێی تێده‌چێ ئه‌و ئاگادار بێ سه‌باره‌ت به‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی ده‌یکا.
ئه‌گه‌ر به‌گشتی بڵێین، ئێمه‌ ناتوانین ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ به‌پێی مه‌ودای کۆمه‌ڵایه‌تی شی بکه‌ینه‌وه‌. له‌ زۆربه‌ی کۆمه‌ڵه‌کاندا پیاوان و ژنان به‌ ئازادانه‌ له‌ گه‌ڵ یه‌ک هه‌ڵسو که‌وت ده‌که‌ن و ده‌پێوه‌ندی دان، و وا وێده‌چی به‌رهه‌ڵستی کۆمه‌ڵایه‌تی زۆر که‌م هه‌بێ که‌ کار بکاته‌ سه‌ر پێوه‌ندی چڕوپڕی نێوان جینسه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان. هه‌ر بۆیه‌ش، ئێمه‌ ناتوانین پێشوه‌چوونی جیاوازییه‌کانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمان دا وه‌ک جیاوازی چینایه‌تی، گرووپی ئێتنیکی، یان له‌هجه‌گه‌لی جوگرافیایی بپێوین . باشه‌، که‌ وا بێ، ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ چۆن ده‌رده‌که‌ون؟
بۆچی زۆر جار شێوه‌ی قسه‌کردنی پیاوان و ژنان له‌ یه‌کدی جوێیه‌؟ بڵا با باسی چه‌ند نموونه‌یه‌ک بکه‌ین که‌ کاریان له‌ سه‌ر کراوه‌، و حه‌ول بده‌ین بزانین ئه‌و هۆکارانه‌ی‌ له‌ به‌ره‌وپێشچوونیاندا گرینگ بوونه‌ چنه‌.
نموونه‌ی کلاسیکی جیاوازێتی زمانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی، که‌ شاگردانی زمان باش لێی ئاگادارن، له‌مه‌ڕ هیندیی ڕۆژئاوایه‌. زۆر جار ئه‌وه‌ باس کراوه‌ که‌ کاتێک ئوڕووپاییه‌کان بۆ جاری یه‌که‌م گه‌یشتنه‌ ئانتیلزی خواروو Lesser Antilles و پێوه‌ندیان کرد به‌ ئیندیانه‌کانی کاریبه‌وه‌، که‌ خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی ئه‌وێ بوون و له‌وێ ده‌ژیان ، بۆیان ده‌رکه‌وت‌ له‌وێ پیاوان و ژنان ' به‌ زمانی جیاواز قسه‌ ده‌که‌ن '. هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ دۆزینه‌وه‌یه‌کی زۆر زه‌ق بوو و مرۆ واقی پێ وڕ ده‌ما، شتێکی که‌ وێنه‌ده‌چوو له‌ هیچ شوێنێکی دیکه‌ی دنیا دا له‌ وێنه‌ی هه‌بێ: له‌ هیچ جێگه‌یه‌کی دی نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌ که‌ جیاوازی زمانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌وه‌نده‌ گه‌وره‌ بێ که‌ خه‌ڵک بێنه‌ سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ی که‌ له‌ ڕاستیدا زمانگه‌لی جوی تایبه‌تی پیاوان و ژنان هه‌بن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، وێده‌چێ ئه‌و گوزاریشتانه‌ ( یان دواتر ده‌ستێدان و ڕازاندنه‌وه‌ی ئه‌وان) تا ڕاده‌یه‌ک گه‌وره‌ کرابێتنه‌وه‌. گوزاریشتێکی هاوچه‌رخ له‌وباره‌یه‌وه‌ ( که‌ سه‌باره‌ت به‌ چه‌رخی حه‌ڤده‌هه‌مه‌) ده‌ڵێ:

پیاوان ژماره‌یه‌کی زۆر کوته‌ و زاراوه‌ی تایبه‌تی به‌ خۆیان هه‌یه‌، که‌ ژنان لێیان تێده‌گه‌ن به‌ڵام خۆیان قه‌ت نایانڵێن. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ ژنانیش ووشه‌ و ڕسته‌ی ئه‌وتۆیان هه‌یه‌ که‌ پیاوان قه‌ت به‌کاریان ناهێنن، یان ئه‌گه‌ر به‌کاریان بهێنن پێیان پێده‌که‌نن و گاڵته‌یان پێ ده‌که‌ن. جا بۆیه‌ کاتێک له‌گه‌ڵ یه‌کتری ده‌دوێن زۆر جار واوێده‌چێ ‌ ژنان زمانێکی جوێیان هه‌بێ له‌ ئی پیاوان.

به‌پێی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ئه‌و نووسه‌ره‌ی سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌م، و له‌و قسه‌ گێڕانه‌وه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ ڕا ده‌رده‌که‌وێ، وا وێده‌چێ ئه‌گه‌رچی جیاوازییه‌کی ڕوون و ئاشکرا له‌ نێوان شێوه‌ی قسه‌کردنی پیاوان و ژنان دا هه‌بووه‌، ئه‌و جیاوازییه‌ ته‌نێ له‌مه‌ڕ ژماره‌یه‌کی که‌م بووه‌. واته‌، پیاوان و ژنان به‌ زمانی جیاواز قسه‌یان نه‌کردووه‌، به‌ڵکوو ئه‌وان به‌ شێوه‌زاری جیاوازی عه‌ینی زمان قسه‌یان کردووه‌- ئه‌و جیاوازییانه‌ ته‌نێ جیاوازی ووشه‌یی بوون. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئاواش بێ، ئێمه‌ به‌ چ شێوه‌یه‌ک ده‌توانین ئه‌و جیاوازییه‌ تایبه‌تییانه‌ ڕوون بکه‌ینه‌وه‌؟ ئیندیانه‌کان خۆیان شیکردنه‌وه‌یه‌کیان له‌وباره‌یه‌وه‌ هه‌بوو که‌ ئێستا به‌ به‌ربڵاوی قۆڵی له‌ سه‌ر کێشراوه‌. ئه‌و گوزاریشته‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باس کرا به‌رده‌وام ده‌بێ و ده‌ڵێ :

وه‌حشییه‌ خۆجێییه‌کانی دۆمێنیکا ده‌لێن هۆی ئه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ کاتێک کاریبه‌کان هاتن بۆ داگیرکردنی ئه‌م دوڕگانه‌، له‌و شوێنانه‌ دا هۆزی ئاراواک ڕۆده‌نیشت به‌ ته‌واوی جوقه‌واریان لێ بڕین، جگه‌ له‌ ژنه‌کانیان نه‌بێ، که‌ له‌ خۆیان ماره‌ کردن بۆ ئه‌وه‌ی زه‌و و زوو بکه‌ن و وڵاته‌که‌ ئاوه‌دان بێته‌وه‌. هێندێک وه‌یه‌ک چوون له‌ نێوان قسه‌کردنی ئه‌و ئاراواکانه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ ڕا هاتوون و ژنانی کاریب دا هه‌یه‌.

