Thursday, July 29, 2010

جووت ستاندارد بوون بۆ زمانی پێوه‌ر‌، دۆخی تێپه‌ڕینه‌ نه‌ك مانه‌وه‌




جووت ستاندارد بوون بۆ زمانی پێوه‌ر‌، دۆخی تێپه‌ڕینه‌ نه‌ك مانه‌وه‌
به‌شی یه‌که‌م

ڕه‌هبه‌ر مه‌حموودزاده‌

(1)
به‌ر له‌ئه‌وه‌ی وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بده‌ینه‌وه‌ كه‌ زمانی كوردی زمانێكی تاك ستاندارده‌ یا جووت ستاندارد، ده‌بێ پرسیارێكی تر به‌ڕوونی وه‌ڵامی پێ بدرێته‌وه‌. پرسیاره‌كه‌ ئه‌مه‌یه‌: مانای زاراوه‌ی زمانی ستاندارد چییه‌ و ئه‌م زاراوه‌یه‌ چ جوداوازییه‌كی مانایی له‌گه‌ڵ زاراوه‌ی وه‌ك زمانی ڕه‌سمیی هه‌یه‌؟ به‌ گوته‌یه‌كی دیكه‌ مه‌رجی وه‌ڵام دانه‌وه‌ به‌ پرسیاری له‌ئه‌م ده‌سته‌ هه‌ندێك هه‌نگاوی شیكارانه‌ و لێكدانه‌وه‌ی ڕوون‌كه‌ره‌وه‌یه‌. (باسی شیكارانه‌ی جوداوازیی نێوان زمانی ستاندارد و زمانی ڕه‌سمیی هه‌تا به‌شه‌کانی كۆتایی ئه‌م وتاره‌ دوا ده‌خه‌ین، هه‌روه‌ها له‌ به‌شه‌كانی دواتری ئه‌م وتاره‌دا ئه‌وه‌ش ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ پرسیاری دروست له‌‌مه‌ڕ ستانداردی زمانی كوردی یا زمانی كوردیی ستاندارد ئه‌وه‌ نییه‌‌ بڵێین "زمانی كوردی تاك ستاندارده‌ یا جووت ستاندارد؟" به‌ڵكوو پێویسته‌ پرسیاره‌كه ‌ ئاوه‌ها ڕێك بخرێ: "زمانی كوردی بۆ به‌ ستاندارد بوونی زیادتر ده‌بێ تاك ستاندارد بێ یا جووت ستاندارد؟")
هێنده‌ك مه‌رج بۆ زمان یا زاراوه‌ی ستاندارد ده‌ست‌نیشان كراون كه‌ له‌ئه‌و مه‌رجانه‌ هێنده‌كیان ئه‌و کۆپێوه‌ندی‌یه‌ ناوه‌کی‌یانه‌ی زمان یا زاراوه‌که‌ ده‌گرێته‌وه‌ و هه‌ندێكیشیان پێوه‌ندی‌یان به‌ هاوپێوه‌ندی‌یه‌ ده‌ره‌كی‌یه‌كانی زمان یا زاراوه‌که‌وه‌ هه‌یه‌. بۆ نموونه‌ له‌ پێناسه‌یه‌ك دا گوتراوه‌ زمانی ستاندارد زمانێكه‌ كه‌ ڕێساكانی كۆكراوه‌ته‌وه‌ و نووسراوه‌ته‌وه‌ و له‌ قۆناغه‌كانی دواتریش دا ئه‌و ڕێسا كۆكراو‌ و نووسراوانه‌ له‌ لایه‌ن كۆمه‌ڵگایه‌كی زمانی‌یه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌ و ده‌كار كراوه‌. له‌ئه‌م پێناسه‌یه‌دا، باسی كۆكراونه‌وه‌ی ڕێساكان و نووسرانه‌وه‌یان باسێكی ڕێزمانی و زمانه‌وانی‌یه‌ و پێوه‌ندی به‌ ساغ كردنه‌وه‌ی ڕێساكانی ئه‌و زمانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ زمان ناسان ده‌یكه‌ن به‌ڵام وه‌رگیرانی ئه‌و ڕێسایانه‌ و ئاستی ده‌كار كرانیان باسێكی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی یه‌ كه‌ له‌ بواره‌كانی زمان‌ناسیی كۆمه‌ڵایه‌تی و كۆمه‌ڵناسیی زمان دا باسی لێ ده‌كرێ. زۆر پێناسه‌ی تریش بۆ زمانی ستاندارد به‌ ده‌سته‌وه‌ دراوه‌.زاراوه‌ی زمانی ستاندارد یا پێوه‌ر هێنده‌ک جار به‌ مانایه‌کی به‌ربڵاو و هێنده‌ک جاریش به‌ مانایه‌کی به‌رته‌سک که‌ڵکی لێ وه‌رده‌گیرێ.(له‌ به‌شه‌کانی دوایێی ئه‌م وتاره‌ دا ئه‌م جوداوازی‌یه به وردی باسی لێ ده‌کرێ) له‌ناو پێناسه‌کانی زاراوه‌ی "زمانی پێوه‌ر" -به مانای به‌رته‌سک- دا ئه‌م پێناسه‌یه‌ ڕه‌چاو ده‌که‌ین: "پێوه‌ر بوونی زمان به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ڕێسامه‌ندبوونی شێوه‌ی به‌كارهێنانی ئه‌و زمانه‌ و رێژه‌ی پێوه‌ر بوونی زمان زیادتر ده‌به‌سترێته‌وه‌ به‌ ڕاده‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌كارهێنه‌رانه‌ی ئه‌و زمانه‌ بۆ ڕێسا دیاری كراوه‌كانی زمان به‌ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی گرفت و کێشه‌ زمانی‌یه‌كان".
ئه‌م پێناسه‌یه‌ پێویستیی به‌ چه‌ند ڕوون كردنه‌وه‌یه‌كی كورت هه‌یه‌.
یه‌كه‌م. له‌ بنه‌ڕه‌ت دا وا نییه‌ زمانێك ته‌واو ستاندارد بێ یا ته‌واو ناستاندارد بێ. چونكه‌ هه‌موو زمانێك كۆمه‌ڵه‌ ڕێسایه‌كی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌ و ئێمه‌ش ستاندارد بوونمان زیادتر به‌سته‌وه‌ به‌ ڕێسامه‌ندبوونی شێوه‌ی به‌كارهێنانی زمان؛ كه‌وایه‌ هه‌ندێك زمان كه‌م تر ستانداردن و هێنده‌ك زمان زیادتر ستانداردن.
دووه‌م. جاری وایه‌ له‌ ده‌ربڕینه‌كان و نووسینه‌كان دا ده‌ڵێین فڵان زمانه‌ یا فڵان زاراوه‌یه‌، زمان یا زاراوه‌یه‌كی ستاندارد نییه‌؛ مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌كارهێنه‌رانی ئه‌و زمان یا زاراوه‌یه‌ بۆ یه‌كلا كردنه‌وه‌ی گرفت و کێشه و ناكۆكیی زمانیی، ئه‌و كۆده‌نگی‌یه‌ له‌ ناویان دا نییه‌ كه‌ په‌نا ببه‌نه‌ به‌ر ڕێسا ته‌دوین كراوه‌كان؛ به‌ڵكوو بۆ سه‌رخستنی شێوه‌ نووسینێكی تایبه‌ت هه‌ندێك پێوه‌‌ری تر وه‌ك گرینگیی دان به‌ بن زاراوه‌ی ناوچه‌یه‌كی تایبه‌ت یا گرینگیی دان به‌ ئۆتۆریته‌ی فڵانه‌ كه‌سایه‌تی‌یه‌ ڕه‌چاو ده‌كرێ. هه‌ر كاتێك له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی زمانیی دا له‌ جیاتی ڕێساكان و باسه‌ زمانه‌وانی‌یه‌كان، بۆ یه‌كلاكردنه‌وه‌ی كێشه‌ی زمانیی و گرفته‌كانی نووسین، ئۆتۆریته‌ و مه‌رجه‌عییه‌ت درا به‌ شتێكی تر، له‌ئه‌‌و پێودانه‌دا به‌ شێوه‌یه‌كی ته‌ساموحی ده‌گوترێ ئه‌و زمانه‌ی له‌ئه‌و كۆمه‌ڵگا زمانی‌یه‌دا كه‌ڵكی لێ وه‌رده‌گیرێ، زمانێكی ستاندارد نییه‌؛ ستاندار نییه‌ نه‌ك به‌ئه‌و‌ مانایه‌ ڕێسای نییه‌ و بێ قاعیده‌یه‌، به‌ڵكوو به‌ئه‌‌و مانایه‌ ڕێساكان مه‌رجه‌عی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ و گرفته‌ زمانی‌یه‌كان نین.
بۆ نموونه‌ ئاماژه‌ به هێنده‌ك كێشه‌ ده‌كه‌م كه‌ له‌ كوردیی ناوه‌ڕاست دا له‌ شێوه‌ی نووسین له‌ گۆڕێ دا هه‌یه‌:
ـ بۆ نووسینی كرداری ڕانه‌بردوو جاری وایه‌ "ئه‌" وه‌كوو نیشانه‌ی کرداری ڕانه‌بردوو ده‌كار ده‌كرێ، جاری وایه‌"ده‌": ئه‌نووسم / ده‌نووسم.
ـ بۆ نووسینی كردار له‌ هێنده‌ک ڕێژه‌ی تایبه‌ت‌دا، له‌ سێ یا چوار شێوه‌ی جوداواز كه‌ڵك وه‌رده‌گیرێ: خۆزگه‌ بمنووسیایه‌/ نووسیبام/ بمنووسیبا/ بمنووسیبایه‌
ـ هه‌ندێك ناوی به‌ركار به‌ دوو شێوه‌ ده‌نووسرێن: شاراوه‌ / شاردراوه‌
ـ کرداری کارا نادیار (مجهول) به‌ دوو شێوه‌ ده‌نووسرێ: داده‌نرێ/ داده‌ندرێ . ڕفێنرا/ ڕفێندرا
ـ بۆ گه‌ردان كردنی هه‌ندێك كردار به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر كرداره‌كه‌ پێشگری هه‌بێ، دوو شێوه‌ی گه‌ردان كردن ده‌كار ده‌كرێ كه‌ تێیان¬دا، پێشگره‌كان، پاش و پێشیان پێ ده‌كرێ: ڕاوه‌ده‌ستم / ڕاده‌وه‌ستم
ـ بۆ نووسینی دوو ورده‌ واژه‌ یا پێشگری "ده‌" و "له‌" له‌ هه‌ندێك شوێن¬دا ناكۆكیی هه‌یه‌: نه‌ختێك له‌ئه‌‌و دیمه‌نه‌ ڕامام / نه‌ختێك ده‌ئه‌‌و دیمه‌نه‌ ڕامام.
ـ زۆر جار بزۆینی "ـه‌" جێگای بزوێنی "ێ" ده‌گرێته‌وه‌. نایه‌ / نایێ‌. ده‌ڵه‌م/ ده‌ڵێم
ـ هێنده‌ک پێکهاته زۆرتر به شێوه‌ی سواو و جاری وه‌هاشه به شێوه‌ی ته‌واو و نه‌سواو ده کار ده‌کرێن: به‌‌م شێوه‌یه‌/ به ئه‌م شێوه‌یه‌، له‌‌م شوێنه‌وه‌/له ئه‌م شوێنه‌وه‌
ئه‌وانه‌ هێنده‌ك نموونه‌ن له‌ئه‌و کێشانه‌ی بۆ نووسین ده‌ گۆڕێ دا هه‌ن. نه‌ ئه‌و نموونانه‌ هه‌موو كێشه‌ و گرفته‌كان ده‌گرنه‌وه‌ و نه‌ من له‌ئه‌م نووسینه‌دا مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ر كردنیانم هه‌یه‌. ته‌نیا ده‌مهه‌وێ ئه‌وه‌نده‌ بڵێم تاك تاكی ئه‌و گرفتانه‌ی ئاماژه‌م پێ كردن به‌ باسی وردی ڕێزمانیی چاره‌یان دێ به‌ڵام ئێستا كه‌ گرفته‌كان هه‌ر ماونه‌ته‌وه‌ و كێشه‌كان چاره‌سه‌ر نه‌كراون له‌ به‌ر ئه‌وه‌یه‌ له‌ كۆمه‌ڵگای زمانیی كوردی دا مه‌رجه‌ع و ئۆتۆریته‌ی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان باسی زانستی له‌ بواری ڕێزمان و زمانه‌وانی نییه‌. ئا له‌ئێره‌‌دایه‌ كه‌ هێنده‌ك زمان ناس ده‌ڵێن زمانی كوردی ده‌بێ زیادتر بۆ گه‌یشتن به‌ ئاستی به‌ پێوه‌ر‌ بوون مشووری بۆ بخورێ. ئه‌و نموونانه‌ی هێنامنه‌وه‌ به‌شێک له‌ كێشه‌كانی زاراوه‌ی کوردیی ناوه‌ڕاست بوون‌. عه‌ینی ئه‌م پێودانه‌ بۆ شێوه‌زاری كوردیی سه‌رووش له‌گۆڕێ دا هه‌یه‌ و ده‌كرێ نموونه‌ی له‌ئه‌و چه‌شنه‌ بۆ ئه‌م زاراوه‌یه‌ش بهێنینه‌وه‌.
سێیه‌م: كاتێك پرسی ستاندارد بوونمان به‌ پرسی ڕێساداربوون به‌سته‌وه‌ یه‌كه‌م تێبینی و وه‌بیر خستنه‌وه‌مان هه‌ڵگری ئه‌و خاڵه‌ بوو كه‌ هه‌موو زمانێك ڕێساداره‌ و ئێمه‌ زمانی بێ ڕێسامان نییه‌ هه‌ر بۆیه گوتمان كاتێك به‌ شێوه‌ی مه‌جازی ده‌گوترێ فڵانه‌ زمانه‌ ستاندارد نییه‌ مه‌به‌ست ئه‌وه‌ نییه‌ ڕێسای نییه‌، به‌ڵكوو مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌ ڕێساكانی بۆ به‌لاداخستنی كێشه‌كان مه‌رجه‌ع و سه‌رچاوه‌ نین‌. ئێستا تێبینی‌یه‌كی له‌ جۆری دیكه‌ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو.
ئه‌گه‌ر زمانی بێ ڕێسامان نه‌بێ، زمانی ئاوه‌هاشمان نییه‌ كه‌ هیچ بابه‌تێكی بێ ڕێسای تێ دا نه‌بێ. هه‌موو زمانێك نموونه‌ی به‌لێشاوی ئه‌وتۆی تێ دا هه‌یه‌ كه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ڕێسا دا ده‌سته‌مۆ نابن. له‌ئێره‌‌ش دا ئه‌و ڕوون كردنه‌وه‌یه‌ پێویسته‌ كه‌ له‌ ڕوانگه‌ی ئێمه‌وه‌ زمانی ستاندارد ئه‌و زمانه‌ نییه‌ كه‌ نموونه‌ی بێ ڕێسای نه‌بێ، به‌ڵكوو ئه‌و زمانه‌یه‌ كه‌ به‌شه‌ ڕێساداره‌كه‌ی و به‌شه‌ بێ ڕێساكه‌ی ئه‌وهێنده‌ی كرابێ جودا كرابنه‌وه‌ و دیار كرابێ كامه‌ باس له‌ چوارچێوه‌ی گوته‌زا واته‌ مه‌قووله‌ی قیاسی یا ڕێسادار دایه‌ و كامه‌ باس له‌ چوارچێوه‌ی گوته‌زای سه‌ماعی یا بێ]ڕێسادایه‌. به‌ ده‌ڕبڕینێكی تر جودا كردنه‌وه‌ی ڕێسادار و بێ‌ڕێساكه‌شی هه‌تا ڕاده‌یه‌كی زۆر له‌ چوارچێوه‌ی پۆلێن كردنێك دا ڕێسادار كرابێ و له‌ خشته‌ی ئه‌و پۆلێن كردنه‌دا ڕێساداره‌كان له‌ هه‌واری خۆیان و بێ ڕێساكانیش له‌ ده‌واری خۆیان دا جێگیر بووبن.
گرفتی زمانی ناستاندارد له‌ئه‌وه‌دایه‌ كه‌ ته‌نانه‌ت له‌ئه‌‌و جێگایانه‌ش دا كه‌ زمانه‌که به‌ڕاستی ڕێسای تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌، ئه‌و ڕێسایانه‌ ڕه‌چاو ناكرێن و بێ ڕێسایی ته‌نگ به‌ ڕێساداربوون هه‌ڵده‌چنێ. هۆی ئه‌و دۆخه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ڕێسایانه‌ یا كۆنه‌كراونه‌ته‌وه‌ و سه‌قامگیر نه‌بوونه‌ و نه‌نووسراونه‌ته‌وه‌ (واته‌ ته‌دوین نه‌كراون) یا ڕێساكان نووسراو‌نه‌ته‌وه‌ به‌ڵام ده‌كار ناكرێن (واته‌ نه‌چه‌سپاون) هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ندێك زمان ناس بۆ پێناسه‌كردنی زمانی پێوه‌ر‌ ده‌ڵێن زمانێكه‌ كه‌ له‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌م¬دا ڕێساكانی ته‌دوین كرابن و له‌ هه‌نگاوی دووه‌میش دا ئه‌و ڕێسایانه‌ چه‌سپابن.
نووسه‌رێک له‌ جێگایه‌ك دا نووسیبووی له‌ زمانێكی هه‌ره‌ پێشكه‌وتوو و ستانداردی وه‌ك ئینگلیزیش دا بۆ به‌كارهێنانی هه‌ندێك نموونه‌ جوداوازیی هه‌یه‌. بۆ نموونه‌ ڕابردووی كرداری Lightبه‌ شێوه‌ی Lighted ده‌نووسرێ و به‌ شێوه‌ی Lit یش ده‌نووسرێ كه‌وایه‌ ئه‌وه‌ به‌رد به‌ ماڵه‌ خودا دادان نییه‌ ئه‌گه‌ر له‌ زمانی كوردیش دا بۆ نموونه‌ كرداری ڕانه‌بردوو، هه‌ندێك جار به‌ شێوه‌ی ئه‌ڕۆم بنووسرێ و هه‌ندێك جاریش به‌ شێوه‌ی ده‌ڕۆم . یا كرداری ڕاوه‌ستان هه‌ندێك جار به‌ شێوه‌ی ڕاوه‌ده‌ستم بنووسرێ و هه‌ندێك جاریش به‌ شێوه‌ی ڕاده‌وه‌ستم.
به‌ بڕوای من ئه‌وه‌ تێكه‌ڵ كردنی دوو باسی جودایه‌. له‌ ئینگلیزی و له‌ هه‌موو زمانه‌ ستاندارد و پێشكه‌وتووه‌كان دا هه‌ندێك جودا ده‌كار كردن و جوداواز نووسین و بێ]ڕێسایی ئیجازه‌ی پێ دراوه‌ وه‌ك Lit و Lighted. هه‌ندێك جوداواز ده‌كار كردنیش به‌ ئاشكرا گێڕدراوه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی شێوه‌ ده‌كار كردنێك ڕاسته‌ و ئه‌وی تریان هه‌ڵه‌یه‌. بۆ نموونه‌ كتێبێكی سه‌ره‌تایی به‌ڵام به‌كه‌ڵك هه‌یه‌ به‌ناوی Common mistakes in English، ئه‌و كتێبه‌ باسی هه‌ندێك هه‌ڵه‌ی دووپات كراوه‌ ده‌كا كه‌ له‌ نووسینی ئینگلیزی دا هه‌یه‌. له‌ زمانی كوردیش دا ئێمه‌ ده‌بێ سنووری ئه‌و دوو بابه‌ته‌ ده‌ست نیشان بكه‌ین. هه‌ندێك جوداواز نووسین هه‌یه‌ له‌ زمانی كوردی دا ئیجازه‌پێ دراوه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌توانی بنووسی"كه‌سێكی تر و هه‌روه‌ها ده‌توانی بنووسی كه‌سێكی دیكه‌ و جوداوازیی له‌ئه‌م چه‌شنه‌ش زه‌بر له‌ ره‌وتی به‌ ستاندرد بوونی زمان ناوه‌شێنێ. به‌ڵام بۆ نموونه كاتێك ده‌نووسی ڕاوه‌ده‌ستم، ئه‌و شێوه‌ نووسینه‌ ده‌چێته‌ خانه‌ی Common mistakes in kurdish واته‌ هه‌ڵه‌ی باو له‌ زمانی كوردی دا. چونكه‌ له‌ كوردیی ناوه‌ڕاست دا ڕێسایه‌ك هه‌یه‌ ده‌ڵێ (ده‌)ی نیشانه‌ی ڕانه‌بردوو هێزی ئه‌وه‌ی نییه‌ كرداڕێك بقه‌ڵێشێنێ و بیكا به‌ دوو پاژ كه‌وایه‌ بۆ گه‌ردان كردنی چاوگی ڕاوه‌ستان فۆرمۆله‌كه‌ ئه‌مه‌یه‌:
پێشگر + ده‌ + كردار + جێناوی لكاو
ڕا + ده‌ + وه‌ست + م : ڕاده‌وه‌ستم
ئه‌گه‌ر فۆرمۆله‌که‌ به‌ ئه‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌ ده‌کار بکه‌ین
ڕا + وه‌ + ده‌ + ست + م
ئه‌و گرفته‌ ساز ده‌بێ که‌ ده‌ ی نیشانه‌ی ڕانه‌بردوو ڕه‌گی کردار واته‌ وه‌ستی کردووه‌ به‌ دوو پاژ و خۆی له‌ نێوانیان‌دا چه‌قیوه‌: .... وه‌ + ده‌ + ست .....
ئێمه‌ نابێ له‌ئه‌وه‌ سڵ بكه‌ینه‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای باسێكی زانستیی‌دا هه‌ڵه بوونی شێوه‌ به‌كارهێنانێكی هه‌ڵه‌ نیشان بده‌ین. هێنده‌ك له‌ دۆستان بۆ به‌كارهێنانی زاراوه‌ی"دیموكراسی زمانیی" ده‌بێ نه‌ختێك زیادتر ده‌ست پێوه‌ بگرن. ئه‌وه‌ دۆخێكی نائاسایی یه‌ تۆ له‌ سه‌ر بناغه‌ی باسێكی زانستیی دا هه‌ڵه‌بوونی شێوه‌ به‌كار هێنانێك نیشان بده‌ی به‌ڵام هێنده‌ك كه‌س به‌ئه‌وه‌ تاوانبارت بكه‌ن كه‌ سنووره‌كانی دیموكراسی زمانیت به‌زاندووه‌.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌م شێوه‌ هه‌ڵوێسته‌ له‌ بواری زمان ناسی دا، هه‌ڵویستێكی بێ بنه‌ما نییه‌ و له‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی تایبه‌ته‌وه‌ تێراو ده‌بێ. ئه‌و زمان ناسانه‌ی دژی دیاری كردنی ڕاست و هه‌ڵه‌ له‌ناو به‌كارهێنانه‌ زمانی‌یه‌كان‌دان و لایه‌نگری به‌ڕاست زانینی هه‌موو ئه‌و به‌كارهێنانانه‌ن كه‌ له‌ ناو به‌كارهێنه‌رانی زمان دا ڕمێنیان هه‌یه‌ له‌ تاقمی ته‌وسیف‌باوه‌ڕه‌كانن. ته‌وسیف‌باوه‌ڕیی (descriptivism) له‌ زمان ناسی دا له‌ به‌رانبه‌ر ئاڕاسته‌ی ته‌جویز باوه‌ڕیی (prescriptivism)دا ڕاده‌وه‌ستێ.(ئه‌گه‌ر پشت به‌ هه‌نبانه‌ بۆرینه‌ی مامۆستا هه‌ژار ببه‌ستین ده‌توانین"به‌رایی دان" به‌ هاوسه‌نگی ته‌جویز هه‌ڵبژێرین: به‌رایی" 2ـ ئیجازه‌، ڕه‌وا دیتن") كه‌وایه‌ ده‌كرێ بڵێین له‌ زمان ناسیی دا له‌گه‌ڵ دوو ئاڕاسته‌ (رویكرد)ی ته‌وسیف كارانه‌ و به‌رایی ده‌رانه‌دا به‌ره‌وڕووین. به‌ هێنانه‌به‌رباسی ئه‌م جوداوازی‌یه‌ ده‌رگای باسێكی زۆر به‌ربڵاو و زێده‌ گرینگمان بۆ ده‌بێته‌وه‌.
ده‌مهه‌وێ له‌ئێره‌‌دا ڕاسته‌وخۆ بچمه‌ ناو ئه‌و باسانه‌ی له‌ئه‌م دوایی‌یانه‌دا له‌مه‌ڕ زمانی ستاندارد و زمانی ڕه‌سمیی و دۆخی زمانی كوردیی له‌ئه‌م بوارانه‌دا هارووژاون و به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌تی تریش ئاوڕێك له‌ بۆچوونه‌كانی به‌ڕێز دكتۆر ئه‌میری حه‌سه‌ن پوور بده‌مه‌وه‌.

(2)
جێگای خۆیه‌تی له‌ سه‌ره‌تای ئه‌م به‌شه‌ له‌ئه‌م وتاره‌دا به‌ شێوه‌یه‌كی بێ پێچ¬وپه‌نا تێزێکی زمانیی كه‌ بڕوام پێ هه‌یه‌ و به‌ ته‌مام داكۆكیی له‌ سه‌ر بكه‌م، ده‌رببڕم . تێزه‌كه‌ به‌ ده‌ربڕینێكی زۆر ساكار و ئاشكرا ئه‌مه‌یه‌:
له‌ئه‌م دوایی‌یانه‌ دا له‌ ناو كوردی زانان و زمان ناسانی كورددا ئاڕاسته‌ی ته‌وسیف كارانه‌ ته‌واو به‌ سه‌ر ئاڕاسته‌ی به‌رایی ده‌رانه‌دا زاڵ بووه‌. به‌ڵام بۆ به‌ ستاندارد كردنی زمانی كوردی هیچ ده‌ره‌تانێك جگه‌ له‌سه‌ره‌تیی دان و سه‌ر خستنی ئاڕاسته‌ی به‌رایی ده‌رانه‌ له‌ گۆڕێ دا نییه‌.