باوه‌ڕیی وا بوو، ئه‌و جیاوازییانه‌ له‌ ئاکامی تێکه‌ڵاوی ئه‌و دوو ده‌سته‌ زمانییه‌، واته‌ کاریب و ئاراواک دا په‌یدا بووبێ، که‌ له‌ ئاکامی داگیرکارییه‌که‌دا‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی دابه‌ش کرابوون. ئه‌وه‌ ده‌کرێ ڕاست بێ و ڕاستیش نه‌بێ،و له‌ وانه‌یه‌ قه‌تیش نه‌زانین‌ ڕیشه‌ی ئه‌و جیاوازییانه‌ له‌ چیدا بووه‌.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، شتێک ئاشکرایه‌: ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و شیکردنه‌وه‌یه‌ش ڕاست بێ، ئێمه‌ ناکرێ ئه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ڕیشه‌ی جیاوازییه‌کانی زمانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ به‌شه‌ کانی دیکه‌ی جیهاندا دا‌به‌زێنین و به‌ پێوانه‌یه‌کی دابنێین. ئێمه‌ هه‌ر وه‌ها، ته‌نانه‌ت له‌و نموونه‌یه‌ تایبه‌تییه‌شدا ده‌بێ تا راده‌یه‌ک له‌ تیۆری ' داگیرکردن' بۆ ساز بوونی ئه‌و جیاوازییانه‌ به‌ گومان بین. یه‌که‌م، ئه‌و جیاوازییانه‌ی له‌ نێو ئیندیانه‌کانی کاریب دا باسیان کراوه‌ تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو هه‌ر ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ بوون که‌ له‌ شوێنه‌کانی دیش له‌نێو زمانه‌کانی دی ئیندیانی ئه‌مریکایی دا هه‌بوون.نوخته‌ی دووهه‌م ئه‌وه‌یه‌، زمانناس ئۆتۆ یه‌سپرسن otto Jespersen بۆچوونێکی دیکه‌ی هێناوه‌ته‌ گۆڕێ که به‌لانی که‌مه‌وه‌،‌ هه‌ر ئاوا شیاوی په‌ژراندنه‌ و ڕه‌نگه‌ بکرێ له‌ گه‌ڵ نموونه‌ی دیکه‌ش دا بگونجێ ( که‌ ئێمه‌ پێمان خۆشه‌ وا بێ ). یه‌سپرسن ده‌ڵێ جیاوازی جینسی، و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌ زماندا ده‌کرێ له‌ ئاکامی دیارده‌ی taboo بڤه‌ دا بێ که‌ له‌ به‌ندی 1 دا قسه‌مان لێوه‌ کرد. ئه‌و ئاماژه‌ ده‌کا ئه‌وه‌ زاندراوه‌ کاتێک پیاوانی کاریبی به‌ره‌و شه‌ڕ به‌ ڕێگاوه‌ بوون ئه‌وان ژماره‌یه‌ک وشه‌ی تایبه‌تییان به‌کار ده‌هێنا که‌ ته‌نێ ئه‌ندامانی نێری پێگه‌یشتوو بۆیان هه‌بوو بیانڵێن . ئه‌گه‌ر ژنان یان کوڕانی بێ ئه‌زموون و مێردمنداڵ، ئه‌و جۆره‌ ووشانه‌یان به‌کارهێنا با ده‌یانگوت ئه‌وه‌ به‌دبه‌ختی لێ ده‌که‌وێته‌وه‌. جا بۆیه‌ به‌ گشتی بڤه‌ ده‌توانێ کارلێکه‌رییه‌کی به‌هێزی هه‌بێ له‌ سه‌ر په‌یڤی جیاوازی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی. ئه‌گه‌ر وشه‌ بڤه‌کان گرێبدرێنه‌وه‌ به‌ هێندێک شت یان چالاکی ئه‌وتۆوه‌، که‌ ژنان بۆیان نه‌بێ ‌ ناوه‌ ڕه‌سه‌نه‌کانیان بهێننه‌ سه‌ر زمان ، دیاره‌ له‌ جیاتیان وشه‌ی نوێ یان کینایه‌ی نوێ به‌کار ده‌هێندرێن، و ئاکامی ده‌بێته‌ جیاوزای پێک هاتن له‌ نێوان جینسی کۆمه‌ڵایه‌تیدا و په‌یڤی تازه‌ی به‌ دوودا دێ. نموونه‌کانی ووشه‌ی بڤه‌ وه‌کوو هۆکارێکی شیکه‌ره‌وه‌ی ئه‌وه‌ له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی دنیاش دا هه‌ن. بۆ نموونه‌، به‌وه‌ زاندراوه‌ ‌ له‌ زوولوو، ژنێک بۆی نه‌بووه‌ نێوی خه‌زووری یان نێوی براکانی خه‌زووری بێنێته‌ سه‌ر زمان ، و ئه‌گه‌ر ئه‌و بڤه‌یه‌ی شکاندبا له‌وانه‌بوو به‌ مردنی ته‌واو بێ. له‌وه‌ش زیاتر، له‌ به‌ندی 1ی ئه‌م کتێبه‌ دا دیتمان که‌ بڤه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌و جۆره‌ ووشانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ که‌ وه‌ ووشه‌ی بڤه‌ ده‌چن. له‌ زمانی زوولوو دا، وێده‌چێ ئه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ درێژ بووبێته‌وه‌ ‌ ته‌نانه‌ت هێندێک ده‌نگی تایبه‌تی زمانیشی گرتبێته‌وه‌. بۆ نموونه‌، با بڵێین ‌،ئه‌گه‌ر نێوه‌ بڤه‌که‌ ده‌نگێکی /z/ ی تێدابووبێ، ئه‌وه‌ به‌ ڕواڵه‌ت به‌و مانایه‌ بووه‌ که‌ ئه‌و ژنه‌ی باسی لێوه‌ ده‌کرێ بۆی نه‌بووه‌ وشه‌یه‌کی وه‌ک amanzi 'ئاو' به‌کار بهێنێ به‌ بێ ئه‌وه‌ی به‌جۆرێک ده‌ریبرێ که‌ ده‌نگه‌ بڤه‌که‌ی تێدا نه‌بێ و له‌ جیاتیان بڵێ amandabi . ئه‌گه‌ر ئه‌و جۆره‌ پێڤاژۆیه‌ گشت ژنه‌کان له‌ نێو کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا بگرێته‌وه‌، ئاکامی ئه‌وه‌ ده‌کرێ وه‌ک له‌هجه‌گه‌لی جوێی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی ببیندرێ.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بڤه‌، ناتوانێ شێکردنه‌وه‌یه‌کی هه‌موو گره‌وه‌ بێ له‌مه‌ڕ هه‌بوونی جیاوازی زمانی له‌ نێو جینسه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کاندا. یه‌که‌م، به‌ ڕاستی ته‌واو ڕوون نییه‌ گه‌لۆ ده‌کرێ ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ی له‌سه‌ره‌وه‌دا باس کران بگشتێندرێن و هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌که‌ بکرێته‌وه‌. نوخته‌ی دووهه‌م ئه‌وه‌یه‌ له‌ زۆر نموونه‌ی دیکه‌یدا که‌ ووشه‌ی قامووسی نین ته‌واو ئاشکرایه‌‌ بڤه‌ بوون له‌ گۆڕێدا نییه‌. بۆ وێنه‌، له‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی که‌ له‌ ساڵانی 1930 یه‌کاندا کراو‌ن، جیاوازییه‌کی جینسی زۆر به‌رچاو له‌ زمانی ئیندیانی ئه‌مریکایی کۆواساتی Koasati دا بیندراوه‌ته‌وه‌، ئه‌وه‌ زمانێکه‌ سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌ی زمانانی Muskogean، که‌ له‌ لوییزیانا Louisiana قسه‌ی پێده‌کرێ. ئه‌و جیاوازییانه‌، که‌ وێده‌چوو له‌ سه‌روبه‌ندی به‌ڕێوه‌چوونی لێکۆڵینه‌وه‌ دا خه‌ریک بوون بزر ده‌بوون، بریتی بوون له‌ دۆخی ده‌نگسازی هێندێک جۆری تایبه‌تی کردار. ئه‌و نموونانه‌ی خوراوه‌ له‌ به‌ر چاو بگرن:
' ئه‌و خه‌ریکه‌ ده‌ڵێ' نێر / ka:s/ مێ / Kà / . ' هه‌ڵی مه‌هێنه‌' نێر / lakauçi:s/ نێر / lakauçin / ' ئه‌و خه‌ریکه‌ پاکی ده‌کا' نێر / mols/ مێ / mol / ' ئه‌تۆ ئاگر ده‌که‌یه‌وه‌' نێر / o:sc / مێ / o:st /

له‌و لیسته‌ی سه‌ره‌وه‌ دا جیاوازییه‌کان تا ڕاده‌یه‌ک تێکه‌ڵپێکه‌ڵ وه‌به‌رچاو ده‌که‌ون، به‌ڵام، له‌ ڕاستیدا ئه‌وان به‌ پێی کۆمه‌ڵێک قاعیده‌ی پێچه‌ڵپێچه‌وه‌ به‌ ته‌واوی چاوه‌ڕوانکراون.( بۆ نموونه‌، ئه‌گه‌ر شێوه‌یه‌کی مێ به‌ ڤاوێلێکی که‌پۆییی کۆتایی پێ بێ، شێوه‌ی نێر به‌ ڤاوێلێکی نا- که‌پۆیی له‌گه‌ڵ /s/ ێک کۆتایی دێ، واته‌ / lakauwà / مێیه‌ ، و / lakauwas / نێره‌ به‌ مانای ' ئه‌و هه‌ڵی ده‌گرێ'.) هۆی باش به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ مرۆ له‌و باوه‌ڕه‌ دا بێ که‌ هه‌ر ئه‌و جۆره‌ جیاوازییه‌ پێشتووتر له‌ زمانه‌کانی دیکه‌ بنه‌ماڵه‌ی Muskogean دا هه‌بووبێ، به‌ڵام له‌و زمانانه‌ دا زمانه‌ ژنانه‌یه‌کان نه‌ماون و کپ بوون. ( ئه‌وه‌ به‌شێکی به‌و ڕاستییه‌ پشت ڕاست ده‌بێته‌وه‌ که‌ له‌ زمانی کۆواساتی دا ته‌نێ ژنانی پیر ئه‌و فۆرمه‌ جوێیانه‌یان پاراستبوو. ژنانی گه‌نج له‌هجه‌کان و فۆرمه‌کانی پیاوانیان ده‌کار ده‌کرد.) جیاوازی ئه‌و جۆره‌ له‌ ژماره‌یه‌ک زمانانی ئه‌مریکایی دیکه‌ دا دۆزراونه‌‌ته‌وه‌. جگه‌ له‌ نموونه‌ی زمانی Gros Ventre، که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ دا ئاماژه‌ی پێکرا، جۆره‌یه‌ک جیاوازی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمانه‌ ئیندیانییه‌ ئه‌مریکاییه‌کانی Yana یانا و Sioux سیوکسیش دا دۆزراوه‌ته‌وه‌ و هه‌ر وه‌ها له‌ زمانی ئینویت ( زمانی ئێسکیمۆ) که‌ له‌ دوڕگه‌کانی بافین قسه‌ی پێده‌کرێ.
له‌و نموونانه‌ له‌ هیچکامیاندا وێناچێ ووشه‌ی بڤه‌ ده‌ورێکی ئه‌وتۆ بگێڕێ. بۆ نموونه‌،‌ له‌ دوو شێوه‌زاری زمانی کۆواساتی دا ئه‌گه‌ر منداڵان له‌ دایکو بابی ئه‌وتۆ وه‌ فێربووبان که‌ ناسیاوییان له‌گه‌ڵ هه‌ر دووک شێوه‌زاره‌که‌دا هه‌بوو‌ ئه‌گه‌ر پێویست با قسه‌ی منداڵه‌که‌یان‌ راست ده‌کرد‌ه‌وه. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر کوڕه‌ چکۆڵه‌ گوتبای /kà ‌ /، دایکی که‌ بۆ خۆی شێوازی پیاوانه‌ به‌ کار ده‌هێنا پێشی پێده‌گرت و ده‌یگوت ' نا، ده‌بێ بڵێی / ka:s /' . هیچ بڤه‌یه‌کی رێپێنه‌دراو پێشی پێ نه‌ده‌گرت که‌ ئه‌و فۆرمێکی ئاوا به‌کار بهێنێ. هه‌ر‌ ئاواش کاتێک پیاوێک چیرۆکێکی ده‌گێڕاوه‌ زۆر به‌جێ ده‌یتوانی شێوه‌ی مێیانه‌ به‌کار بهێنێ کاتێک قسه‌ی ژنێکی نێو چیرۆکه‌که‌ی ده‌گێڕاوه‌ - و ژنانیش هه‌ر ئاوایان ده‌کرد.نموونه‌یه‌کی دیکه‌ی‌ یارمه‌تی ده‌کا بۆ سه‌لماندنی ئه‌و پنکته‌ له‌ زمانی دارخاتی مه‌غولی دایه‌. ڤاوێله‌ خڕه‌کانی /u/ و /o/ له‌ قسه‌کردنی پیاوان به‌و زمانه‌ دا ده‌بن به‌ ڤاڤێلی نێوه‌ڕاستی /ʉ/ و /ø/ له‌ قسه‌ کردنی ژنان دا، و ژنان /ʉ/ و /ø/ ی پیاوان وه‌ک ڤاوێلی پێشه‌وه‌ی /y/ و /ø/ ده‌رده‌بڕن. ئه‌گه‌رچی ئاخێوه‌رانی ژن /ʉ/ و /ø/ به‌کار ناهێنن،ئاخێوه‌ری پیاو به‌کاریان ده‌هێنن، هیچ بڤه‌یه‌کی رێپێنه‌دراو نییه‌ که‌ پێشی ئه‌وان بگرێ بۆ به‌کارهێنانی ئه‌و ده‌نگانه‌ له‌ نموونه‌ی دیکه‌دا.

ئێمه‌ چۆن ده‌کرێ جیاوازی ئه‌و چه‌شنه‌ شی بکه‌ینه‌وه‌؟ له‌ زمانی کۆواساتی دا، به‌لانی که‌مه‌وه‌، ده‌رکه‌وت‌ ئه‌و شێوانه‌ی ژنان به‌کاریان ده‌هێنن له‌ ڕووی مێژووییه‌وه‌ له‌ ئی پیاوان کۆنتر بن. به‌ گوتنێکی دی وا وێده‌چوو ‌ شێوه‌زاری پیاوانه‌ گۆڕانی به‌سه‌ر هاتبێ به‌ڵام ئه‌و گۆڕانه‌ له‌ شێوه‌زاری ژنانه‌ دا ڕووی نه‌دابوو ( یان تازه‌ خه‌ریک بوو ده‌ستی پێده‌کرد). بۆ نموونه‌،‌ زمانی چوکچی Chukchi ، زمانێکه‌ له‌‌ سیبێریای ڕۆژهه‌ڵات دا. له‌ هێندێک له‌هجه‌کانیدا، ئه‌و شێوه‌زاره‌ی ژنان قسه‌ی پێده‌که‌ن له‌ هێندێک وشان دا کۆنسۆنانتی نێوان ڤۆکاڵانی هه‌یه، به‌تایبه‌تی /n/ و /t/ که‌ ئه‌وه‌ له‌و شێوه‌یه‌ی دا که‌ پیاوان به‌کاری ده‌هێنن نییه‌؛ بۆ نموونه‌، پیاو ده‌ڵێن:/ /nitvaqaat، ژن ده‌ڵێن:/ nitvaqenat/. بزر بوونی کۆنسۆنانته‌کانی نێوان ڤۆکاڵان گۆڕانێکی ده‌نگییه‌که‌ زۆر زیاتر و زۆر چاوه‌ڕوانکراوتره‌ له تێوه‌ هێنانی کۆنسۆنانتی له‌خۆوه‌، و زۆر نموونه‌ی بزر بوونی کۆنسۆنانت له‌ شوێنی ئاوادا له‌ زمانه‌کانی گشت شوێنه‌کانی جیهان دا به‌دی کراوه‌. ئه‌و جۆره‌ جیاوازییه‌ی نێوان قسه‌کردنی ژنانه‌ و پیاوانه‌ به‌ ڕوونی ده‌یسه‌لمێنێ که‌ شێوه‌زاری ژنانه‌ له‌ له‌هجه‌ی پیاوانه‌ کۆنتره‌.ئه‌وه‌ش له‌ زیاتر له‌ زمانێک دا، جا بۆیه‌ ئاخاوتنی ژنان زۆر خۆپارێزتره‌ له‌ قسه‌کردنی پیاوان.
سه‌ره‌په‌تێکی دیکه‌، دیسان، له‌ زمانی کۆواساتی دا هه‌یه‌، به‌ تایبه‌تی له‌ بۆچوون و تێڕوانینی خه‌ڵکی کۆواساتی خۆیان سه‌باره‌ت به‌ دوو شێوه‌زاره‌که‌ی زمانه‌که‌یان‌. ئاخێوه‌رانی به‌ساڵداچووتر، به‌ تایبه‌تی پیاوان، کاتێک پرسیاریان لێده‌کرا سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌زاره‌کان، ده‌یان گوت ئه‌وان شێوه‌زاری ژنان به‌ باشتر ده‌زانن له‌و شێوه‌زاره‌ی که‌ پیاوان به‌ کاری ده‌هێنن. ئه‌وه‌ گرینگه‌، چونکوو به‌شێوه‌یه‌کی چاوڕاکێش ئه‌و زانیارییانه‌ی له‌مه‌ڕ زۆر له‌ کۆمه‌ڵگه‌ پێشکه‌وتووتره‌ زمانییه‌کان که‌ له‌ ڕووی تێکنۆلۆژییه‌وه‌ پێشکه‌وتووترن، له‌ به‌ر ده‌ستماندان ده‌کرێ له‌وان گرێ بدرێ (بڕوانه‌ خواره‌وه‌).هه‌ر وه‌ها ئه‌وه‌شمان پێشان ده‌دا که‌ شێوه‌زاره‌ جینسه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان نه‌ک ئه‌وه‌ی هه‌ر جیاوازن: به‌ڵکوو به‌لانی که‌مه‌وه‌ له‌ دوو زمانان دا شێوه‌زاره‌ پیاوانه‌یه‌کان تازه‌یه‌تی و گۆرانیان تێدایه‌ و ئه‌وانی ژنانه‌کان خۆپارێزن، و له‌ نموونه‌یه‌ک دا واته‌ نموونه‌ی زمانی کۆواساتی دا شێوه‌زارێک به‌ باشتر و ئه‌ویدیان به‌ خراپتر هه‌ڵسه‌نگێندراوه‌. جیاوازی ئه‌و جۆره‌ ده‌بێ هاسانتر بێ بۆ شیکردنه‌وه‌ له‌ جیاوازییه‌ زمانییه‌کان، به‌ پاکی و ساده‌ییه‌وه‌.
با ئێستا ئه‌م لێدوان و قسه‌ له‌ سه‌ر کردنه‌ هه‌نگاوێکی دیکه‌ به‌رینه‌ پێشه‌وه‌ به‌ چاولێکردن و لێخوردبوونه‌وه‌ له‌ جیاوازی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمانی ئینگلیسی دا، که‌تێیدا به‌گشتی جیاوازییه‌کان زۆر که‌مترن، که‌متر ئاشکران و زۆر که‌متر فه‌رقیان پێ ده‌کرێ. ئه‌وه‌ ڕاسته‌، ژماره‌یه‌ک ووشه‌ و ڕسته‌ هه‌نه‌ که‌ له‌ شێوه‌ی به‌کار هێنانیاندا ئه‌و جیاوازییانه‌ ده‌رده‌که‌ون.( به‌ هه‌ڵکه‌وت، زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ وێده‌چێ جۆره‌یه‌ک له‌ واق وڕمان بن. ئه‌وه‌ پێمان ده‌ڵێ له‌وانه‌یه‌ به‌شێوه‌یه‌ک له‌شێوان له‌ مه‌ڕ ووشه‌ی بڤاوی بێ: به‌ دڵنیاییه‌وه‌ له‌ ڕووی نه‌ریتییه‌وه‌ له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌ دا زۆر زیاتر شیاوی قه‌بووڵ کردنه‌ که‌ پیاوان له‌ قسه‌کانیان دا جنێو بده‌ن یان ووشه‌ی بڤه‌ به‌کار بهێنن هه‌تا ژنان.) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا،زۆربه‌ی جیاوازییه‌کان له‌ زمانی ئینگلیسی دا جیاوازی فۆنێتیکی و ده‌نگسازییه‌،
و به‌کارهێنانی ووشه‌ی بڤه‌ ناکرێ ئه‌وه‌ شی کاته‌وه‌. له‌وه‌ش زیاتر، جیاوازییه‌کان به‌گشتی ئه‌وه‌نده‌ که‌من زۆربه‌ی خه‌ڵک گشتیان فه‌رقیان پێ ناکه‌ن. هه‌ر وه‌ها گرینگه‌ سه‌رنجی بدرێته‌ که‌ ئه‌م جیاوازییانه‌ جیاوازی هه‌ژمارین و به‌ مانای جوێبوون و جیاوازی ڕه‌ها نین. ده‌کرێ جیاوازی ڕێزمانیش له‌ ئارا دابێ، هه‌ر وه‌ک له‌ خواره‌وه‌ ده‌بینین.
زۆربه‌ی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی سه‌باره‌ت به‌ جیاوازییه‌کانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمانی ئینگلیسی دا به‌ ده‌ستمانه‌وه‌ن ئاکامی ئه‌و لێکۆلێنه‌وه‌ زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ن که‌ له‌ بریتانیا و ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا دا کراون که‌ ئێمه‌ پێشتر هێمامان پێ کردن، به‌ڵام ئێمه‌ له‌ مه‌ڕ ئاوسترالیا، ئه‌فریکای خواروو و نیو زیلاندیش به‌ڵگه‌مان له‌ به‌ر ده‌ست دایه‌. ئه‌و کۆمه‌ڵه‌ زانیارییانه‌ی که‌ له‌و توێژینه‌وانه‌ وه‌ده‌ست که‌وتوون به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وپه‌ڕی چاوڕاکێش نیشانه‌ و خه‌سڵه‌تی هاوبه‌شیان هه‌یه‌. له‌ گشت ئه‌و نموونانه‌یدا وا‌ چاویان لێکراوه‌ و تاقی کراونه‌ته‌وه‌، ده‌رکه‌وتووه‌، به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی هۆکارگه‌لی دیکه‌ وه‌ک هۆکاری کۆمه‌ڵایه‌تی، چینایه‌تی، گرووپی ئێتنیکی و ته‌مه‌ن، به‌ شێوه‌یه‌کی مام ناوه‌ندی ژنان شێوه‌یه‌ک به‌کارده‌هێنن که‌ زۆر له‌ شێوه‌زاری ستاندارد یان ڕاوێژی به‌ پرێستیژ نزیک ده‌که‌وێته‌وه‌ له‌ چاو ئه‌و شێوه‌یه‌ی که‌ پیاوان به‌کاری ده‌هێنن. ئه‌گه‌رچی ئێمه‌ ناتوانین پێشبینی بکه‌ین پیاوێک یان ژنێکی تایبه‌تی له‌ بۆنه‌یه‌کی تایبه‌تی دا چ شێوه‌یه‌ک به‌کار ده‌هێنێ. به‌ گوتنێکی دی، ئاخێوه‌رانی مێی ئینگلیسی، وه‌ک هاوتاکانیان له‌ زمانی کۆواساتی دا، ئه‌و شێوه‌ زمانییانه‌ به‌کار ده‌هێنن که‌ له‌و‌ شێوانه‌ی پیاوان به‌کاریان ده‌هێنن 'باشتر' ن.
له‌ به‌ندی 2ی ئه‌م کتێبه‌ دا له‌ هێندێک له‌و ڕێیانه‌مان کۆڵییه‌وه‌ که‌ تێیاندا هۆکاره‌ گۆڕێنه‌ره‌ زمانییه‌کان له‌ گه‌ڵ چینی کۆمه‌ڵایه‌تی لێک به‌ستراونه‌ته‌وه‌. هه‌ر ئه‌و جۆره‌ هۆکاره‌ له‌گۆڕانهاتووانه‌ ده‌کرێ به‌کار بهێندرێن هه‌ر به‌ هه‌مان شێوه‌ بۆ نیشاندانی جیاوازێتی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی.
ئه‌م ڕه‌قه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ له‌ به‌رچاو بگرن. له‌ دیترۆیت ئاخێوه‌رانی سه‌ر به‌ چینی سه‌ره‌وه‌ که‌متر نموونه‌کانی ناستانداری فره‌ خستنه‌ دۆخی نه‌فی به‌کار ده‌هێنن ( وه‌ک: I don’t want none ) له‌ چاو ئاخێوه‌رانی چینی نێوه‌ڕاست. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌گه‌ر چاو له‌ چینی کۆمه‌ڵایه‌تی بکرێ، ژنان به‌ شێوه‌یه‌کی مام ناوه‌ندی ئه‌و شێوانه‌ که‌متر له‌ پیاوان به‌کار ده‌هێنن:

له‌ سه‌دی به‌کار هاتووی‌ خستنه‌ فره‌ دۆخی نه‌فی له‌ نێو توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست دا : پیاوان 6.3،
ژنان 0.0، له‌ نێو توێژی خواره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست دا : پیاوان 32.4، ژنان: 1.4، له‌ نێو توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی کرێکار دا پیاوان : 40.0، ژنان: 35.6 ، له‌ نێو توێژی خواره‌وه‌ چینی کرێکار دا پیاوان 90.1، ژنان: 58.9

له‌ ڕاستی دا جیاوازی نێوان توێژی نێوه‌ڕاستی چینی نێوه‌ڕاست و توێژی خواره‌وه‌ی چینی کرێکار گه‌لێک زۆره‌: زۆر زیاتر ڕێی تێده‌چێ پیاوان زیاتر له‌ ژنان بڵێن I don’t want none ، ئه‌وه‌ ده‌ریده‌خا ‌ ژنان زۆر هه‌ستیارترن له‌ پیاوان له‌مه‌ڕ ته‌بیعه‌تی به‌دنێوکراوی ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ ڕێزمانییه‌. له‌وه‌ش زیاتر، ئه‌و هه‌ستیارێتیه‌، هه‌ر به‌ خه‌سڵه‌ته‌ زمانییه‌کانه‌وه‌ به‌ربه‌ست نابێ. بۆ نموونه‌، له‌ شێوه‌ی قسه‌کردنی ڕه‌شه‌کانی دیترۆیت دا، ژنان له‌ سه‌دێکی زیاتر له‌ پیاوان /r/ ی نا- به‌ر له‌ ڤۆکاڵ به‌کار ده‌هێنن ( نیشانه‌یه‌کی به‌پرێستیژ هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی له‌ نیۆیۆرک هه‌یه‌)، له‌به‌رچاو گرتنی ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ له‌ نێو چینی کۆمه‌ڵایه‌تی دا به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه‌:

له‌سه‌دی به‌کارهاتووی /r/ ی نا- به‌ر له‌ ڤۆکاڵ له‌ شێوه‌ی قسه‌کردنی ڕه‌شان له‌ دیترۆیت له‌ نێو توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست پیاوان 66.6، ژنان 90.0 ، له‌ نێو توێژی خواره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست پیاوان 52.5، ژنان 70.0، له‌ نێو توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی کرێکار پیاوان 20.0، ژنان 44.2 ، له‌ نێو توێژی خواره‌وه‌ی چینی کرێکار پیاوان 25.0، ژنان 31.7

هێندێک له‌ نووسه‌ران حه‌ولیان داوه‌ ئه‌و جۆره‌ نموونه‌یه‌ له‌ نێو کۆمه‌ڵگه‌ی ڕه‌ش دا به‌ ئاماژه‌ کردن به‌وه‌ شی بکه‌نه‌وه‌ که‌ بنه‌ماڵه‌ی ئه‌فریکایی ئه‌مریکایی چینی خواره‌وه‌ نموونه‌ی بنه‌ماڵه‌ی مێ وه‌جاغی (matriarchal ) یه‌ و له‌ بنه‌ماڵه‌ دا ئه‌وه‌ دایکه‌‌ کاروباری ماڵێ له‌ گه‌ڵ دنیای ده‌ره‌وه‌ هه‌ڵده‌سووڕێنێ و پێوه‌ندی پیشه‌یی له‌ گه‌ڵ ئاخێوه‌رانی شێوه‌زاری به‌ پرێستیژ هه‌یه‌. به‌ڵام، ئه‌م شیکردنه‌وه‌یه‌ ته‌واو نییه‌، چونکوو هه‌ر هه‌مان نموونه‌ له‌ نێو کۆمه‌ڵگه‌ی سپییان و له‌ ئینگلیسیی بریتانیاش دا ده‌بیندرێ. بۆ نموونه‌، له‌ ئینگلیسیی نارویچ دا، هه‌ر هه‌مان جۆره‌ نموونه‌ له‌ گۆڕێنه‌ری (ng) دا ده‌رده‌که‌وێ ( ئاخێوه‌ران چ بڵێن walking یان walkin’ ). ئه‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه‌ شێوه‌ی به‌کارهاتووی‌ له‌ سه‌دی نا- RP( ته‌له‌فوزی وه‌خۆکراو)ی in’' له‌ نێو ئاخێوه‌رانی چێنه‌ جیاوازه‌کان و ده‌سته‌کانی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌دا:

توێژی نێوه‌ڕاستی چینی نێوه‌ڕاست پیاوان 4 ، ژنان 0 ، توێژی خواره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست پیاوان 27 ، ژنان 3، توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی کرێکار پیاوان 81، ژنان 68، توێژی نێوه‌ڕاستی چینی کرێکار پیاوان 91، ژنان 81 ، توێژی خواره‌وه‌ی چینی کرێکار پیاوان 100 ، ژنان 97

دیسان، ژنان له‌سه‌دێکی به‌رزتر له‌ شێوه‌ ' باشه‌کان' زیاتر به‌کار ده‌هێنن. له‌ ئینگلیسیی له‌نده‌نیشدا، زۆر زیاتر ڕێی تێده‌چێ ‌ پیاوان به‌ستی گه‌روویی زیاتر له‌ ژنان به‌کار بهێنن له‌ ووشه‌ی وه‌کوو butter و but دا. و ئه‌و دیاره‌ده‌یه‌ ته‌نێ به‌ ئینگلیسیی بریتانیایی و ئینگلیسیی ئه‌مریکایی به‌ربه‌ست نابێ. بۆ نموونه‌، له‌ ئه‌فریکای خواروو له‌ ترانسڤال Transvall لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک کراوه‌ بۆ به‌راورد کردنی شێوه‌ی قسه‌ کردنی ئینگلیسی ئاخێوه‌رانی نێرومێی شاگردانی خوێندنگه‌ی ئاماده‌یی که‌ هاوته‌مه‌ن بوون و هه‌ر خه‌ڵکی هه‌مان شار بوون. له‌وێ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک کرا سه‌باره‌ت به‌ ته‌له‌فوز کردنی چوار ڤاوێلان:

1. ڤاوێل له‌ ووشه‌ی gate ، دا، که‌ له‌ ئه‌فریکای خواروو شێوه‌ی ده‌ربڕینی له‌ ئی هه‌ره‌ به‌پرێستیژه‌وهRP‌ ده‌ست پێده‌کا [geit] تا ده‌گاته‌ شێوه‌ی هه‌ره‌ که‌م پرێستیژی ئه‌فریکای خواروو [gʒt]، که‌ کوتی یه‌که‌م زۆر دێته‌ خوارێ و زۆر دێته‌ نێوه‌ڕاسته‌وه‌ و به‌ره‌و دیفتۆنگ ده‌چێ، وه‌ک له‌ ووشه‌یbird دا.

2. ڤاوێل له‌ can’t دا، که‌ له‌ [ka:nt] ی RP یه‌وه‌ هه‌یه‌ تا، [kD:nt ] ی خوارووی ئه‌فریکایی، که‌ چۆنێتی ڤاوێله‌که‌ زۆر نزیکه‌ له‌وه‌ی له on‌ ی RP دا هه‌یه‌ - ڤاوێلێکی خڕی که‌ به‌ڕه‌و پشته‌وه‌ ده‌رده‌بڕدرێ.

3. ڤاوێلی out، که‌ له‌ ده‌ربڕینی [aut] ی RP یه‌وه‌ ده‌ست پێده‌کا تا ده‌گاته‌ [æut] ی خوارووی ئه‌فریکایی، که‌ یه‌که‌م کوتی له‌ پێشه‌وه‌ ده‌رده‌بڕدرێ و وه‌ ڤاوێلی cat ده‌چێ له‌ RP دا.

4. ڤاوێلی ووشه‌ی boy که‌ له‌ شێوه‌ی ده‌ربڕینی RP یه‌وه‌ ده‌ست پێده‌کا [bɔı]، تا ده‌گاته‌ شیوه‌یه‌کی که‌ کوتی یه‌که‌می خڕ ده‌رده‌بڕدرێ[ bui ] وه‌ک ده‌ربرێنی وشه‌ی school له‌ RPدا.