سه‌باره‌ت به‌ئه‌م تێزه‌ ئاماژه‌ كردنی كورت به‌ دوو خاڵ به‌ پێویست ده‌زانم. خاڵی یه‌كه‌م. ئه‌م تێزه‌ هه‌ڵگری باسێكی مێژوویی و باسێكی تیۆری یه‌. له‌ئه‌و جێگایه‌دا كه‌ ده‌ڵێین له‌ ناو زمان ناسانی كورددا ئاڕاسته‌ی ته‌وسیف كارانه‌ به‌سه‌ر ئاڕاسته‌ی به‌رایی ده‌رانه‌دا زاڵ بووه‌، باسی دۆخێكی مێژوویی ده‌كه‌ین. له‌ئه‌‌و جێگایه‌ش دا كه‌ ده‌ڵێین بۆ به‌ پێوه‌ر‌ كردنی زمانی كوردی ده‌بێ ئاڕاسته‌ی به‌رایی ده‌رانه‌ به‌سه‌ر ئاڕاسته‌ی ته‌وسیف كارانه‌دا سه‌ر بخه‌ین، باسه‌كه‌مان له‌ بنه‌ڕه‌ت دا تیۆریكه‌. خاڵی دووه‌م. كاتێك باسی سه‌رخستن و سه‌ره‌تی دان به‌ یه‌كێك له‌ ئاڕاسته‌كان ده‌كه‌ین، مه‌به‌ستمان وه‌لانانی ته‌واوی ئاڕاسته‌كه‌ی تر نییه‌. ئێمه‌ وێڕای گرینگی دان به‌ ئاڕاسته‌ی به‌رایی ده‌رانه‌، جه‌خت له‌سه‌ر به‌كارهێنانی ئاڕاسته‌ی ته‌وسیف كارانه‌ش هه‌ڵبه‌ت له جێگای خۆی‌دا ده‌كه‌ین. كه‌وایه‌ باس، باسی سه‌رخستنی یه‌كێك له‌ ئاڕاسته‌كانه‌ نه‌ك وه‌لانانی ئاڕاسته‌كه‌ی تر.
جێگای خۆیه‌تی هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای ئه‌م به‌شه‌ی باسه‌كه‌مان دا ته‌نانه‌ت هه‌نگاوێك بۆ دواوه‌ هه‌ڵبهێنینه‌وه‌ و زیادتر له‌ ڕیشه‌كان و ره‌چه‌ڵه‌كه‌كان بكۆڵینه‌وه‌. له‌ زمان ناسی دا به‌ گشتی باسی ئه‌وه‌ ده‌كرێ كه‌ سه‌ركه‌وتنی ڕوانگه‌ی ته‌وسیف كارانه‌ به‌سه‌ر ڕوانگه‌ی به‌رایی ده‌رانه‌دا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بڵاو بوونه‌وه‌ و سه‌قامگیر بوونی بۆچوونه‌كانی زمان ناسانه‌ی فێردینان دۆ سۆسۆر و قوتابخانه‌ی زمان ناسیی پێكهاته‌خواز (structuralism) كه‌ ئه‌و زمان ناسه‌ دایمه‌زراند. پێكهاته‌خوازه‌كان به‌گشتیی شێوه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی مێژوویی و ناوزه‌مانیی (diachronic) وه‌لا ده‌نێن و شێوه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی هاوزه‌مانیی (synchronic) بۆ توێژینه‌وه‌ له‌مه‌ڕ بابه‌ته‌ زمانی‌یه‌كان هه‌ڵده‌بژێرن. دیاره‌ دكتۆر ئه‌میر باسی ئه‌وه‌ی نه‌كردووه‌ كه‌ بۆچوونه‌كانی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ شێوه‌ ڕوانینی پێكهاته‌خوازانه‌. ته‌نانه‌ت ڕه‌نگه‌ حاشا له‌ئه‌م پێوه‌ندی‌یه‌ش بكا و ئاگاداری ئه‌و شوێن وه‌رگرتنه‌ش نه‌بێ. به‌ڵام ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین نموونه‌كانی ئه‌و شوێن وه‌رگرتنه‌ نیشان بده‌ین.
دكتۆر ئه‌میر له‌ به‌ندی دووه‌می نامه‌كه‌ی بۆ كۆنفڕانسی ئه‌كادیمیای كوردیی له‌ هه‌ولێر ده‌نووسێ:

"له‌ ڕاونگه‌ی زانستی زمانه‌وه‌(زمان ناسی، كۆمه‌ڵ ناسیی زمان، زمان ناسیی كۆمه‌ڵایه‌تی) ڕه‌سمی كردنی سۆرانی به‌ بیانووی "پێشكه‌وتوو بوون" هه‌ڵه‌یه‌."

كێشه‌ی من له‌گه‌ڵ ئه‌م قسه‌ی دكتۆر ئه‌میر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌ پێم وایه‌ كوردیی ناوه‌ڕاست له‌ كوردیی سه‌روو پپێشكه‌وتووتره‌؛ ته‌نانه‌ت ڕه‌نگه‌ بتوانم له‌گه‌ڵ زمان ناسێك كه‌ پێی وایه‌ به‌پێچه‌وانه‌، كوردیی سه‌روو له‌ كوردیی ناوه‌ڕاست ده‌وڵه‌مه‌ندتر و پێشكه‌وتووتره‌، ڕێك بكه‌وم. به‌ڵام ڕێك¬كه‌وتن له‌گه‌ڵ قسه‌كه‌ی دكتۆر ئه‌میر ده‌به‌سترێته‌وه‌ به‌ قبووڵ كردنی پێش گریمانه‌یه‌كی ئه‌و قسه‌یه‌ كه‌ ئه‌و پێش گریمانه‌یه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ زمان ناسیی پێكهاته‌خواز وه‌رگیراوه‌. لێمان تێك نه‌چێ قسه‌ی سه‌ره‌كیی دكتۆر ئه‌میر ئه‌وه‌ نییه‌ كه‌ ناكرێ بڵێین كوردیی ناوه‌ڕاست له‌ كوردیی سه‌روو پێشكه‌وتووتره‌ (گه‌رچی ئه‌و قسه‌یه‌ش ده‌كا، به‌ڵام قسه‌ سه‌ره‌كی‌یه‌كه‌ی ئه‌وه‌ نییه‌) بۆچوونی سه‌ره‌كیی دكتۆر ئه‌میر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ ڕوانگه‌ی زمان‌ناسی‌یه‌وه‌ هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ت¬دا ناكرێ بڵێین زمانێك له‌ زمانێكی دیكه‌ یا زاراوه‌یه‌ك له‌ زاراوه‌یه‌كی تر پێشكه‌وتووتره‌. كاتێك دكتۆر ئه‌میر هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای ڕسته‌ی سه‌ره‌وه‌دا داكۆكیی له‌ سه‌ر ده‌سته‌واژه‌ی "له‌ ڕوانگه‌ی زانستی زمانه‌وه‌..." ده‌كا مه‌به‌ستی ئه‌و بۆچوونه‌یه‌ كه‌ باسمان كرد. ئه‌و كه‌سانه‌ی شاره‌زایی‌یان له‌ مێژووی زمان ناسیی دا هه‌یه‌ ده‌زانن كه‌ ئه‌م بۆچوونه‌ باس كراوه‌ یه‌كێك له‌ ناسراوترین تێزه‌كانی زمان¬ناسیی پێكهاته‌خوازه‌. بابه‌تی به‌رباس له‌ زمان ناسیی پێكهاته‌خوازدا نیزامی زمان واته‌ لانگه‌. نیزامی زمان، چه‌مكێكی مه‌یله‌و ده‌رهه‌سته‌؛ چه‌مكێك نییه‌ مه‌یلی ئه‌وه‌ی هه‌بێ لێكۆڵینه‌وه‌ی زمان بكێشێته‌ بواره‌كانی پێوه‌ندیی زمان له‌گه‌ڵ زه‌مینه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و مێژوویی‌یه‌كانه‌وه‌. ئه‌گه‌ر شێوه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی هاوزه‌مانیی و سه‌ره‌تیی پێ دانی له‌ ڕوانگه‌ی پێكهاته‌خوازه‌كانه‌وه‌ به‌ سه‌ر شێوه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی ناوزه‌مانیی واته‌ مێژوویی بهێننه‌وه‌ بیر خۆتان ئه‌وده‌م ده‌زانن كه‌ مه‌به‌ستی پێكهاته‌خوازان له‌ نیزامی زمان، هه‌موو پتانسیه‌ل و ده‌ره‌تانه‌ دوزراوه‌ یا نه‌دۆزراوه‌کانی زمانێكه‌. ئاشكرایه‌ كاتێك پتانسیه‌ل و ده‌ره‌تانی شاردراوه‌ و كه‌شف نه‌كراو و ده‌كارنه‌كراوی زمانێك ده‌خه‌ینه‌ پاڵ پتانسیه‌ل و ده‌ره‌تانه‌ دیار‌ و دۆزراوه‌ و ده‌كاركراوه‌كانی زمانێك، ئه‌وده‌م ده‌ره‌تانی ئه‌م زمانه‌ به‌رباسه‌ و هه‌موو زمانه‌كانی تریش ده‌گاته‌ ئاستی ده‌ره‌تانی بێ كۆتایی و هه‌ر بۆیه‌ش زمان¬ناسیی پێكهاته‌خواز هه‌موو زمانه‌كان له‌یه‌ك ئاست دا ده‌بینێ و به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ئیزنمان پێ¬نادا باسی پێشكه‌وتووتر بوونی زمانێك یا زاراوه‌یه‌ك له‌ چاو زمان یا زاراوه‌یه‌كی تر بكه‌ین. به‌ڵام له‌ئێره‌‌دا ده‌مهه‌وێ داوا له‌ خوێنه‌ر بكه‌م ساتێك بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ تێگه‌یشتنی باو یا عه‌قڵی سه‌لیم (common sense) و به‌ كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌ئه‌‌و تێگه‌یشتنه‌، ئه‌م پرسیاره‌ ساكاره‌ له‌ خۆی بكا كه‌ ئایا به‌ڕاستی هه‌موو زمانه‌كان به‌ یه‌ك رێژه‌ پێشكه‌وتوون و ناكرێ بڵێین زمانێك له‌ زمانێكی تر پێشكه‌وتووتره‌؟ ئایا كوردی یا فارسی هێنده‌ی ئینگلیزی پێشكه‌وتوون؟ ئه‌گه‌ر وایه‌ بۆچی ئێمه‌ی كورد ـ بۆ نموونه‌ـ تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ خه‌می زمانه‌كه‌مانه‌ و داكۆكیی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌ین كه‌ هه‌موو لایه‌كمان ده‌بێ مشووری بۆ بخۆین؟ ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی ئه‌وه‌ به‌رد به‌ كابه‌ دادانه‌ بڵێین ئینگلیزی له‌ كوردی پێشكه‌وتووتره‌، ئه‌دی بێجگه‌ له‌ پاڵ دانه‌وه‌ و لاق ڕاكێشان و فیكه‌ی سمێڵ هاتن و شایی له‌دڵ‌دا گه‌ڕان به‌هۆی ئه‌و هه‌موو پێشكه‌وتوویی‌یه‌ی زمانه‌كه‌مان چ ئه‌ركێكی ترمان بۆ ده‌مێنێته‌وه‌؟
هه‌ڵبه‌ت زمان ناسه‌ پێكهاته‌خوازه‌كان ڕێگای گازنده‌ و بناشت و به‌سه‌رڕۆیشتن له‌ ڕه‌خنه‌گران ده‌گرن و ده‌ڵێن ئێمه‌ باسی لانگ واته‌ نیزامی زمان ده‌كه‌ین. له‌ ئاستی نیزامی زمانیش دا، هه‌موو زمانه‌كان خاوه‌نی ده‌ره‌تانی بێ كۆتایین و ئه‌گه‌ر زه‌مینه‌ و هه‌ڵكه‌وتی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تیش نه‌یهێشتووه‌ له‌ زمانێك دا ئه‌و ده‌ره‌تانانه‌ چاك هه‌ڵبهێنجێندرێن، ئه‌وه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ڕوونمان كرده‌وه‌ كه‌ ‌ ئێمه‌ كارمان به‌ هه‌ڵكه‌وت و زه‌مینه‌ی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تی زمانه‌كان نییه‌ و ئه‌و جۆره‌ سه‌رنج و تێڕوانینانه‌، له‌ ژێر ناوی لێكۆڵینه‌وه‌ی ناوزه‌مانیی، له‌ پارادایمی زمان ناسانه‌ی خۆمان شاربه‌ده‌ر ده‌كه‌ین و لای لێ ناكه‌ینه‌وه‌.
به‌ڵام گرینگ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و زمان یا زاراوه‌‌ی لایه‌نی به‌رانبه‌ری دكتۆر ئه‌میر ـ واته‌ لایه‌نی لایه‌نگری تاك ستاندارد بوونی زمانی كوردی ـ باسی لێ ده‌كا، زمان یا زاراوه‌یه‌كه‌ كه‌ به‌ زه‌مینه‌یه‌كی تایبه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی و مێژوویی یه‌وه‌ گرێ دراوه‌. ناكرێ وڵامی بۆچوونێك كه‌ زمان به‌ دیارده‌یه‌كی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تی بزۆز و بزۆك و بگۆڕ ده‌بینێ به‌ بۆچوونێك بدرێته‌وه‌ كه‌ زمان به‌ نیزامێكی ده‌رهه‌ست و سه‌روو مێژوویی ده‌بینێ. ئه‌مه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ وایه‌ من باسی تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌كی ئاسن بكه‌م و كه‌سێكی تریش به‌رپه‌رچی ئه‌و قسه‌یه‌م بداته‌وه‌ و بڵێ نه‌خێر زیو ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌ی نییه‌ كه‌ تۆ باسی ده‌كه‌ی.