کوڕان، زۆر ڕێی تێده‌چێ ته‌له‌فوزکردنه‌کانی ناوچه‌یی ناستاندارد زۆر له‌ کچان زیاتر به‌ کار بهێنن.
که‌ وابوو،له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌کانی دنیای ئینگلیسیی زمان دا، هه‌روه‌ها له‌ کۆواساتی دا ،ده‌رکه‌وتووه‌ که‌ ئاخێوه‌رانی ژن ئه‌و شێوانه‌ به‌کارده‌هێنن که‌ به‌ ' باشتر' و ' دروستتر' داده‌ندرێن له‌و شێوانه‌ی که‌ پیاوان به‌ کاریان ده‌هێنن. ئه‌و دۆزینه‌وانه‌ دواجار له‌ زۆر زمانانی دیکه‌ی ئوڕووپا و شوێنی دیدا دووپاته‌ کراونه‌ته‌وه‌ و به‌ مۆدێل داندراون.
( له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌وباره‌یه‌وه‌، لێره‌ دا ده‌بێ ڕاستکردنه‌وه‌یه‌کی گرینگ بکرێ: له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌یدا که‌ شێوه‌زاری ستاندارد ته‌نێ به‌ ڕێگه‌ی په‌روه‌رده‌ و/یان به‌ڕێگه‌ی پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ که‌ وه‌رده‌گیرێ و خه‌ڵک فێری ده‌بن، ئه‌و ژنانه‌ی وا له‌ خوێندن و په‌روه‌رده‌ و/یان سه‌فه‌ر بێ به‌ش کراون ئاشکرایه‌ که‌ شێوه‌ ستاندارده‌کان له‌ پیاوان زیاتر به‌کار ناهێنن – بۆ نموونه‌، ئه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ هێندێک کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ڕه‌بی زمان گوتراوه‌.)
له‌ ڕاستیدا، ئێمه‌ ده‌توانین بڵێین که‌ جیاوازێتی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و جۆره‌ تاکه‌ دۆزینه‌وه‌ی هه‌ره‌ شیلگیره‌ که‌ له‌ کاری زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ له‌ سه‌رتاسه‌ری دنیا له‌ ماوه‌ی سی ساڵی ڕابردوو دا سه‌ری هه‌ڵهێناوه‌. ئه‌وه‌ بۆ ده‌بێ وابێ؟ وڵامی دروست ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئێمه‌ به‌وردی نازانین، به‌ڵام زمانناسانی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌و باره‌یه‌وه‌ ژماره‌یه‌ک پێشنیازی جیاواز، و به‌ پێویستی جێی پرسیاریان، هێناوه‌ته‌ گۆڕێ.
یه‌که‌م، ئاماژه‌ به‌وه‌ کراوه‌ ئاخاوتنی چینی کرێکار، وه‌ک هێندێک لایه‌نه‌کانی دیکه‌ی کولتووری چینی کرێکار له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌ دا، وێده‌چێ مانای سه‌ربه‌ستراوی پیاوانه‌ بێ یان به‌ نێرایه‌تی به‌سترابێته‌وه‌، که‌ ئه‌وه‌ش ده‌توانێ پیاوان بگه‌یێنه‌ته‌ ئه‌وه‌ی که‌ که‌وتنه‌ به‌ر کارتێکه‌ری شێوه‌ ناستاندارده‌کانی زمان زیاتر له‌ ژنان به‌لایانه‌وه‌ په‌سندتر بێ. ئه‌وه‌ش، به‌ نۆره‌ی خۆی،ڕه‌نگه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌بێ‌ قسه‌کردنی چینی کرێکار به‌ ' توف بوون' ه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌، که‌ له‌ ڕووی نه‌ریتییه‌وه‌ واداندراوه‌‌ ئه‌وه‌ یه‌کێک له‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی ژیانی چینی کرێکاره‌ - و ' توف بوون' به‌ به‌ربڵاوی وا داده‌ندرێ خه‌سڵه‌تێکی به‌دڵی پیاوانه‌ و نێرانه‌ بێ.
دووه‌م، ئاماژه‌ به‌وه‌ کراوه‌‌ زۆر له‌ کۆمه‌ڵان وێده‌چێ چاوه‌ڕوانی ئاستێکی زیاتر له‌ پێبه‌ندی به‌ نۆڕمه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان – ئاکار و کرده‌وه‌ی باشتر – له‌ ژنان بکه‌ن تا ئه‌وه‌ی ئه‌و چاوه‌ڕوانییه‌یان له‌ پیاوان هه‌بێ. ئه‌گه‌ر بابێک شه‌وێکی شه‌مۆ به مه‌ستی بێته‌وه‌ ماڵێ و به‌ سه‌ر مافووره‌ی ژووری به‌رده‌ستاندا بڕشێته‌وه، ئه‌وه‌ خراپه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر دایکه‌که‌ ئه‌وه‌ بکا، زۆر له‌ خه‌ڵک وا هه‌ست ده‌که‌ن ئه‌وه‌ خراپتر بێ. ژنێکی نۆروێژی که‌ له‌ پڕۆژه‌یه‌کی لێکدانه‌وه‌ی له‌هجه‌ دا چاوپێکه‌وتنی له‌ گه‌ڵ کرابوو، کاتێک پرسیاری لێکرا بۆچی ئه‌و ته‌له‌فوزی به‌پرێستیژی ' ɛg ] 'egg ] به‌کار هێناوه‌، به‌ڵام براکانی گوتوویانه‌ [æg ] : له‌ وڵام دا گوتبووی 'بۆ ژنێک نابێ بڵێ [æg ]. هه‌ر وه‌ک له‌ نیو زیلاند زمانناسی کۆمه‌ڵایه‌تی ئێلیزابێت گۆردون ئاماژه‌ی پێکردووه‌، ئه‌و بواره‌ی که له‌ ڕووی نه‌ریتیه‌وه‌ به‌ ڕاشکاوی چاوه‌ڕوانی ‌ ئاکاری 'باشتر' له‌ژنان کراوه‌، له‌ به‌ر دووپێوانه‌یی بوون له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا، بواری چالاکی جینسی بووه‌. ئه‌و ده‌ڵێ له‌وانه‌یه‌ ژنان له‌ به‌ر ئه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر به‌پرێستیژتر قسه‌ بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی گومانی ئه‌وه‌یان لێ نه‌کرێ که‌ له‌ ڕووی جینسییه‌وه‌ هه‌رزه‌ بن.
به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئاخاوتن دا گۆڕێنه‌ری زمانی هه‌ن و پێوه‌ندییه‌کی هاوچه‌شنێتییان له‌ گه‌ڵ چینی کۆمه‌ڵایه‌تی دا هه‌یه‌ ( ئه‌و فۆرمانه‌ی چینی سه‌ره‌وه‌ به‌کاری ده‌هێنن پله‌ و پرێستیژی له‌و فۆرمانه‌ی چینی خواره‌وه‌تر به‌کاری ده‌هێنێ زیاتر یان ' دروست' تره‌)، بۆیه‌ گوشارێکی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ سه‌ر ئاخێوه‌ران هه‌یه‌ پرێستیژ وه‌ده‌ست بهێنن یان به‌ ' دروست' وه‌به‌رچاو بێن به‌ به‌کار هێنانی فۆرمه‌کانی چینی سه‌ره‌وه‌تر. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌گه‌ر شته‌کانی دیکه‌ش بۆ ژنان و پیاوان یه‌کسان بن، ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ ڕاستییه‌ک بێ ئه‌گه‌ر بگوترێ ‌ ئه‌و جۆره‌ گوشارانه‌ له‌ سه‌ر ژنان زیاترن.له‌ سه‌رێکی دیکه‌شه‌وه‌،گوشار هه‌یه‌ بۆ به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر به‌کارهێنانی شێوه‌ی که‌متر به‌ پرێستیژی ناستاندارد، هه‌ر وه‌ک له‌ نموونه‌ی ڤاینیاردی مارتا Martha’s vineyard ( پێشتر دوڕگه‌یه‌کی تاک که‌وتوو بووه‌ له‌ قه‌راغی نیو ئێنگلاند له‌ باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا) دا دیتمان وه‌ک نیشانه‌یه‌کی هاوپێوه‌ندی ده‌سته‌یی و ناسێنه‌ی که‌سێتی. به‌ڵام، لێره‌ دا ئه‌و جۆره‌ گوشارانه‌ له‌ سه‌ر پیاوان زیاترن تا ژنان، ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر چه‌مکه‌کانی پیاوه‌تی و نێرایه‌تی که‌ له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌ دا باون.
تا ئه‌و جێگه‌ی که‌ پێوه‌ندی به‌ زمانی ئینگلیسییه‌وه‌ هه‌بێ ئێمه‌ به‌ڵگه‌ی زۆر چاوڕاکێشمان هه‌ن له‌ مه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ چۆن نرخه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و ده‌وری جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی کارلێکه‌ری ده‌بێ له‌ سه‌ر بۆچوون و ڕوانگه‌ی ئاخێوه‌ران له‌ ئاست شێوه‌ زمانییه‌کان – و هه‌ر وه‌ها به‌کارهێنانی به‌کرده‌وه‌ی ئه‌و شێوانه‌ له‌ لایه‌ن ئه‌وانه‌وه‌. ئێمه‌ به‌ڵگه‌یه‌کی زۆرمان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ نیشان بده‌ین که‌، له‌ ئینگلیستان، ئینگلیسیی ستاندارد و ڕاوێژی RP پرێستیژێکی به‌رزیان هه‌یه‌. ( بۆ نموونه‌، ئه‌وه‌ زۆر به‌ باشی پێی زاندراوه‌‌، ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌ی که‌ سه‌رنجێکی زۆر ده‌ده‌نه‌ سه‌ر شێوه‌ی قسه‌ کردنی خۆیان له‌ باری زمانییه‌وه‌ به‌ره‌و ئاراسته‌ی ئه‌و شێوه‌زاره‌ به‌پله‌ وپایانه‌ ده‌چن.) ئه‌ی باشه‌، ئه‌و قسه‌یه‌ چی که‌ ده‌ڵێ شێوه‌ی ئاخاوتنی چینی کرێکار زیاتر به‌لای شێوه‌ی قسه‌کردنی پیاوانی داده‌شکێنێ؟ داخودا ئێمه‌ ده‌توانین بیسه‌لمێنین ئه‌وه‌ وایه‌؟ قسه‌یه‌کی ئاوا به‌ ڕاستی پشت به‌و باوه‌ڕه‌ ده‌به‌ستێ که‌ شێوه‌زاره‌کانی زمانی ناستانداردی چینی خواره‌وه‌ش جۆره‌ ' پرێستیژ' ێکیان هه‌یه‌، و ئه‌وه‌ به‌ تایبه‌تی له‌مه‌ڕ پیاوان وایه‌. ( ئێمه‌ ده‌کرێ وای دابنێین‌ ئه‌و قسه‌یه‌ ڕاسته‌: ده‌نا ئه‌گه‌ر وانه‌بێ ده‌بوو زۆر ئاخێوه‌ری زیاتری RP و ئینگلیسیی ستاندارد هه‌بووبان له‌وه‌ی که‌ له‌ ڕاستیدا هه‌نه‌. به‌ڵام دیاره‌ ئه‌وه‌ ڕه‌زامه‌ندییه‌کی زۆر پێک ده‌هێنێ ئه‌گه‌ر مرۆ بتوانێ نیشانی بدا.) لابۆڤ نێوی ئه‌و جۆره‌ 'پرێستیژ'ه‌ی ناوه‌ پرێستیژی شاراوه‌ چونکوو بۆچوونی له‌و چه‌شنه‌ به‌ ئاشکرایی ده‌رنابڕدرێن ، و به‌شێوه‌یه‌کی به‌رچاو له‌ نرخه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ باو و سه‌ره‌کییه‌کان دوور ده‌که‌ونه‌وه‌ ( واته‌ له‌ خوێندنگه‌ و دامه‌زراوه‌کانی دی) که‌ هه‌موو که‌س پێیان ده‌زانێ. بۆ نموونه‌، وشه‌ی په‌سناوی وه‌ک 'باش' و ' خۆش' به‌ ئاسایی بۆ شێوه‌زاره‌ ستاندارده‌ به‌ پرێستیژه‌کان ته‌رخان کراوه‌.
نموونه‌ی به‌ڵگه‌یه‌ک که‌ نیشان ده‌دا پرێستیژی شاراوه‌ هه‌یه‌ به‌ شێوه‌ی خواره‌وه‌یه‌.له‌ لێکدانه‌وه‌ی له‌هجه‌ی شاریانه‌ی نارویچ دا، داوا له‌ زانیاریده‌ران کرا له‌ تاقی کردنه‌وه‌یه‌ک دا که‌ ' بۆ خۆیان هه‌ڵیسه‌نگێنن' به‌شداری بکه‌ن، بۆ ئه‌وه‌ی له‌وه‌ بکۆڵدرێته‌وه‌‌ ئه‌وان بۆخۆیان پێیان وایه‌ ووشه‌یه‌ک چۆن ته‌له‌فوز ده‌که‌ن و له‌ ڕاستیدا شێوه‌ی ته‌له‌فوز کردنه‌که‌یان چۆنه‌. له‌ تاقیکردنه‌وه‌که‌دا به‌ ده‌نگی به‌رز ووشه‌ بۆ به‌ دوو یان زیاتر ته‌له‌فوز کردنی جیاوازه‌وه‌ بۆ زانیاریده‌ره‌کان خوێندرانه‌وه بۆ نموونه‌ وشه‌ی ‌ tune جارێک وه‌ک[ tju:n]
و جارێک وه‌ک [tu:n] . ( شێوه‌ی یه‌که‌میان y ی [j] تێدایه‌ که‌، ده‌خزێ، ئه‌وی دووه‌میان 'toon ' ئه‌وه‌ی تێدا نییه‌. ئه‌و دوو جۆره‌ ته‌له‌فوزکردنه‌ هه‌ردووکیان له‌ نارویچ باون. ئه‌وه‌ی یه‌که‌میان ته‌له‌فوزێکی RP یه‌، وپرێستیژی زۆر له‌وه‌ی دووهه‌میان زیاتره‌.) دوایه‌ داوا له‌ زانیاریده‌ره‌کان کرا‌ به‌ نیشانه‌ کردن له‌ سه‌ر خشته‌یه‌ک ژماره‌یه‌ک بنووسن و دیاریی بکه‌ن به‌ ئاسایی ئه‌وان خۆیان کام ته‌له‌فوز ده‌کار ده‌که‌ن. به‌ به‌راورد کردنی ئاکامه‌کانی ئه‌و تاقیکردنه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ ڕاستیدا وڵامه‌کانیان به‌ ده‌م هاوپرسه‌کییه‌کاندا له‌سه‌ر ڕێکۆردر ئاسته‌ کرابوون، هه‌لی ئه‌وه‌ ڕه‌خسا جیاوازی نێوان ئه‌وه‌ی که‌ زانیاریده‌ره‌کان پێیان وابوو ته‌له‌فوزیان کردووه‌ و ئه‌وه‌ی که‌ له‌ڕاستیدا کردبوویان ده‌رکه‌وێ. ئاکامه‌کان له‌ ده‌ربڕینی ڤاوێلی ووشه‌ی وه‌ک tune،student ، music و هتد دا زۆر چاوڕاکێش بوون، و له‌ خشته‌ی ژماره‌ 7 دا نیشان دراون. زانیاریده‌ره‌کان به‌ دووده‌سته‌ دابه‌ش کران: ئه‌وانه‌ی که‌ 50 له‌ سه‌د یان زیاتر [j] یان به‌ کار هێنابوو له‌ قسه‌کانیاندا که‌ له‌سه‌ر ڕێکۆرد ئاسته‌ کرابوو به‌ به‌کارهێنه‌ری درێژکه‌ره‌وه‌ی [j] داندران، و ئه‌وانه‌ش که‌ که‌متر له‌ 50 له‌سه‌دیان به‌کار هێنابوو، به‌ به‌کارنه‌هێنه‌ر داندران. ئه‌و خشته‌یه‌ نیشان ده‌دا زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی‌ بۆخۆیان پێیان وابوو ووشه‌که‌یان چۆن ته‌له‌فوز کردووه‌ وڵامه‌که‌یان ڕاست بوو: 84 له‌ سه‌دی ئه‌وانه‌ی له‌ قسه‌ کانیان دا[ j] درێژکراوه‌یان به‌ کار نه‌هێنابوو، ڕایانگه‌یاند به‌کاریان نه‌هێناوه‌، و ته‌نێ 16 له‌ سه‌د له‌وانه‌ی که‌ به‌کاریان نه‌هێنابوو له‌ ڕاستیدا ئیدیعایان کرد‌ ئه‌وان شێوه‌ی زۆر به‌ پرێستیژتریان به‌کارهێناوه‌، له‌ کاتێکدا به‌کاریان نه‌هێنابوو. به‌ڵام سه‌رنج بده‌نه‌ سه‌ر ئه‌وانه‌ی ده‌نگه‌که‌یان درێژ ده‌کرده‌وه‌. له‌ کاتێکدا که‌ 60 له‌ سه‌دیان وڵامه‌که‌یان ڕاست بوو، له‌ ڕاستیدا 40 له‌ سه‌دیان ئیدیعایان کرد ‌ ئه‌وان ته‌له‌فوزی پله‌ی خواروو،نه‌به‌ پرێستیژیی
[ tu:n ]به‌ کار هێنابوو، ته‌نانه‌ت وه‌ک ئه‌و جۆره‌ی کاسێتی ڕێکۆردره‌که‌ش ده‌ری خست گوتبوویان [tju:n ]. ده‌کرێ به‌و جۆره‌ خه‌ڵکانه‌ بڵێین ' گێڕه‌وه‌ره‌ی خراپ' چونکوو ئه‌وان ئیدیعایان ده‌کرد شێوه‌ی که‌متر به‌ پله‌وپایه‌یان که‌متر به‌کار هێناوه‌ له‌ کاتێک دا وانه‌بوو، و ده‌کرێ به‌ 16 له‌ سه‌ده‌که‌ی دیکه‌ش بڵێین ' گێڕه‌وه‌ره‌ی چاک' چونکوو چاکی بۆچووبوون.
خشته‌ 7. خۆ بڕیار دان له‌ سه‌ر چلۆنایه‌تی ته‌له‌فوز کردنی tune له‌ نارویچ
زانیاریده‌ره‌کان به‌ %
ئه‌وانه‌ی گوتیان ده‌نگی ڤاوێله‌که‌یان درێژ کردووه‌ته‌وه‌ 60
ئه‌وانه‌ی گوتیان ده‌نگی ڤاوێله‌که‌یان درێژ نه‌کردووه‌ته‌وه‌ 40
ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌نگه‌که‌یان له‌ ڕاستیدا درێژ کردبووه‌وه‌ 16
ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌نگه‌که‌یان له‌ ڕاستیدا درێژ نه‌کردبووه‌وه‌ 84

جا ئێستا ئێمه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و پنکتانه‌ی کۆ کرانه‌وه‌ به‌ پێی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی دابه‌ش بکه‌ین ،ئاکامه‌کانی زۆر شت ده‌رده‌خه‌ن. له‌ نێو 40 له‌ سه‌دی ' گێڕه‌وه‌ره‌ی خراپ' دا نیوه‌یان پیاو و نیوه‌یان ژن بوون. به‌ڵام له‌ نێو 16 له‌ سه‌دی 'گێڕه‌ره‌وه‌ی چاک' دا، گشتیان ژن بوون. هه‌ژماره‌کانی ئه‌و تاقیکردنه‌وه‌یه‌ به‌ گشتی له‌ خشته‌ی 8 دا دیاری کراون.
ئێمه‌ ده‌توانین ببینین که‌ زانیاریده‌ره‌ پیاوه‌کان، به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رنجڕاکێش زۆر له‌ هاوتا ژنه‌کان وڵامه‌کانیان ڕاستتره‌. ژنه‌کان ، ده‌توانین بڵێین ، له‌ زۆر نمووناندا، ده‌ڵێن که‌ شێوه‌کانی چینی سه‌ره‌وه‌تریان به‌کار هێناوه‌ بێ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ وابێ – له‌وانه‌یه‌ ئه‌و جۆره‌ وڵامدانه‌وه‌یه‌وه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ بێ‌ ئه‌وان ئاواتیان وابووه‌ که‌ ته‌له‌فوزیان وابێ یان وایان بیرکردووه‌ته‌وه‌ که‌ ده‌بێ ته‌له‌فوزیان وابێ، جا بۆیه‌، ڕێشی تێده‌چێ ‌ به‌ ڕاستیش له‌و باوه‌ڕه‌ دابووبن که‌ ته‌له‌فوزیان ئی شێوه‌ی چینی سه‌ره‌وه‌یه‌. ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌ی که‌ ده‌ڵێن شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی به‌کار ده‌هێنن و مه‌به‌ستیانه‌ وابکه‌ن ئه‌و شێوه‌یه‌ به‌لایانه‌وه‌ په‌سندتره‌ له‌وه‌ی که‌ ئه‌وان به‌ ئاسایی به‌کاری ده‌هێنن. ( وا وێده‌چی ‌ هیچ خۆ هه‌ڵخه‌ڵتاندنێکی وشیارانه‌ له‌ گۆرێ دانه‌بێ.)
له‌ خواره‌وه‌تر هه‌ژماره‌کانی خشته‌ی 9 له‌ به‌رچاو بگرن. ئه‌وه‌ ئاکامی تاقیکردنه‌وه‌یه‌ک نیشان ده‌دا که‌ ئاخێوه‌ران خۆیان هه‌ڵیانسه‌نگاندووه‌ سه‌باره‌ت به‌ ڤاوێلی ئه‌م ووشانه ear ، here ، idea له‌ ئینگلیسیی نارویچ دا ( له‌ نارویچ دوو شێوه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌و ڤاوێله‌ هه‌یه‌ یه‌کیان ɪə] RP ]یه‌ ئه‌وی دیکه‌یان [:ɛ ] یه‌، ڤاوێلی وشه‌ی care ، ear ، air ، here، hair وه‌ک یه‌ک وان.) ئه‌و خشته‌یه‌ نیشان ده‌دا زۆربه‌ی ژنه‌کان گوتوویانه‌ ‌ ئه‌وان شێوه‌ی RP ڤاوێله‌که‌ به‌ کار ده‌هێنن ، که‌ له‌ ڕاستیدا وا نییه‌، به‌ڵام نیوه‌ی پیاوه‌کانیش به‌پێچه‌وانه‌یان وڵام داوه‌ته‌وه‌. ئه‌وان گوتوویانه‌ ‌ شێوه‌یه‌کی که‌متر به‌ پله‌ و پایه‌، و زۆرتر ئی چینی خواره‌وه‌تریان به‌کار هێناوه له‌وه‌ی که‌ به‌ ئاسایی به‌کاری ده‌هێنن. ئه‌وه‌ش به‌ڵگه‌یه‌کمان ده‌خاته‌ به‌رده‌ست که‌ ئاخێوه‌رانی پیاوله نارویچ ، به‌ بێ ئه‌وه‌ی
خشته‌ی 8. خۆبڕیاردان له‌ سه‌ر چلۆنایه‌تی ته‌له‌فوز کردنی tune‌ له‌ نارویچ
زانیاریده‌ره‌کان به‌ %
ئه‌وانه‌ی له‌ وڵامه‌که‌یان زیاد کردووه‌ به‌ گشتی 13
رێژه‌ی پیاوان 0
ڕێژه‌ی ژنان 29
ئه‌وانه‌ی له‌ وڵامه‌که‌یان که‌م کردووه‌ به‌ گشتی 7
رێژه‌ی پیاوان 6
ڕێژه‌ی ژنان 7
وڵامی دروست به‌ گشتی 80
ڕێژه‌ی پیاوان 94
ڕێژه‌ی ژنان 64