ڕه‌نگه‌ دكتۆر ئه‌میر نموونه‌ی ئه‌وتۆ له‌ نووسراوه‌كانی تازه‌ و پێشووتری خۆی بهێنێته‌وه‌ كه‌ تێیان دا ڕوانگه‌یه‌كی مێژوویی له‌مه‌ڕ زمانه‌وه‌ ڕه‌چاو كراون. ئه‌وه‌ ڕاسته‌ و ئێمه‌ش له‌ئه‌م نووسراوه‌یه‌دا هێنده‌ك له‌ئه‌‌و نموونانه‌ ده‌هێنینه‌وه‌. مه‌سه‌له‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ ناو بۆچوونه‌كانی دكتۆر ئه‌میردا به‌ بێ ئه‌وه‌ی بۆ خۆی هه‌ستی پێ بكا ڕه‌گه‌زی دژبه‌یه‌ك و ناته‌با به‌دی ده‌كرێن. ڕه‌نگه‌ دكتۆر ئه‌میر یا هه‌ر زمان ناسێكی تر ئه‌و ڕه‌خنه‌یه‌ی نه‌یێته‌وه‌ سه‌ر كه‌ له‌ هه‌ندێك شوێن دا بۆچوونی پێكهاته‌خوازانه‌ له‌ناو نووسینه‌كانی دا به‌دی ده‌كرێ. ده‌كرێ ڕه‌خنه‌ له‌ئه‌م باره‌یه‌دا بگیرێ كه‌ دوو ڕه‌گه‌زی فیكریی دژبه‌یه‌ك، وه‌كوو یه‌ك له‌ناو بۆچوونه‌كانی نووسه‌ڕێك دا ئاماده‌ بن.
حه‌ز ده‌كه‌م بۆ زیادتر ڕوون بوونه‌وه‌ی باسه‌كه‌مان نموونه‌یه‌كی تر له‌ نووسراوه‌یه‌كی تری دكتۆر ئه‌میر بهێنمه‌وه‌. سه‌ردێڕی ئه‌و نوسراوه‌ به‌رباسه‌‌ فه‌رهه‌نگی زاره‌كیی له‌ خولی تێكنۆلۆژی زمان دایه‌ كه‌ وه‌كوو پێشه‌كی بۆ فه‌ر‌هه‌نگی زاره‌كیی موكریان- ی به‌ڕێز سه‌لاحی پایانیانی نووسراوه‌. نووسه‌ر له‌ئه‌م پێشه‌كی‌یه‌دا به‌رپه‌رچی تیۆری‌یه‌ك ده‌دا به‌ناوی تیۆری دابڕانی گه‌وره‌. به‌گوێره‌ی ئه‌م تیۆری‌یه‌ له‌ئه‌‌و كاته‌وه‌ مرۆڤ نووسینی داهێنا، دابڕانێكی زۆر گه‌وره‌ له‌ ژیان و شارستانییه‌تی¬دا پێك¬هات. دكتۆر ئه‌میر پێی وایه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و تیۆری‌یه‌ بسه‌لمێنین، ده‌بێ ئه‌وه‌ش بسه‌لمێنین كه
‌" زمانی نووسراو به‌رزه‌ و زمانی زاره‌كی نزمه‌. زمانی نووسراو به‌هێزه‌، زمانی زاره‌كی لاوازه‌. زمانی نووسراو ڕاسته‌، زمانی زاره‌كی چه‌وته‌. زمانی نووسراو پێشكه‌وتوویه‌، زمانی زاره‌كی دواكه‌وتوویه‌. زمانی نووسراو ده‌وڵه‌مه‌نده‌، زمانی زاره‌كی هه‌ژاره‌."
بۆچوونی دكتۆر ئه‌میر له‌ئێره‌‌دا زۆر هاوشێوه‌ی بۆچوونی ئه‌و له‌مه‌ڕ به‌ ڕه‌سمیی كردنی یه‌كێك له‌ شێوه‌زاره‌ كوردی‌یه‌كانه‌. نووسه‌ر له‌ به‌شی یه‌كه‌می وتاری "شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌كانی"دا ده‌نووسێ:
شۆڤینیسمی سۆرانیی ـ له‌هجه‌ كوردییه‌كان هه‌ڵده‌سه‌نگێنێ، نرخیان بۆ داده‌نێ، پله‌به‌ندییان ده‌كا و نه‌زمێكی به‌رزی و نزمێتی (هیرارشی)یان پێ ساز ده‌كا و وای داده‌نێ كه‌ ئه‌و پله‌به‌ند‌ییه‌، سروشتی و پێویست و نه‌گۆڕه‌ و ده‌بێ بپارێزرێ...ده‌ڵێن به‌رزه‌نشینی سۆرانی له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ له‌هجه‌کانی دی باشتر،پێشکه‌وتووتر،ده‌وڵه‌مه‌ندتر،ڕه‌سه‌ن تر و ڕێک و]پێک تره‌ .
ده‌بینین له‌ئێره‌‌ش دا نووسه‌ر هه‌بوونی هه‌ر چه‌شنه‌ زنجیره‌پله‌یه‌ک(هیرارشی) له‌ جێگه‌ و پێگه‌ی زمان و زاراوه‌کان‌دا به‌ توندی ره‌ت ده‌کاته‌وه و بڕوا هه‌بوون به په‌ره‌گرتوویی زیادتری زاراوه‌یه‌ک ڕێک به‌ مانای بڕوا هه‌بوون به‌ نزمی و دواکه‌وتوویی زاراوه‌که‌ی‌تر داده‌نێ. وه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هاتیه‌ سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ی زاراوه‌یه‌ک به‌ هه‌ر هۆیه‌ک په‌ره‌گرتووتر له‌ زاراوه‌که‌ی تره‌، هیچ عیلاجت بۆ نامێنێ جگه‌ له‌ئه‌وه‌ی بێیه‌ سه‌ر ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ که‌ زاراوه‌که‌ی تر زاراوه‌ی خه‌ڵکانێکی یه‌کجار دواکه‌وتوو و بێ‌به‌ری له‌ فه‌رهه‌نگه‌.
به‌ڵام دکتۆر ئه‌میر خۆی چ ئاگادار بێ و چ ئاگادار نه‌بێ، چ ددانی پێ‌دا بهێنێ و چ ددانی پێ‌دا نه‌هێنێ، سه‌رینچاوه‌ی ئه‌و بۆچۆنه‌ی له‌گه‌ڵ دانانی هه‌رچه‌شنه‌ زنجیره‌پله‌یه‌ک له‌ناو زمان و زاراوه‌کان‌‌دا دژایه‌تی ده‌کا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ زمان‌ناسیی پێکهاته‌خواز. به‌‌ شیاوی ده‌زانم له‌ئێره‌‌دا باسی هێنده‌ک خاڵی پێویست بکه‌م.
یه‌که‌م. به‌ بڕوای من دکتۆر ئه‌میر دوو باس و گوته‌زای جوداوازی تێکه‌ڵ کردووه‌ و نه‌یتوانیوه‌ له‌یه‌کیان هه‌ڵاوێرێ.ئه‌م دوو باسانه‌ له‌ئه‌م دوو رسته‌ی خواره‌وه‌دا چڕ ده‌بنه‌وه‌.
ئه‌لف. ئه‌و زنجیره‌پله‌یه‌ به‌ هێنده‌ک هۆی مێژوویی و سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ ناو زمان و زاراوه‌کان‌دا هه‌یه‌ و هێنده‌ک له‌ زمان و زاراوه‌کان ده‌رفه‌تێکی زیادتریان بۆ پێشکه‌وتن بۆ ڕه‌خساوه.ئه‌گه‌ر هه‌ل‌و‌مه‌رجه‌که‌ پێچه‌وانه‌ بکرێته‌وه‌، دۆخه‌که‌ش ده‌گۆردرێ.‌
ب. ئه‌گه‌ر بڕوامان وه‌ها بێ له‌ناو زمان و زاراوه‌کان‌دا پله‌به‌ندی‌یه‌ک هه‌یه‌، ده‌بێ بڕوا به‌ئه‌وه‌ش بهێنین که‌ ئه‌و پله‌به‌ندی‌یه‌ سروشتی و پێویست و نه‌گۆڕه‌.
له‌‌حاڵێك‌دا ده‌كرێ بڕوامان به‌ "ئه‌لف" هه‌بێ به‌ڵام بڕوامان به‌ "ب" نه‌بێ. دكتۆر ئه‌میر به‌ئاگایانه‌ یا نابه‌ئاگایانه‌، كه‌م‌وزۆر به‌ لای ئه‌و ئیمكانه‌دا نه‌ڕۆیشتووه‌ و وه‌های نواندووه‌ ئه‌وه‌ی بڕوای به‌ "ئه‌لف" هه‌یه‌ ناچاره‌كیی بڕوای به‌ "ب"ش هه‌یه‌.
دووه‌م. دكتۆر ئه‌میر شایه‌دی بۆ ئه‌وه‌ نه‌هێناوه‌ته‌وه‌ كه‌ لایه‌نی به‌رانبه‌ری زاراوه‌كانی تریان به‌ دواكه‌وتوو دانابێ به‌ڵكو شایه‌دی بۆ ئه‌وه‌ هێناوه‌ته‌وه‌ كه‌ لایه‌نه‌ خه‌نیمه‌كه‌ی زاراوه‌ی خۆیان به‌ پێشكه‌وتووتر داناوه‌. له‌ئه‌وه‌شه‌وه‌ بۆخۆی ئه‌و مه‌به‌سته‌ی هه‌ڵهێنجاوه‌ كه‌ مادام فڵانه‌ زاراوه‌یه‌مان پێ پێشكه‌وتوو بێ، ناچاره‌كیی ده‌بێ ئه‌وه‌ی ترمان پێ دواكه‌وتوو بێ. كه‌چی ده‌كرێ جوداوازی‌یه‌كه‌ نه‌ك له‌ نێوان پێشكه‌وتوو و دواكه‌وتوودا بێ به‌ڵكوو له‌ نێوان زیادتر پێشكه‌وتوو و كه‌م‌تر پێشكه‌وتوو یا له‌ نێوان پێشكه‌وتوو و پێشكه‌وتووتردا بێ. ئه‌و قسه‌یه‌ نه‌ موجامه‌له‌یه‌ و نه‌ زێده‌ڕۆیی. ئه‌گه‌رچی ناكرێ زاراوه‌كانی كوردیی سه‌روو و كوردیی ناوه‌ڕاست له‌ بارودۆخی ئێستا دا له‌گه‌ڵ زمانه‌ به‌هێز و به‌ده‌سته‌ڵاته‌كانی جیهان دا هه‌ڵبسه‌نگێندرێن به‌ڵام ئه‌مانه‌ چیدی زاراوه‌گه‌لی بێ ده‌سته‌ڵات و گرده‌نشین نین و ئێستا دوای نزیك به‌ سه‌ده‌یه‌ك پێ‌نووسران له‌ چاپه‌مه‌نی و میدیا نوێباوه‌كان دا پشوویه‌كیان هاتووه‌ته‌ به‌ر خۆیان و قه‌ڵافه‌تیان ئه‌وهێنده‌ به‌رز بووه‌ته‌وه‌ که‌ سووك و سانا ساتمه‌ نه‌به‌ن و سه‌ره‌نگرێ نه‌بن. كه‌وایه‌ ئه‌گه‌رچی ڕه‌نگه‌ مه‌ودایه‌كیان له‌ نێوان دا هه‌بێ و یه‌كێكیان له ‌ئه‌‌وه‌ی‌تر چه‌ند شه‌قاوێك له‌پێش تر بێ به‌ڵام به‌ڕاستی هیچیان له‌ ئه‌‌و دۆخه‌دا نین حه‌ق بێ وه‌سفی دواكه‌وتوو و به‌د‌وی و سه‌ره‌تایی پێوه‌ بنووسێنین. ئه‌وه‌ش كه‌ ده‌ڵێم ڕه‌نگه‌ یه‌كێكیان له‌ ئه‌‌وه‌ی‌‌تر له‌‌پێش‌تر بێ، مه‌به‌ستم له‌‌پێش‌تر بوونی كوردیی ناوه‌ڕاست نییه‌. ئه‌وه‌ی من پێداگریی له‌سه‌ر ده‌كه‌م سه‌رده‌ست كردنی كوردیی ناوه‌ڕاست نییه‌. دواتر باسی ئه‌وه‌ ده‌كه‌م كه‌ من لایه‌نگری دانانی زاراوه‌ی هاوبه‌شم بۆ كوردان؛ ئینجا ئه‌و زاراوه‌ هاوبه‌شه‌ چ كوردیی سه‌روو بێ چ كوردیی ناوه‌ڕاست یا هه‌ر زاراوه‌یه‌كی تری كوردی.
به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌ئێره‌‌دا گرینگه‌ ئه‌وه‌یه‌ دكتۆر ئه‌میر، وا ده‌ به‌رده‌نگه‌كه‌ی ده‌گه‌یێنێ كه‌ ئه‌گه‌ر بڕوامان به‌ په‌ره‌گرتووتر بوونی زاراوه‌یه‌ك هه‌بێ ناچاره‌كیی ده‌بێ، زاراوه‌كانی ترمان پێ نه‌قوستان و ئیفلیج بێ. ئه‌و بۆچوونه‌ی به‌ڕێزیان، له‌ دانانی هاوسه‌نگی كوردی بۆ وشه‌ی هیرارشی (hierarchy) زۆر جوان به‌دیار ده‌كه‌وێ. هاوسه‌نگی پێشنیاركراوی دكتۆر ئه‌میر بۆ ئه‌م وشه‌یه‌ "به‌رزی و نزمێتی"یه‌. وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌رچی له‌ لووتكه‌ی به‌رزیی دا نه‌بێ ئه‌وه‌ له‌ بنه‌بانی نزمیی دایه‌. به‌ڵام ئێمه‌ بۆ ئه‌م وشه‌یه‌ "زنجیره‌پله‌"مان داناوه‌ و پێمان وایه‌ ئه‌م هاوتایه‌ پله‌كانی فره‌چه‌شن و فراوان به‌ڵام له‌‌یه‌ك نزیكی نیزامێكی هیرارشی ئاسامان باش‌تر پێشان ده‌دات.