خویان هه‌ستی پێ بکه‌ن، شێوه‌کانی ناستاندارد و پله‌ نزمی ئاخاوتنیان به‌لاوه‌ په‌سندتره‌ - له‌ ڕاستیدا، ئه‌وه‌نده‌ زۆره‌، که‌ ئه‌وان ئیدیعا ده‌که‌ن ئه‌و شێوانه‌ به‌کار ده‌هێنن یان ته‌نانه‌ت ده‌نگی خۆیان ئاوا ده‌بییێن که‌ به‌کاریان ده‌هێنن ته‌نانه‌ت له‌ کاتێکیش دا‌ ئه‌وان ئاوا ناکه‌ن. وێده‌چێ، ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ ئاخێوه‌رانی پیاو، زیاتر بیر له‌وه‌ بکه‌نه‌وه‌ که‌ پرێستیژێکی شاراوه‌ به‌ ده‌ست بخه‌ن تا ئه‌وه‌ی پله‌ی کۆمه‌ڵایه‌تیان ده‌ست که‌وێ ( که‌ زۆر به‌ ئاسایی ئاوا دیاریی کراوه‌). له‌ ڕوانگه‌ی پیاوی نارویچی یه‌وه‌ ( و ڕه‌نگه‌ ئێمه‌، بتوانین له‌ سه‌ر پیاوی خه‌ڵکی جێگه‌ی دیکه‌ش بڵێین) شێوه‌ی قسه‌کردنی چینی کرێکار هه‌م به‌ پله‌ و هه‌م به‌ پرێستیژه‌. له‌ سه‌رێکی دیکه‌وه‌، پێچه‌وانه‌ی ئاشکرای ئه‌وه‌‌ به‌و پنکتانه‌ی له‌ بۆچوونی ژنه‌ زانیاریده‌ره‌کانه‌وه‌‌ له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌رکه‌وتوون داده‌گیرێته‌وه‌، و نیشان ده‌دا ئه‌وان ( ئه‌وان تا 68 له‌سه‌د 'گێڕه‌ره‌وه‌ی چاک' نین له‌ نموونه‌ی ڤاوێله‌کانی نێو ووشه‌گه‌لی له‌گوێن ear دا )، زۆریان به‌لاوه‌ په‌سندتره‌ فۆرمه‌کانی RP چینی نێوه‌ڕاست به‌کار بهێنن. ئه‌و جیاوازی بۆچوونانه‌ له‌ نێوان پیاوان و ژنان دا ئه‌وه‌ شی ده‌کاته‌وه‌ بۆچی ئه‌و جیاوازێتییه‌ی له‌ مه‌ڕ جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ نموونه‌ی ng نارویچ و دوو هۆکاره‌ له‌ گۆڕانهاتووه‌کانی دیترۆیت ئه‌و شێوانه‌ به‌خۆیانه‌وه‌ ده‌گرن. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵ خه‌سڵه‌ته‌ جیاوازه‌کان له‌ نێو دوو جێنسی کۆمه‌ڵایه‌تی دا جیاواز هه‌ڵده‌سه‌نگێنێ، پرێستیژی شاراوه‌ کارلێکه‌رییه‌کی زۆر به‌هێزتر وپته‌وتر له‌ پیاوان ده‌کا، و ئه‌وکارلێکه‌رییه‌ له‌ سه‌ر ژنان پرێستیژی ' ئاسایی' یه‌. ئاکامه‌که‌شی ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌گه‌ر چینی کۆمه‌ڵایه‌تی به‌ جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی ببه‌سترێته‌وه‌ جیاوازێتی ڕاوێژ ده‌رده‌که‌وێ هه‌روه‌ک له‌ سه‌ره‌وه‌ دا وێنا کرا.
خشته‌ی 9. خۆ بڕیاردان له‌ سه‌ر چلۆنایه‌تی ته‌له‌فوز کردنی ear له‌ نارویچ
زانیاریده‌ره‌کان به‌ %
ئه‌وانه‌ی له‌ وڵامه‌که‌یان زیاد کردووه‌ به‌ گشتی 43
ڕێژه‌ی پیاوان 22
ڕێژه‌ی ژنان 68
ئه‌وانه‌ی له‌ وڵامه‌کانیان که‌م کردووه‌ به‌گشتی 33
رێژه‌ی پیاوان 50
ڕێژه‌ی ژنان 14
وڵامی دروست به‌ گشتی 23
ڕێژه‌ی پیاوان 28
ڕێژه‌ی ژنان 18
له‌ زمانی کۆواساتی، و به‌تایبه‌تی له‌ زمانی چوکچی دا دیتمان ‌ ئاخاوتنی ژنان زۆر له‌ ئی پیاوان خۆپارێزتره‌. گۆڕانی زمانی، که‌ له‌ لایه‌ن پیاوانه‌وه‌ سه‌رکێشی ده‌کرا، و دوایه‌ ژنانیش به‌ شوێنیاندا چوون ، ئه‌گه‌ر چووبێتن. نموونه‌ی ئه‌وتۆ، دیاره‌ به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچتر، له‌نێو کۆمه‌ڵگه‌ ڕۆژئاواییه‌کانیشدا ده‌بیندرێ: بۆ وێنه‌، کاتێک باس دێته‌ سه‌ڕ گۆڕانه‌ زمانییه‌کان که‌ به‌ئاڕاسته‌ی دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ ستانداردی پڕێستیژ دا ده‌چن ، وێده‌چێ ژنان زۆر له‌پیاوان خۆپارێزتر بن – بۆ نموونه‌ له‌ سازکردنی به‌ستی گه‌روویی glottal stop ی /t / له‌ زمانی ئینگلیسی دا. له‌و نموونانه‌ی دا که‌ جۆره‌یه‌ک شێوه‌زاری پله‌ به‌رز یان پێوه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی له‌ گۆڕێ دایه، ئه‌و ده‌می گۆڕان به‌ره‌و ئاراسته‌ی ئه‌و نۆڕمه‌ خۆی ده‌رده‌خا، که‌ ئه‌وه‌ش زۆرجار، له‌لایه‌ن ژنانه‌وه‌ سه‌رکێشی ده‌کرێ. بۆ وێنه‌، له‌ Hillsboro له‌ هیلسبۆرۆ، کالیفۆرنیای باکووری، وێده‌چێ ژنان پێشه‌نگی گۆڕانی نۆرمێکی کۆنتری پرێستیژ بن به‌ره‌و یه‌کی نوێتر. له‌ کاتێکدا شێوه‌ قسه‌کردنی خوێنده‌وارانه‌ی باشووری به‌وجۆره‌ی له‌ ڕابردوو دا له‌ هیلسبۆرۆ به‌ پرێستیژ دا ده‌ندرا که‌متر ده‌نگی r ی ده‌کار ده‌کرا، ئێستا به‌ تایبه‌تی ژنان نۆرمێکی به‌ربڵاوی نه‌ته‌وه‌یی به‌پرێستیژ به‌کار ده‌هێنن که‌ /r/ی نابه‌ر- له‌ ڤۆکالی تێدایه‌ له‌ ووشه‌گه‌لی وه‌ک car و cart دا.
به‌ره‌وپێشچوونێکی ئه‌وتۆش له‌ ناوچه‌ی لارڤیک له‌ باشووری نۆڕوێژ ڕوویداوه‌، و ئێستا فۆرمه‌کانی نێو شاری به‌ ناوچه‌کانی ده‌ره‌وی شار دا بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ و جێگه‌ی فۆرمه‌کانی پێشووی گوندیانه‌یان گرتووه‌ته‌وه‌. لێره‌ش دا ژنان سه‌رکێش و ڕێشانده‌رن. له‌ نێو زۆر بنه‌ماڵاندا ده‌کرێ سێ قۆناخی جیاواز له‌ یه‌کتری بکرێنه‌وه‌: بابان له‌ ناوچه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی شاریدا زۆر خۆپارێزتر له‌ کوڕه‌کانیانن ، و کۆڕه‌کانیش به‌ نۆره‌ی خۆیان زۆر له‌ دایکه‌کان و خوشکه‌کانیان خۆپارێزترن. بۆ نموونه‌، زۆر وێده‌چێ ژنان فۆرمی به‌پریستیژی شاری [mɛlk ] 'شیر' به‌کار بهێنن تا فۆرمی ته‌واو گوندیانه‌ی [ mjæɽk ] و به‌ گشتی وێده‌چێ وه‌جێک له‌ پێش ئاخێوه‌رانی پیاو بن.
له‌ نارویچ یش، هه‌ر ئه‌و جۆره‌ نموونه‌یه‌ سه‌ر هه‌ڵده‌هێنێ، له‌وێش ژنان پێشه‌نگی گۆڕانن به‌ره‌و ته‌له‌فوزکردنی به‌ پرێستیژ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، له‌ ئینگلیسی نارویچ دا ڕێزپه‌ڕێک هه‌یه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ گۆڕانیی زمانی نموونه‌ی ئاسایی جیاوازێتی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی شێواندووه‌. هۆکاره‌ گۆڕێنه‌ره‌ که‌ له‌و نموونه‌ نائاساییه‌دا ده‌نگی ڤاوێلی وشه‌گه‌لی وه‌ک top، hot ، dog ه‌. له‌ نارویچ ئه‌و ده‌نگه‌ ده‌کرێ وه‌کوو ڤاوێلێکی پشته‌وه‌ی‌ خڕ ببیسترێ، وه‌ک له‌ ته‌له‌فوزی RP دا ده‌رده‌که‌وێ [pɒt ] ، یان ڤاوێلێکی کراوه‌ [ pɑt]. ئه‌م ڕه‌قه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ له‌ سه‌دی به‌کارهێنانی فۆرمه‌کانی نا RP له‌ لایه‌ن ئاخێوه‌رانی جیاوازه‌وه‌ نیشان ده‌دا.
پیاوی سه‌ر به‌ توێژی نێوه‌ڕاستی چینی نێوه‌ڕاست 1، پیاوی توێژی خواره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست 11، پیاوی توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی کرێکار 44، پیاوی توێژی نێوه‌ڕاستی چینی کرێکار 64، پیاوی توێژی خواره‌وه‌ی چینی کرێکار 80 .
ژنی سه‌ر به‌ توێژی نێوه‌ڕاستی چێنی نێوه‌ڕاست 0 ، ژنی توێژی خواره‌وه‌ی چینی نێوه‌ڕاست 1، ژنی توێژی سه‌ره‌وه‌ی چینی کرێکار 68، ژنی توێژی نێوه‌ڕاستی چینی کرێکار 71، ژنی توێژی خواره‌وه‌ی چینی کرێکار 83.