ئه‌و هه‌ڵوێست گرتنه‌ به‌رانبه‌ر به‌ئه‌‌و بۆچوونه‌ی كه‌ گوایه‌ هێنده‌ك لایه‌ن به‌ سه‌ره‌تایی و ناشارستانی داده‌نێ جارێكی دیكه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌ئاگایانه‌ یا نابه‌ئاگایانه‌ی دكتۆر ئه‌میر بۆ نه‌ریتی پێكهاته‌خوازمان پێشان ده‌دا. ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاگاداری مێژووی پێكهاته‌خوازین ده‌زانن دوای سۆسۆر یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین بیرداڕێژانی پێكهاته‌خوازی كه‌ ئه‌و قوتابخانه‌یه‌ی بۆ پانتایی لێكۆڵینه‌وه‌ی مرۆڤ ناسانه‌ ڕاگواست كلۆد لیڤی سترۆس بوو. یه‌كێك له‌ به‌ناوبانگ‌ترین تێزه‌كانی ئه‌و مرۆڤ ناسه‌ پێكهاته‌خوازه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ فه‌رهه‌نگی دواكه‌وتووترین هۆزه‌كان (دواكه‌وتوو له‌ ڕوانگه‌ی ڕۆژئاوایی‌یه‌كانه‌وه‌) له‌گه‌ڵ فه‌رهه‌نگی مۆدێرن‌ترین خه‌ڵكی ڕۆژئاوایی له‌ ڕووی پێكهاته‌ و نیزامه‌وه‌ و به‌ گوێره‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ی پێكهاته‌خوازانه‌ له‌ یه‌ك ئاست دان و ناكرێ بڵێین فه‌رهه‌نگه‌ مۆدێرنه‌كه‌ پێشكه‌وتووه‌ و فه‌رهه‌نگه‌ نه‌ریتی‌یه‌كه‌ دواكه‌وتووه‌. چونكه‌ داڕشتی فه‌رهه‌نگه‌ نه‌ریتی‌یه‌كه‌ش هێنده‌ی داڕشتی فه‌رهه‌نگه‌ مۆدێڕنه‌كه‌ تێكچندراو و خاوه‌نی هاوپێوه‌ندیی به‌ناویه‌ك داچوو و به‌ربڵاوه‌. دیاره‌ ئه‌م تێزه‌، وه‌ختی خۆی بۆ خاوكردنه‌وه‌ی فڕی سواری ئورووپایی‌یه‌ خۆبه‌زل زانه‌كان ده‌وڕێكی خراپی نه‌بوو. به‌ڵام نابێ دوو خاڵمان له‌ئه‌‌و باره‌یه‌دا له‌ بیر بچێ؛ یه‌كه‌م خاڵ ئه‌مه‌یه‌ كه‌ ئه‌و تێزه‌ له‌ كه‌ش وهه‌وای ئیستعماریی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م دا ده‌ربڕدراوه‌ كه‌ خۆبه‌زل زانیی ئورووپایی‌یه‌كان ته‌نانه‌ت هه‌تا ڕاده‌ی به‌رهه‌م هێنانی ئایدیۆلۆژیی نازیسمیش تووشی ئاوسانی شێرپه‌نجه‌یی ببوو. به‌ڵام ئه‌وه‌ی كوردی هه‌ژار ئه‌وڕۆ ده‌ستی داوه‌تێ تا دوای چه‌ند سه‌ده‌ وه‌دوا كه‌وتن جێ به‌جێی بكا نه‌ ئیستعماری جه‌ماعه‌تێكی دیكه‌یه‌ و نه‌ بره‌وپێ دانی فاشیزمه‌ و نه‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاڵای شۆڤینیسمه،‌ وه‌ك دكتۆر ئه‌میر به‌داخه‌وه‌ به‌ هه‌ڵه‌ بۆی چووه‌. به‌ڵكوو كوردیش ده‌خوازێ وه‌كو هه‌موو میلله‌تانی گه‌وره‌ و چكۆڵه‌ی سه‌ر زه‌وی زاراوه‌یه‌كی ڕه‌سمیی یا هاوبه‌ش بۆخۆی هه‌ڵبژێرێ. خاڵی دووه‌م ئه‌مه‌یه‌ كه‌ ئه‌و تێزه‌ی سترۆس، بۆی هه‌یه‌ شوێنی خراپ و تێكده‌ریش له‌سه‌ر فه‌رهه‌نگه‌ نه‌ریتی‌یه‌كان دابنێ. داخوا ئه‌و تیۆری‌یه‌ی سترۆس باوی هه‌نگاوی هه‌ندێك چالاكی چاك خواز كه‌ ده‌یانهه‌وێ هه‌ندێك ڕه‌گه‌زی وه‌دواكه‌وتوو و كات به‌سه‌رچوو و نائینسانی له‌ناو فه‌رهه‌نگه‌ نه‌ریتی‌یه‌كان‌دا وه‌لابنێن، شل ناكاته‌وه‌؟ ئایا ئه‌و تێزه‌ ناتوانێ ببێته‌ دارده‌ستێك ده‌ ده‌ستی بن ئاژۆ توندڕه‌وه‌كان دا هه‌تا بڵێن فڵانه‌ فه‌رهه‌نگه‌ كۆنه‌ هه‌ر به‌ئه‌‌و شێوه‌یه‌ش به‌رانبه‌ریی ده‌كات له‌گه‌ڵ گشت كه‌لتووره‌ مۆدێرنه‌كان؟
به‌داخه‌وه‌ ئه‌و تێزه‌ چاوپۆشیی له‌ زه‌مینه‌یه‌كی له‌باری مێژوویی و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ فه‌رهه‌نگه‌ مۆدێڕنه‌كان و زه‌مینه‌یه‌كی ناله‌بار بۆ فه‌رهه‌نگه‌ داخراوتره‌كان ده‌كا و به‌ گشتیی دیارده‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاوه‌ستاو و داوه‌ستاو و په‌نگ خواردوو و قه‌تیس ماو ده‌بینێ نه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی بگۆڕ و بزۆز و بزۆك و له‌گه‌شه‌ونه‌شه‌. كورته‌ی باسه‌كه‌ و پێوه‌ندیی ئه‌م باسه‌ له‌گه‌ڵ كێشه‌ی ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سترۆس چونكه‌ دۆخێكی دوو جه‌مسه‌ریی، مۆدێرن ـ نه‌ریتی، پێشكه‌وتوو ـ وه‌دواكه‌وتوو، خاوه‌ن‌ئاوه‌ز ـ‌ بێ‌ئاوه‌زی دیت، وه‌كوو هه‌ڵوێستێك له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌و دۆخه‌دا هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ حاشای له‌ هه‌موو جوداوازی‌یه‌كان كرد و وێرغه‌ی ئه‌سپ و غارپێدانی له‌گه‌ڵ وه‌ كه‌شكه‌ڵان خستنی مانگیله‌ ده‌ستكرده‌كان به‌ دوو به‌رهه‌می هاوئاست له‌ دوو فه‌رهه‌نگی هاوشان‌دا زانی. كه‌چی ئه‌گه‌ر له‌جیاتی ئه‌و ڕوانینه‌ دوو جه‌مسه‌ری‌یه‌، كۆمه‌ڵه‌ی فه‌رهه‌نگه‌كانی مرۆڤی له‌ناو شه‌به‌نگی زنجیره‌پله‌یه‌ك‌دا بدیتبایه‌ كه‌ زه‌مینه‌ و هه‌ڵكه‌وتی مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌لی پێشكه‌وتنی هێنده‌ك زیاتر بۆ هێنده‌كیان و بڕێك كه‌متر بۆ بڕێكی تریانی ڕه‌خساندووه‌، ڕه‌نگ‌ بوو گرد و شیوه‌ڵه‌ی به‌ هاوئاست دانه‌نابایه‌ و دوند و تیره‌شانی به‌ هاوشان نه‌دیتبایه‌. دكتۆر ئه‌میریش هه‌ر به‌ئه‌م شێوه‌یه‌ كه‌ش وهه‌واكه‌ی ئاوا دوو جه‌مسه‌ر دیوه‌ و پێی وایه‌ ئه‌و كه‌سه‌ی به‌ هه‌ر ده‌لیلێك زاراوه‌یه‌كی كوردیی به‌ پێشكه‌وتووتر زانیوه‌ ناچاره‌كیی زاراوه‌كه‌ی تری به‌ ئه‌یاغ و بنژیل زانیوه‌ و به‌ قوڕی دا بردووه‌ته‌ خوار. من شاهیدیی ئه‌وه‌ ده‌ده‌م ـ و دڵنیام له‌ناو خوێنه‌رانیش دا كه‌سانێك هه‌ن كه‌ وه‌باڵ بۆ ئه‌و شاهیدی‌یه‌ بكێشن ـ كه‌ زۆر كه‌س هه‌یه‌ بۆچوونی وایه‌ چاك ئه‌وه‌یه‌ فڵانه‌ زاراوه‌ی كوردیی ببێته‌ زاراوه‌یه‌كی هاوبه‌ش بۆ هه‌موو كوردان، به‌ڵام هه‌ر له‌ئه‌‌و كاته‌ش دا زۆر به‌ تامه‌زرۆیی‌یه‌وه‌ خه‌ریكی خوێندنه‌وه‌ و كاركردن له‌سه‌ر زاراوه‌كانی تری زمانی کوردی یه‌‌. ئه‌وه‌ی كه‌ ئێمه‌ش وه‌كوو گه‌لانی تر زاراوه‌یه‌كی هاوبه‌شمان هه‌بێ كه‌ ببێته‌ زامنی یه‌كگرتوویی نه‌ته‌وه‌ییمان، شۆڤینیسم نییه‌ به‌ڵكوو ئاره‌زووه‌كی ڕه‌وا و ئینسانی یه‌ و ئه‌و هه‌موو شانتاژ و دژوه‌ستان و به‌رانبه‌ركێیه‌ی له‌ به‌رانبه‌ردا پێویست نییه‌.
دژوازیی و ناته‌بایی ناوه‌كیی بۆچوونه‌كانی دكتۆر ئه‌میر ئه‌و كاته‌ خۆیان ده‌نوێنن كه‌ ئه‌و داگه‌ڕانه‌ په‌نامه‌كی‌یانه‌ بۆ ئاڕاسته‌ی پێكهاته‌خوازانه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ندێك بۆچوونی مێژووباوه‌ڕانه‌ و دژه‌پێكهاته‌خوازانه‌ كۆده‌بنه‌وه‌. دكتۆر ئه‌میر به‌ڵگه‌ی بۆ به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی تێزی دابڕانی گه‌وره‌ به‌ئه‌م شێوه‌یه‌ ده‌رده‌بڕێ:
"تێوری دابڕانی گه‌وره‌ پێوه‌ندی و دیالێكتیكی نێوان عیلله‌ت و مه‌علوول ده‌كاته‌ پێوه‌ندیه‌كی یه‌ك لایه‌نه‌: نووسین ده‌بێته‌ عیلله‌تی گشت گۆڕانێك به‌ڵام خۆی به‌رهه‌می هیچ عیلله‌تێك نییه‌."
شێوه‌ ڕوانینی دیالێكتیكی، ڕوانینێكی مێژوویی یه‌ و له‌گه‌ڵ ڕوانینی دژه‌ مێژوویی پێكهاته‌خوازانه‌ ناته‌بایه‌.
ڕوانگه‌ی ته‌وسیف كارانه‌ و دژی به‌رایی ده‌رانه‌ی دكتۆر ئه‌میر له‌ئه‌‌و جێگایه‌دا به‌ ئاشكراترین شێوه‌ خۆی ده‌نوێنێ كه‌ هه‌ڵده‌كوتێته‌ سه‌ر ئه‌و تێزه‌ی ده‌ڵێ: زمانی نووسراو به‌هێزه‌، زمانی زاره‌كیی لاوازه‌، زمانی نووسراو ڕاسته‌ و زمانی زاره‌كیی چه‌وته‌. دیاره‌ له‌ ڕوانگه‌ی به‌رایی ده‌رانه‌وه‌ زمانی نووسراو له‌ زمانی زاره‌كیی به‌هێزتر ده‌ژمێردرێ، له‌باره‌ی ڕاستی و چه‌وتیشه‌وه‌ وا نییه‌ ڕوانگه‌ی ته‌جویزباوه‌ڕانه‌ پێی وا بێ زمانی نووسراو هه‌میشه‌ ڕاسته‌ و زمانی زاره‌كیش هه‌موو كات چه‌وته‌. به‌ڵام پێی وایه‌ زمانی زاره‌كیی چونكه‌ بۆ ڕه‌چاوكردنی ڕێساكان هێنده‌ی زمانی نووسین پێداگر نییه‌ و زۆر جار له‌ئه‌م باره‌یه‌دا خه‌مسارده‌، هه‌ر بۆیه زۆر جار چه‌وتی‌یه‌كانی زمانی زاره‌كیی به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ سه‌ر نۆرمه‌كانی زمانی ستانداردی نووسین چاره‌سه‌ر ده‌كرێن. ئه‌م پێودانه‌ش به‌ دوو مه‌رج ڕوو ده‌دات: یه‌كه‌م نۆرم و ڕێساكانی زمان كۆكرابنه‌وه‌ و نووسرابنه‌وه‌. دووه‌م به‌كارهێنه‌رانی زمان خۆیان پێمل به‌ئه‌م گه‌راِنه‌وه‌یه‌ بزانن. كه‌وایه‌ زمانی ستاندارد ڕێك كاتێك زه‌مینه‌ی بۆ خۆش ده‌بێ كه‌ خۆمان له‌ ڕوانینی به‌رایی ده‌رانه‌ نه‌بان نه‌كه‌ین. هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ت دا باسی ستاندارد بوون و ستاندارد كردن له‌ هه‌ناوی خۆی دا هه‌ڵگری ڕوانینی نۆرماتیڤه‌. به‌بێ هه‌بوونی ڕوانینی نۆرماتیڤ باسی ستاندارد بوون و ستاندارد كردنیش ده‌بێته‌ پرسێكی هه‌ڵپه‌سێردراو. دكتۆر ئه‌میر له‌ حاڵێك دا باسی زمانی ستاندارد ده‌كا كه‌ ڕوانگه‌ی نۆرماتیڤیش ڕه‌ت ده‌كاته‌وه‌. ڕمێنی ئه‌م ڕوانینه‌ دژه‌ به‌رایی ده‌رانه‌یه‌ هه‌ر وه‌كوو پێش‌تر ئاماژه‌م پێ كرد كه‌ش وهه‌وای نووسینی ئێمه‌ی تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ته‌نیوه‌ته‌وه‌. بێجگه‌ له‌ دكتۆر ئه‌میر نووسه‌ر و زمان ناسی دیكه‌ش هه‌ن كه‌ هه‌ر به‌ئه‌م شێوه‌یه‌ له‌ ڕوانینی به‌رایی ده‌رانه‌ دڕدۆنگ و بێزارن. نووسه‌ڕێك ده‌ڵێ:
"زمانی ستاندارد یان زمانی ڕه‌سمیی ناكرێ به‌ موهه‌ندیسی ساز بكرێ، زمانی ئینگلیسی یه‌ك له‌ هه‌ره‌ زمانه‌ ستاندارد كراوه‌كان، هه‌تا ئێستاش هیچ جۆره‌ ئه‌كادیمیایه‌كی زمانی نییه‌."
له‌مه‌ڕ بۆچوونی ئه‌م نووسه‌ره به‌ڕێزه‌وه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ئه‌م تێبینی‌یانه‌ی خواره‌وه‌ بكه‌ین.
یه‌كه‌م. نووسه‌ر ده‌ڵێ زمانی ئینگلیزی هیچ جۆره‌ ئه‌كادیمیایه‌كی زمانی نییه‌. من عه‌رزی ده‌كه‌م به‌ ده‌یان ئه‌كادیمیای زمانی هه‌یه‌. پێویست نییه‌ دامه‌زراوه‌كان حه‌تمه‌ن نێویان ئه‌كادیمی زمان بێ تا ئێمه‌ پێمان ئه‌كادیمی زمان بن. ئێوه‌ بزانن كاركردی ئه‌كادیمی زمان چییه‌، ئینجا بزانن سازیی و دامه‌زراوه‌ی به‌ئه‌م كاركرده‌ له‌ وڵاتانی ئینگلیزی زمان و ته‌نانه‌ت له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵاتانی ئینگلیزی زمانیش هه‌یه‌ یا نییه‌.
دووه‌م. نووسه‌ر به‌ شێوه‌یه‌كی ته‌م ومژاوی وشه‌ی موهه‌ندیسی به‌كار ده‌هێنێ و به‌ ناپێویستی داده‌نێ. مه‌به‌ست له‌ موهه‌ندیسی كردن چییه‌؟ ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست ساز كردنی زمانێك له‌ بناغه‌وه‌یه‌ وه‌ك زمانی سپرانتۆ، منیش له‌گه‌ڵی ته‌بام. به‌ڵام ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی هه‌ر چه‌شنه‌ به‌رنامه‌بۆداڕشتنێكی زمانی و سیاسی یه‌، ئه‌وه‌ ده‌مهه‌وێ دڵنیای بكه‌مه‌وه‌ پرۆژه‌ی زمانی ستاندارد به ‌بێ موهه‌ندیسی‌كردن سه‌ر ناگرێ. لانی كه‌می جێ به‌جێ بوونی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زمان ناسه‌كان هه‌ر نه‌بێ ڕێساكانی ڕێزمان كۆبكه‌نه‌وه‌ و بینووسنه‌وه‌ و به‌كارهێنه‌رانی زمانیش ڕێك كه‌وتنێكیان بۆ به‌كارهێنانی ئه‌و ڕێسا كۆكراوانه‌ (چ به‌ شێوه‌ی كۆده‌نگی‌یه‌كی ڕێژه‌یی و ناڕه‌سمیی نێوان خۆیان و چ به‌ شێوه‌ی بڕیارێكی ڕه‌سمیی حكومه‌ت) له‌ نێوان¬دا هه‌بێ.
سێیه‌م. نووسه‌ر خۆی ده‌ڵێ "ستاندارد كردن"، ستاندارد كردن كردارێكی تێپه‌ڕه‌ (متعدی) واته‌ كه‌سانێك كۆ بنه‌وه‌ و به‌ گوێره‌ی هه‌ندێك تیۆری و به‌رنامه‌ زمانه‌كه‌ ستاندارد بكه‌ن. زمان به‌ پشت به‌ستن به‌ گه‌شه‌ی ڕه‌مه‌كی ستاندارد نابێ. هه‌ر وه‌ك گوتمان زمانی زاره‌كیی بۆ بژاركردنی هه‌ڵه‌ و په‌ڵه‌كان خه‌مسارده‌. ئینجا دژایه‌تی كردن له‌گه‌ڵ ڕوانینی به‌رایی ده‌رانه‌ به‌ ناوی وه‌لانانی هه‌ر چه‌شنه‌ موهه‌ندیسی‌یه‌ك بگاته‌ هه‌ر ئه‌نجامێك ناگاته‌ ئه‌نجامی خۆگرتنی زمانی ستاندارد. هه‌ر له‌ جێ دا ڕسته‌یه‌كی ناو خودی ئه‌و قسانه‌ی نووسه‌ری گۆرین هه‌ڵه‌یه‌كی تێ دایه‌ كه‌ نووسه‌ر له‌ زمانی زاره‌كی قۆستوویه‌ته‌وه‌. نووسه‌ر ده‌ڵێ: "ئینگلیسی یه‌ك له‌ هه‌ره‌ زمانه‌ ستاندارد كراوه‌كان[ه‌]."
به‌ گوێره‌ی ڕێزمانی كوردی "هه‌ره‌" به‌ر له‌ ئاوه‌ڵناو دێ و ئاوه‌ڵناوی به‌رز (صفت عالی) ساز ده‌كا.
زۆر جار به‌ هه‌ڵه‌ "هه‌ره‌" له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی بكه‌وێته‌ پێش ئاوه‌ڵناو، ده‌كه‌وێته‌ پێش ناو و ئاوه‌ڵناو دوای ناو دێ. ئه‌م چه‌شنه‌ به‌كارهێنانه‌ له‌ زمانی قسه‌كردنی ڕۆژانه‌دا ڕه‌نگه‌ به‌ هه‌ڵه‌ نه‌ژمێردرێ به‌ڵام له‌ نووسین دا هه‌ڵه‌یه‌. زمانێك كه‌ به‌ خه‌مساردی باوه‌ش بۆ ئه‌و چه‌شنه‌ هه‌ڵانه‌ بكاته‌وه‌ ستاندارد نییه‌.
بژار كردنی ئه‌و هه‌ڵانه‌ و ساغ كردنه‌وه‌ی ڕێساكانی زمانیش به‌ هۆی ڕوانینێكی به‌رایی ده‌رانه‌ یان بڵێین به‌ هۆی چه‌شنێك موهه‌ندیسی‌یه‌وه‌ ده‌كرێ.
جگه‌ له‌ئه‌و نووسه‌ره‌ كه‌ كورته‌یه‌ك له‌ بۆچوونه‌كانیمان به‌ نموونه‌ هێناوه‌، نووسه‌ری كوردی تریش هه‌بوونه‌ كه‌ هه‌ر چه‌شنه‌ پلان دانانێكیان له‌ بواری زمان دا به‌ كرده‌وه‌یه‌كی تێكده‌ر و ناپێویست زانیوه‌.
ئه‌و بۆچوونه‌ی كه‌ ئێمه‌ له‌ئه‌م وتاره‌دا داكۆكیی له‌ سه‌ر ده‌كه‌ین ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر ڕوانگه‌ی به‌رایی ده‌رانه‌ بۆ زمانه‌كانی تر ڕه‌وا بێ، بۆ زمانی كوردی به‌ شێوه‌یه‌كی دووقات ڕه‌وا و پێویسته‌. با بزانین بۆ؟
زمانی كوردی هه‌تا ئه‌م یه‌ك دوو سه‌ده‌ی دوایێ پێی نه‌نووسراوه‌ یا ئه‌گه‌ر له‌ سه‌رده‌می زۆر كۆن پێی نووسراوه‌، ئه‌و شوێنه‌واره‌ نووسراوانه‌ هه‌ر له‌وێ سه‌رده‌می كه‌ونارادا یان نه‌ختێك دواتر فه‌وتاون و تێداچوون. نووسین چ له‌ سه‌رده‌می كۆن¬دا و چ له‌ چاخی مۆدێرن دا وه‌های له‌ زمان كردووه‌ كۆنسێرڤاتیڤ و خۆپارێز بێ. به‌ڵام كاتێك نووسین له‌ گۆڕێ دا نه‌بوو زمان پێشی ئاوه‌ڵا ده‌بێ و زمانی به‌رهه‌ڵدا له‌ كۆت‌و‌به‌ندی زێره‌ڤانیی به‌رده‌وامی نووسین، له‌ پێودانی به‌رهه‌ڵدراویی¬دا له‌وانه‌یه به‌شه‌خێریشی پێ ‌ببڕێ، به‌ڵام وا هه‌یه‌ قاچ و قولیشی تێك بئاڵێ و هه‌ڵدێرێ و لینگ و له‌ته‌ریشی بریندار و ته‌نانه‌ت جاری وایه‌ نه‌قوستان بێ. چازانانی بواری زمان¬ناسی پێیان وایه‌ زمانی ئازاد له‌ ‌ چاوه‌دێری نووسین بۆ تووش بوون به‌ سێ تایبه‌تمه‌ندی، زۆر به‌یده‌ست و خۆبه‌ده‌سته‌وه‌ده‌ره‌. ئه‌و تایبه‌تمه‌ندی‌یانه‌ بریتین له‌: 1ـ گۆڕان 2ـ جۆراوجۆری 3ـ لادان له‌ نۆرمه‌كان. له‌ بیرمان نه‌چێ گۆڕان و جۆراوجۆری له‌ زاتی خۆیان دا بۆ زمان په‌تا و نه‌خۆشی نین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر خێرایی‌یه‌كه‌یان له‌ ڕاده‌یه‌كی ماقووڵ لای دا ئه‌وه‌ زمان تووشی كلا بوون بووه‌ و ئاهۆیه‌كی پیسی گرتووه‌. لادان له‌ نۆرمه‌كانیش بێ گومان سه‌ر لێ شیواویی ساز ده‌كا و جێگای ته‌كووزیی و كۆده‌نگیی به‌ پاشاگه‌ردانی و پێك¬هه‌ڵپڕژان ده‌گۆڕێته‌وه‌، ئینجا چونكه‌ نووسینی كوردی بۆ چه‌ندین سه‌ده‌ تووشی ڕاوه‌ستان بوو، به‌ره‌به‌ره‌ زۆریه‌ک له‌ نۆرمه‌کانی له‌ زمانی زاره‌کیی دا تێک دران. ئێستا كه‌ ڕه‌وتی نووسین به‌ كوردی ده‌ستی پێ كراوه‌ته‌وه‌، ئه‌وهێنده‌ی پێویسته‌ كه‌ڕڕه‌گوێی قۆستنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندی‌یه‌كانی زمانی زاره‌كیی بین ئه‌وهێنده‌ش پێویسته‌ تا ئه‌و جێگایه‌ی ده‌كرێ و زمان ناشێوێ زمانه‌كه‌مان ساغ بكه‌ینه‌وه‌ و له‌ پاڵوێنه‌ی ڕه‌وتێكی به‌رایی ده‌رانه‌وه‌ تێی‌بپه‌ڕێنین. به‌ر له‌ئه‌وه‌ی میكانیزمی تێپه‌ڕاندنی زمانی زاره‌كیی له‌ پاڵوێنه‌ی باس كراو بهێنینه‌ گۆڕێ و تاوتوێی بكه‌ین، با باسی نموونه‌یه‌كی مێژوویی له‌ئه‌م‌ باره‌یه‌‌ دا بكه‌ین. مامۆستا قزڵجی له‌ وتاڕێك دا باسی ڕێساكانی گۆڕانی ده‌نگه‌كانی له‌ زمانی كوردی دا كردووه‌. له‌ ناو ئه‌و نموونانه‌ی مامۆستا قزڵجی هێناونی نموونه‌ی ئه‌وتۆ هه‌ن كه‌ نیشان ده‌ده‌ن هه‌ندێك وشه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌نووسراونه‌ته‌وه‌ و شكڵی وشه‌ به‌ شێوه‌ی نووسراو نه‌پارێزراوه‌، ته‌واو سه‌راوبن كراون و ئێستا له‌ زاراوه‌ جۆراوجۆره‌كان دا ، هه‌ر دووك شێوه‌ ـ هه‌م شێوه‌ سه‌ره‌كی‌یه‌كه‌ و هه‌م شێوه‌ سه‌راوبن كراوه‌كه‌ ده‌كار ده‌كرێن. یه‌كێك له‌ئه‌م نموونانه‌ وشه‌ی "خه‌ڵووز"ه‌.قزڵجی ده‌ڵێ "خه‌ڵووز" گۆڕدراوی وشه‌ی "زووخاڵ"ه‌. ئه‌وه‌ نموونه‌یه‌كی زۆر چكۆڵه‌ له‌ ته‌ئسیره‌كانی غیابی زمانی نووسین و بێ‌داشدار مانه‌وه‌ی زمانی زاره‌كی یه‌ . ئێوه‌ خۆتان ده‌توانن مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وه‌ بكه‌ن كاتێك نموونه‌ی ئه‌وتۆ له‌ ئاستی ناوه‌وه‌ گه‌یشتووه‌ به‌ ئاستی كردار و له‌‌ئه‌وێش دا نه‌وه‌ستاوه‌ و ته‌شه‌نه‌ی كردووه‌ بۆ ئاستی ڕێساكان و شێوه‌ی ده‌ربڕینه‌كانی له‌ گڕێژه‌نه‌ بردووه‌، چ سه‌رلێ شێواوی‌یه‌ك ساز بووه‌. بۆیه‌ گوتمان ئه‌گه‌ر ڕوانگه‌ی به‌رایی¬ده‌رانه‌ بۆ زمانه‌كانی تر ڕه‌وا بێ، ئه‌م ئاڕاسته‌یه‌ بۆ زمانی كوردی به‌ شێوه‌یه‌كی دووقات ڕه‌وا و پێویسته‌.