بۆ ده‌سته‌کانی چینی نێوه‌ڕاست، هه‌ر وه‌ک مرۆ چاوڕێ ده‌کا، پنکتی پیاوان له‌ ئی ژنان باڵاتره‌ (واته‌ ئه‌وان فۆرمه‌کانی نه‌- به‌ پرێستیژ زیاتر به‌ کار ده‌هێنن). له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، بۆ سێ ده‌سته‌ی چینی کرێکار، پنکه‌ته‌کان به‌رده‌وام به‌ لای دیکه‌ دا (' هه‌ڵه‌') دا ده‌کشێ: له‌نێو ئه‌واندا پنکتی ژنه‌کان باڵاتره‌.ئێمه‌ ده‌کرێ ئه‌وه‌ ئاوا شی بکه‌ینه‌وه‌: ڤاوێلی سه‌ره‌وه‌ له‌ نارویچ ئێستا خه‌ریکه‌ ده‌که‌وێته‌ به‌ر گۆڕانی زمانی: ڤاوێله‌ خڕه‌کانی جۆری ڕاوێژی RP له‌ زیاد بوون دان، هه‌ر وه‌ک له‌خواره‌وه‌ له‌ سه‌دی به‌کارهێنانی ڤاوێلی خڕ له‌ نێو ده‌سته‌ جۆر به‌جۆره‌ ته‌مه‌نییه‌کاندا نیشان ده‌دا.
ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان له‌ نێوان 10 تا 29 ساڵان دایه‌ 55% ، ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان له‌ نێوان 30 – 49 ساڵان دایه‌ 63% ، ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان له‌ نێوان 50 – 69 ساڵان دایه‌ 67 %، ئه‌وانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ی 70 ساڵانن 93 %

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و گۆڕانه‌ به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رنجڕاکێش و نائاسایی ڕوو ده‌دا، ڤاوێله‌ خڕه‌ نوێیه‌که‌ له‌ لایه‌ن ژنانی چینی نێوه‌ڕاسته‌وه‌ له‌ ڕاوێژی RP‌یه‌وه‌ هێنراوه‌ته‌ نێو ئینگلیسیی نارویچ، که‌ شێوه‌کانی به‌ پرێستیژیان به‌لاوه‌ په‌سنده‌ و بۆیه‌ نزیکه‌ی 100 له‌ سه‌دی ڤاوێله‌ خڕه‌کان به‌کار ده‌هێنن. ئه‌وه‌، هه‌ر وه‌ها پیاوانی چینی کرێکاریش هێناویانه‌ته‌ نێو له‌هجه‌که‌، بۆ لاسایی کردنه‌وه‌ی شێوه‌ ئاخاوتنی چینی کرێکار له‌ ناوچه‌ی له‌نده‌ن و مه‌ڵبه‌ندی دراوسێیان سافۆڵک. ئه‌و ڕاوێژانه‌ی چینی کرێکارکه‌ [ɒ]ش به‌کار ده‌هێنن بۆ پیاوانی نارویچ مانایه‌کی سه‌ربه‌ستراوی ( پرێستیژی شاراوه‌) یان هه‌یه‌، هه‌ر بۆیه‌ش ئه‌وان زیاتر ڤاوێلی خڕ به‌کار ده‌هێنن و پنکه‌تاکانیان له‌ ژنانی چینی کرێکار که‌متره‌.ئه‌مه‌،خۆی نموونه‌یه‌کی نائاسایی یه‌ له‌ پرێستیژی ئاشکرا‌ و گونجان له‌ گه‌ڵ پرێستیژی شاراوه‌ و ئه‌و ده‌وره‌ ده‌سه‌لمێنێ که‌ جیاوازێتی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌توانێ له‌ گۆڕانی زمانی دا بیگێڕێ.
که‌وابوو، جیاوازێتی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمان دا، ئه‌و کاته‌ سه‌ر هه‌ڵده‌دا، هه‌ر وه‌ک ئێمه‌ دیتمان، زمان، وه‌کوو دیارده‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ نزیکه‌وه‌ به‌ بۆچوون و ڕوانگه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ به‌سترابێته‌وه‌.پیاوان و ژنان له‌به‌ر ئه‌وه‌ له‌ باری کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ جیاوازن چونکوو کۆمه‌ڵ قالبی جیاوازی ده‌وری کۆمه‌ڵایه‌تییان بۆ داده‌نێ و چاوه‌ڕوانیی نموونه‌ی هه‌ڵسوکه‌وتی جیاوازیان لێ ده‌کا. زمان ته‌نێ ئینعیکاس و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و ڕاستییه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌یه‌. له‌وه‌ش زیاتر، ئه‌گه‌ر ده‌وری کۆمه‌ڵایه‌تی پیاوان و ژنان گۆڕانی به‌سه‌ر دابێ، هه‌ر وه‌ک ئێستا له‌ نێو زۆر کۆمه‌ڵان دا ئه‌و گۆڕانه‌ به‌ڕێوه‌یه‌، که‌وابێ، ڕێی تێده‌چێ جیاوازی جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ زمان دا بگۆڕدرێ یان که‌میش ‌بێته‌وه‌، و ئێمه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ دا هێندێک به‌ڵگه‌مان دی که‌ ده‌کرێ له‌ دووی ئه‌و بۆچوونه‌ بده‌ن. له‌وه‌ش زیاتر، ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ ئه‌و " قالبه‌ی کۆمه‌ڵ بۆ ژن و پیاوانی داناوه‌" بگۆڕدرێ، ئه‌و ده‌می ده‌بێ تا ڕاده‌یه‌ک له‌ سه‌ر زمان جه‌خت بکرێته‌وه‌ و هه‌وڵ بدرێ بۆ گۆڕینی. (له‌ به‌ندی 10 دا هه‌موولایه‌نتر له‌و مژاره‌ ده‌دوێین.)
بۆچوون و ڕوانگه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی، به‌ ڕوونی پێوه‌ندییه‌کی گرینگی به‌ ناسێنه‌وه‌ هه‌یه‌. ئێمه‌ له‌ به‌ندی پێشوو دا دیتمان که‌ زمان ده‌توانێ ده‌ورێکی گرینگ بگێڕێ له‌ نیشاندانی ناسێنه‌ی ئێتنیکی دا.ده‌بێ ئه‌وه‌ش بزانین ‌ نیشاندان و ده‌ربڕینی ناسێنه‌ی جێندر (جینسی کۆمه‌ڵایه‌تی)ش هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ گرینگه‌.ئاشکرایه‌ ‌ جوێبوونی جێناوی که‌سی یه‌که‌می تاک به‌ هیچجۆر پێویستییه‌کی ڕه‌ها نییه‌، هه‌ر بۆیه‌شه‌ ‌ زۆربه‌ی زمانه‌کان ئه‌و جیاوازییه‌ جێناوییه‌یان نییه‌. به‌ڵام ئه‌و جوێبوونانه‌، له‌و زمانانه‌ی دا که‌ هه‌یانه‌ ده‌ورێک ده‌گێڕن و ناسێنه‌ی ئاخێوه‌ر وه‌ک پیاو یان ژن نیشان ده‌ده‌ن و ڕای ده‌هێزێنن. هه‌ر ئاواش ده‌بێ له‌وه‌ تێبگه‌ین ‌ هۆکاره‌ گۆڕێنه‌ره‌کانی ووشه‌یی، ده‌نگسازی و ڕێزمانی ،که‌ له‌و به‌نده‌ دا باسمان کردن، ده‌وریان هه‌یه‌.

سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌، به‌ندی 4ی کتێبی:
Sociolinguistics An introduction to language and society
Peter Trudgill
Penguin Books, Fourth edition 200, pp.61-80