با بێینه‌وه‌ سه‌ر باسی مێكانیزمی ساغ کردنه‌وه‌ی زمانی نووسین. ئێستا كه‌ چی تر پێودانی غیابی نووسین نه‌ماوه‌ و كوردی بۆ نووسین كه‌ڵكی لێ وه‌رده‌گیرێ، بۆچی كێشه‌ و گرفتی له‌ئه‌‌و چه‌شنه‌ هێشتا به‌ربینگمان پێ ده‌گرن و هێنده‌ك جار ناهێڵن زمانی نووسینمان پاکژ و پاڵاوته‌ بێ؟وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ له‌ ڕوانگه‌ی منه‌وه‌ ڕوونه‌: چونكه‌ ڕوانگه‌ی ته‌وسیف كارانه‌ له‌ ناو كوردی زانان و زمان ناسانی كورددا بره‌وی هه‌یه‌ و كه‌للایه‌، به‌ڵام ڕوانینی به‌رایی ده‌رانه‌ گرده‌نشین و كه‌له‌لایه‌.
یه‌كه‌مین هه‌نگاو بۆ ساغ كردنه‌وه‌ی زمانی نووسین و به‌ ده‌ربڕینێكی تر یه‌كه‌مین هه‌نگاو بۆ به‌ پێوه‌ر كردنی زیادتری زمانی نووسینمان، سڵ نه‌كردنه‌وه‌ و قوشقی نه‌بوون له‌ به‌رانبه‌ر ڕه‌چاو كردنی ڕوانگه‌یه‌كی به‌رایی ده‌رانه‌یه‌. ئه‌و قسه‌یه‌ش به‌ مانای لابردنی ڕوانگه‌ی ته‌وسیف كارانه‌ و دژایه‌تی كردن له‌گه‌ڵی نییه‌. هه‌ر له‌ جێ دا چونكه‌ كوردی بۆ ماوه‌ی چه‌ندین سه‌ده‌ پێی نه‌نووسراوه‌ بۆ ڕاگواستنی سامان و میراتی به‌ربڵاوی زمانیمان ڕوانگه‌ی ته‌وسیف كارانه‌ چه‌ندی بڵێی ده‌ستی ده‌ڕوا و به‌كار و هه‌ڵسووڕه‌. به‌ڵام دوای كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و سامان و كه‌له‌پووره‌ به‌‌و‌ه‌جه‌، بۆ ڕاسته‌‌و‌پاسته‌ كردنی زمانی نووسین، سووكه‌ شه‌ن وكه‌و كردنێكی زمان و به‌كارهێنانه‌ زمانی‌یه‌كان پێویسته‌. که‌وایه‌ له‌ هه‌نگاوی دووه‌م دا ڕه‌چاو كردنی ڕوانگه‌یه‌كی به‌رایی‌ده‌رانه‌ش ده‌ستمان ده‌گرێ و بۆ تۆكمه‌تر كردنی زمانی نووسین یاریده‌مان ده‌دا. هه‌ر درێژه‌ی مه‌نتیقی ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ یه‌ كه‌ ده‌گا به‌ قۆناغی پلان‌ داڕشتن و موهه‌ندیسی كردن. موهه‌ندیسی كردن ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی موهه‌ندیسی كردن بێ نابێ لێی بترسێین. به‌ پێچه‌وانه‌، ئه‌وه‌ی ده‌بێ لێی بترسێین كاری بێ به‌رنامه‌ و ڕه‌مه‌كی یه‌.
با هێنده‌ك نموونه‌ له‌ئه‌و هه‌ڵانه‌ی له‌ نووسینی كوردی دا ڕمێنیان هه‌یه‌ و ڕاست كردنه‌وه‌یان پێویستی به‌ ڕه‌چاو كردنی ڕوانگه‌یه‌كی به‌رایی ده‌رانه‌ هه‌یه‌، بهێنینه‌وه‌. (ئه‌و نموونانه‌ له‌ زاراوه‌ی كوردیی ناوه‌ڕاست هه‌ڵبژێردراون. ده‌كرێ نموونه‌ی ئاوه‌ها له‌ زاراوه‌كانی تری زمانی كوردیش ده‌ست نیشان بكه‌ین.)
له‌ ناو ئه‌و نموونانه‌ی له‌ سه‌ره‌تای ئه‌م وتاره‌دا باسمان كردن، با سووكه‌ له‌نگه‌رێك له‌ سه‌ر نموونه‌ی جێ‌گۆرکێی بزوێنی "ـه‌" له‌گه‌ڵ بزوێنی "ێ" بگرین. گوتبوومان زۆر جار ئه‌و جێ‌گۆرکێ‌یه‌ به‌ هه‌ڵه‌ ڕوو ده‌دا و بۆ نموونه‌ "نایێ (نایێت) " ده‌بێ به‌ "نایه‌ (نایه‌ت)". به‌ڕاستی به‌ڵگه‌مان چییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڵێین "نایێ" ڕاسته‌ و"نایه‌" هه‌ڵه‌یه‌؟ له‌گه‌ڵم دابن با له‌ نووكه‌وه‌ له‌ گرفته‌كه‌ بكۆڵینه‌وه‌. با له‌ئه‌‌و ڕستانه‌ی خواره‌وه‌ ورد بینه‌وه‌:
ـ له‌ هه‌ولێرێ بووم ده‌چمه‌ كۆیه‌
ـ له‌ شنۆیه‌ بووم ده‌چمه‌ مه‌هابادێ‌
قه‌ت بیرتان له‌ئه‌وه‌ كردووه‌ته‌وه‌ له‌‌ئه‌و ڕستانه‌ی سه‌ره‌وه‌ بۆچی بزوێنی (ێ) به‌ ناوی هه‌ولێر و مه‌هاباده‌وه‌ زیاد كراوه‌ به‌ڵام دواتر له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی هه‌مان ئه‌و ڕێسایه‌ بۆ ناوی وه‌ك شنۆش ده‌كار بكه‌ین و بۆ نموونه‌ بنووسین شنۆیێ ده‌نووسین شنۆیه؟
هیچ گومان له‌ئه‌وه‌دا نییه‌ هۆی ئه‌م شێوه‌ نووسینه‌ ئه‌وه‌یه‌ كاتێك ئێمه‌ زمانی زاره‌كیمان به‌ شێوه‌ی نووسراو ده‌كار كردووه‌، له‌ئه‌وه‌ ورد نه‌بووینه‌ته‌‌وه‌ ئه‌و بزوێنه‌ی له‌ئه‌‌و شێوه‌ ده‌ربڕینانه‌دا به‌ دوای وشه‌ی وه‌ك شنۆ زیاد ده‌كرێ، هه‌مان ئه‌و بزوێنه‌یه‌ كه‌ به‌ وشه‌ی وه‌ك مه‌هاباد ی زیاد ده‌كه‌ین. چونكه‌ له‌ زمانی زاره‌كیی هه‌ندێك ناوچه‌دا ڕسته‌ی ده‌چمه‌ شنۆیێ وه‌ك ده‌چمه‌ شنۆیه‌ بێژ ده‌كرێ، ئه‌و ڕێسا‌ یه‌كده‌ست و ساكاره‌ شێواوه‌ و به‌ره‌ به‌ره‌ شێوه‌یه‌ك له‌ له‌ڕێسا لادان ڕمێنی په‌یدا كردووه‌.
ڕه‌نگه‌ خوێنه‌ری ئه‌م وتاره‌ دوای خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م دێڕانه‌، چه‌ند ڕه‌خنه‌یه‌كی به‌ مێشك دا بێ.
یه‌كێك له‌ ڕه‌خنه‌كان ڕه‌نگه‌ هه‌ڵگری ئه‌و بۆچوونه‌ بێ: بۆچی ئێمه‌ له‌ سه‌ر ئه‌م "ێ"یه‌ كێشه‌ بكه‌ین خۆ له‌ زمانی پێوه‌ری نووسین دا زۆر له‌ئه‌مێژه‌ ئه‌و "ێ"یه‌ ده‌كار ناكرێ و بۆ نموونه‌ ده‌نووسین له‌ شنۆ بووم ده‌چم بۆ مه‌هاباد.
ئه‌م قسه‌یه‌ ته‌واو ڕاسته‌ و منیش به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك لایه‌نگری ئه‌وه‌ نیم ئه‌و شێوه‌ به‌كارهێنانه‌ له‌ زمانی پێوه‌ر‌دا بژیێته‌وه‌. چونكه‌ ئه‌م كاره‌ به‌ڕاستی پێویست نییه‌. (هه‌ڵبه‌ت ته‌واو لایه‌نگری ئه‌وه‌م ڕێزمانی وردی ئه‌م شێوه‌ ده‌كار كردنه‌ بنووسرێته‌وه‌ و بپارێزرێ و له‌ كاتی خۆی دا بۆ لێكۆڵینه‌وه‌كانی پێوه‌ندی دار كه‌ڵكیان لێ وه‌ربگیرێ) به‌ڵام به‌بیرهێنانه‌وه‌ی دوو خاڵی زۆر گرینگ له‌ئه‌م باره‌یه‌دا به‌ پێویست ده‌زانم.
یه‌كه‌م. ئه‌م "ێ" یه‌ له‌ هه‌ندێك وشه‌دا بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ داڕشتی وشه‌كه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ئه‌‌و ناوچانه‌ش¬دا كه‌ ئه‌و "ێ"یه‌ له‌ شێوه‌زاره‌یان¬دا ده‌كار ناكرێ، ئه‌م وشانه‌ هه‌ر به‌ئه‌م "ێ"وه‌ كه‌ڵكیان لێ‌وه‌رده‌گیرێ و هاتوونه‌ته‌ ناو زمانی نووسینیش. ئه‌وجار له‌ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌ ورد بنه‌وه‌:
ـ به‌یانی ڕۆیشتم ـ دوایه‌ هاتمه‌وه‌
ڕه‌نگه‌ تا ئێستا بیرمان له‌ئه‌وه‌ نه‌كردبێته‌وه‌ له‌ وشه‌كانی به‌یانی و دوایه‌ یا دوایێ دا كه‌ هه‌ر به‌ئه‌م شێوه‌یه‌ هاتوونه‌ته‌ ناو زمانی نووسینمان، ڕه‌چه‌ڵه‌کی وشه‌کان‌ بریتین له‌ به‌یان و دوا، ئه‌و "ێ" یا "ی" یا "ه‌"یه‌ی ‌ بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ وشه‌كه،‌ هه‌مان ئه‌و بزوێنه‌یه‌ که‌ له‌ وشه‌کانی مه‌هابادێ‌ و هه‌ولێرێ دا به‌ کۆتایی وشه‌وه‌ زیاد بووه‌. (ئه‌و بزوێنه‌ به‌ هه‌ر دوو شێوه‌ی "ێ" و "ی" به‌گوێره‌ی شوێن ڕاسته‌) به‌ڵام بۆچی دیسان ڕێساكه‌مان شێواندووه‌ و جارێك ده‌ڵێین به‌یانی – که‌ ڕاسته‌- و جارێكیش ده‌ڵێین دوایه‌ - که‌ ناڕاسته‌- ڕوانگه‌ی به‌رایی ده‌رانه‌ پێمان ده‌ڵێ دوایه‌ هه‌ڵه‌یه‌ و دوایێ ڕاسته‌. هه‌تاهه‌تایه‌ هه‌ڵه‌یه‌ و هه‌تاهه‌تایێ ڕاسته‌.
دووه‌م. ئه‌و له‌ ڕێسا لادانه‌ خۆ هه‌ر له‌ئه‌و ئاسته‌دا نه‌ماوه‌ته‌وه‌. له‌ زۆر وشه‌ی تردا كه‌ باسی ئه‌م "ێ"یه‌ش كه‌ له‌ زمانی نووسین دا وه‌لا نراوه‌ ‌ ده ‌گۆڕێ‌دا نییه‌ ، "ـه‌" به‌ هه‌ڵه‌، جێگای "ێ"ی گرتووه‌ته‌وه‌. بڕواننه‌ ئه‌م نموونانه‌:
ـ ناڵه‌م، له‌ جیاتی ناڵێم
ـ نایه‌م، له‌ جیاتی نایێم
ـ ده‌یگه‌یه‌نمه‌وه‌، له‌ جیاتی ده‌یگه‌یێنمه‌وه‌
به‌ گه‌ردان كردن و شیکاریی ئه‌م كردارانه‌ و لێ‌وردبوونه‌وه‌یان به‌ هاسانی ده‌زانین كامه‌یان ڕاسته‌ و كامه‌یان هه‌ڵه‌یه‌.
سێیه‌م.ئه‌م هه‌ڵانه‌ هه‌ر له‌ جێ گۆڕكێی "ێ" و "ـه‌"دا كورت نابنه‌وه‌، ده‌یان نموونه‌ی تر هه‌ن كه‌ پێشان ده‌ده‌ن كه‌ هه‌ڵه‌ی زۆر سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ به‌ هۆی به‌ هێند نه‌گرتن و وه‌لانانی ڕوانگه‌ی به‌رایی ده‌رانه‌ هاتوونه‌ته‌ ناو زمانی نووسینمان و خه‌ریكن ڕمێن په‌یدا ده‌كه‌ن. قسه‌ی ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌م شێوه‌ له‌ ڕێسالادانانه‌ زه‌بر له‌ ڕه‌وتی به‌ ستانداردبوونی زمان ده‌وه‌شێنن و پاشاگه‌ردانی و بێ‌ڕێسایی به‌سه‌ر زمان‌دا زاڵ ده‌كه‌ن و سیمای زمانێك كه‌ ده‌توانێ پاڵاوته‌ و پاكژ بێ به‌ره‌ به‌ره‌ كرێت و كڕێژ ده‌كه‌ن.
له‌وانه‌یه‌‌ ئه‌م ڕه‌خنه‌یه‌مان بێته‌وه‌ سه‌ر كه‌ ساغ كردنه‌وه‌ی زمانی زاره‌كیی و ڕێسامه‌ندكردنی ئه‌م زمانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی زمانی نووسین دا ڕه‌نگه‌ داروپه‌ردووی زمان تێك بدا و ته‌شه‌نه‌ بكا بۆ وشه‌ی ئه‌وتۆ كه‌ هه‌ر به‌ئه‌‌و شێوه‌یه‌ كه‌ ئێستا ده‌كار ده‌كرێن، ئیتر شه‌قڵیان گرتووه‌ و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و گێڕانه‌وه‌یان بۆ ڕیشه‌ی پێشوویان، پشت گوێ خستن و به‌هێند نه‌گرتنی ڕه‌وتی مێژوویی گۆڕانه‌ كه‌ نه‌ك هه‌ر كوردی به‌ڵكوو هه‌موو زمانه‌كان ده‌گرێته‌وه‌.
به‌ بڕوای من ئه‌و نیگه‌رانی‌یه‌ له‌ جێگای خۆی دایه‌ و ده‌بێ گرینگیی پێ بدرێ. هه‌ر بۆیه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین مێكانیزمێكی ساكار بۆ ساغ كردنه‌وه‌ی وشه‌ و پێکهاته‌‌كان پێشنیار بكه‌ین كه‌ به‌ر به ‌‌ئه‌و ئاژاوه‌یه‌ش بگرێ. سه‌رنج بده‌نه‌ ئه‌م نموونه‌یه‌: وشه‌ی ددان زۆر ڕێی تێده‌چێ له‌ بنه‌ڕه‌ت دا دندان بووبێ و دوایێ له‌ زمانی زاره‌كیی دا "ن"ه‌كه‌ی سووابێ و بووبێ به‌ ددان. ڕه‌خنه‌گرانی ئێمه‌ ڕه‌نگه‌ بڵێن ئه‌گه‌ر ئه‌و تێزه‌ی ئێمه‌ ده‌كار بكرێ ده‌بێ له‌ئه‌مه‌ به‌دواوه‌ له‌ زمانی نووسینی كوردی‌دا وشه‌ی ددان شاربه‌ده‌ر بكه‌ین و له‌‌جیاتی ئه‌م وشه‌یه‌ بنووسین دندان. دیاره‌ ئه‌م پشێویی و ئاژاوه‌یه‌ش هه‌ر به‌ئه‌م سووك و هاسانی‌یه‌ كۆتایی پێ نایێ. به‌ ده‌یان و سه‌دان وشه‌ی ئاوا ده‌كه‌ونه‌ به‌ر هێرشی ساغ كه‌ره‌وه‌كان و سیمای ئێستای زمانی كوردی داده‌ڕووشێ. به‌ڵام پێشنیاری ساكاری ئێمه‌ مێكانیزمێك به‌ده‌سته‌وه‌ ده‌دا كه‌ پێشی ئه‌م پشێوی‌یه‌ ده‌گرێ. پێشنیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌: ئه‌و زاراوه‌ی بۆ نووسین ده‌كاری ده‌كه‌ین هه‌ندێك بن زاراوه‌ی هه‌یه‌، ئه‌گه‌ر شێوه‌ی ڕه‌سه‌ن و كامڵی وشه‌یه‌ك له‌ ناو یه‌كێك له‌ئه‌‌و بن زاراوانه‌دا هه‌یه‌، حه‌ق وایه‌ شێوه‌ كامڵه‌كه‌ هه‌ڵبژێرین و ئه‌وانی تر له‌ چوارچێوه‌ی زمانی پێوه‌ر‌ وه‌لا بنێین.یا ئه‌گه‌ر له‌ به‌رهه‌مه‌ نووسراوه‌کانی ئه‌م زاراوه‌یه‌دا وشه‌ و زاراوه‌ کامڵه‌که‌ پارێزراوه‌ خۆمان به‌ پێمل بزانین نووسینی شێوه‌ کامڵه‌که‌ ڕه‌چاو بکه‌ین. به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ هیچ كام له‌ بن زاراوه‌كان دا – چ له‌ شێوه‌ ئاخافتنی خه‌ڵک‌دا و چ له‌ به‌رهه‌مه‌ نووسراوه‌کان‌دا - ئه‌و وشه‌ و پێکهاتانه‌‌ی كه‌ كه‌سانێك پێیان كامڵتره‌ نه‌دۆزراوه‌، كه‌س حه‌قی نییه‌ ئه‌و وشه‌ و پێکهاتانه‌ بگۆڕێ. ئه‌و شی‌کرنه‌وه‌یه‌ به‌ مێکانیزمه‌که‌مانه‌وه‌ زیاد ده‌که‌ین ئه‌گه‌ر له‌ بن‌زاراوه‌یه‌ک‌دا یا له‌ ده‌قێکی نووسراو دا نموونه‌ی هه‌ڵه‌مان دۆزییه‌وه‌ به‌ مه‌رجێک بتوانین له‌ بن‌زاراوه‌ یا ده‌قێکی نووسراوی‌ تر دا نموونه‌ی ڕاست ببینینه‌وه‌ ئه‌وا ده‌بێ به‌هۆی نموونه ڕاسته‌که‌وه‌ نموونه‌ ناڕاسته‌که‌ وه‌لابنێین. به‌ ده‌ربڕینێکی‌‌تر نموونه‌ ڕاسته‌کان له‌ شێوه‌ ئاخافتنی ناوچه‌یه‌‌ک‌ یا له‌ ده‌قێکی نووسراو دا بۆمان ده‌بێته‌ سه‌رچاوه‌ به‌ڵام مادام له‌ ناوچه‌ی تر یا له‌ ده‌قێکی‌تر دا نموونه‌ی ڕاستمان پێ‌شک بێ نموونه‌ی‌ ناڕاست له‌ هه‌مان ده‌ق یا شێوه‌ ئاخافتنی پێشوودا ناکه‌ین به‌ سه‌رچاوه‌.
با هه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ وشه‌ی ددان. له‌ هیچ كام له‌ بن‌زاراوه‌كانی زاراوه‌ی كوردیی ناوه‌ڕاست دا وشه‌ی دندان وه‌به‌ر چاو ناكه‌وێ. كه‌وایه‌ كه‌س حه‌قی نییه‌ ئه‌و وشه‌یه‌ بگۆڕێ و بیگێڕێته‌وه‌ بۆ وشه‌یه‌كی تر كه‌ بۆخۆی پێی ڕه‌سه‌ن تره‌. به‌ڵام با ئه‌و نموونه‌یه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی تر بهێنینه‌ مه‌یدانه‌وه‌. له‌ هه‌ندێك بن زاراوه‌ی كوردیی ناوه‌ڕاست دا وشه‌ی ددان بووه‌ به‌ دیان یان دان، واته‌ تیپی دالی دووه‌می سواوه‌ و سووك بووه‌ته‌وه‌. پرسیاری سه‌ره‌كیی ئه‌مه‌یه‌ ئێستا كه‌ له‌ كوردیی ناوه‌ڕاست دا هه‌م ددان ده‌كار ده‌كرێ و هه‌م دان (بۆ نموونه‌ ددان پێ داهێنان هه‌یه‌ و دان پێ داهێنانیش هه‌یه‌)، حه‌ق وایه‌ له‌ زمانی پێوه‌ردا كامه‌ شێوه‌ بۆ نووسین هه‌ڵبژێرین؟ به‌ بڕوای من بێ سێ ودوو لێ‌كردن ده‌بێ وشه‌ كامڵه‌كه‌ هه‌ڵبژێرین (واته‌ ددان) و ئه‌وی تر وه‌لا بنێین.
نموونه‌کی‌تر. پێش‌تر ئاماژه‌مان به‌ئه‌و ڕاستی‌یه‌ کرد که‌ به‌ شیکاری‌یه‌کی زمانیی – که‌ سه‌رێکی په‌یوه‌ست به‌ مۆرفۆلۆژی‌یه‌ و سه‌رێکی به‌ فۆنێتیک ده‌به‌سترێته‌وه‌ - بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه‌ که‌ نووسین به‌ شێوه‌ی نایه‌ و هه‌تاهه‌تایه‌ هه‌ڵه‌یه و ئه‌م وشانه‌ ده‌بێ به‌ شێوه‌ی نایێ و هه‌تاهه‌تایێ بنووسرێنه‌وه‌. دوای ئه‌م شیکاری‌یه‌ زمانی‌یه گه‌شتێک به‌ناو ده‌قه‌ نووسراوه‌کانی کوردی‌دا ده‌که‌ین. عه‌بدوڵڵا په‌شێو له‌ شێعرێکی‌دا ده‌نووسێ:
له‌گه‌ڵ منا گه‌وره‌ نابیت/مناڵی لێت نابێته‌وه‌/له‌گه‌ڵ منا/ تاهه‌تایێ/ ‌‌بێ بووکۆکه‌ خه‌وت نایێ
ده‌بینین دوای ئه‌م شیکاری‌یه‌ زمانی‌یه‌ نموونه‌شمان له‌ ناو ده‌قی نووسراو دا بۆ دۆزییه‌وه‌. هه‌ر له‌ئه‌م ده‌قه‌‌دا ده‌بینین له‌پاڵ نموونه‌ی ستانداردی وه‌ک نایێ و هه‌تاهه‌تایێ نموونه‌ی ناڕاستی وه‌ک له‌گه‌ل منا ـ له‌ جیاتی له‌گه‌ل من‌دا ـ و مناڵی ـ له‌جیاتی منداڵی ـ هاتوون. به‌گویڕه‌ی ئه‌و شی‌کرنه‌وه‌ش که‌ به‌ مێکانیزمه‌که‌مانه‌وه‌ زیاد کرد ئێمه‌ له‌ئه‌و ده‌قه‌‌دا نموونه‌ ڕاسته‌کان وه‌رده‌گرین به‌ڵام نموونه‌ ناڕاسته‌کان وه‌رناگرین چونکه‌ بۆمان هه‌یه‌ له‌ ده‌قی تردا یا له‌ شێوه‌ ئاخافتنی خه‌ڵکی ناوچه‌یه‌ک له‌ئه‌و ناوچانه‌ی به‌ زاراوه‌ی کوردیی ناوه‌ڕاست ده‌دوێن نموونه‌ ڕاسته‌کانی تر بدۆزینه‌وه‌.
به‌کو‌رتی ئه‌م مێكانیزمه‌ یاریده‌مان ده‌دا زۆر كێشه‌ و گرفت و ناته‌بایی له‌ زمانی نووسین دا چاره‌سه‌ر بكه‌ین. به‌ ڕه‌چاوكردنی ئه‌م ڕێسا ساكاره‌ ئیتر ئیزنی ئه‌وه‌مان نییه‌ بڵێین بۆ هێنده‌ك به‌كارهێنانی زمانیی، دوو ستانداردمان هه‌یه. بۆ نموونه‌ به‌‌گوێره‌ی ستانداردێك بابه‌ت ده‌نووسم ده‌كار ده‌كرێ و به‌ گوێره‌ی ستاندارده‌كه‌ی تر بابه‌ت ئه‌نووسم. له‌سه‌ر بنه‌مای ڕوانگه‌ی به‌رایی¬ده‌رانه‌ ئه‌نووسم هه‌ر له‌جێ دا ستاندارد نییه‌؛ چونكه‌ شێوه‌ی سووكه‌ڵه‌ كراوی ده‌نووسمه‌ و له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ شكڵه‌ كامڵه‌که‌‌ش هێشتا له‌ بن‌زاراوه‌كانی كوردیی ناوه‌ڕاست دا كه‌ڵكی لێ‌وه‌رده‌گیرێ كه‌واته‌ زمانی پێوه‌رـ ئه‌گه‌ر قه‌راره‌ پێوه‌ر بێ ـ نووسینی كرداری ڕانه‌بردوو به‌ "ئه‌" له‌ جیاتی "ده‌" هه‌ڵناگرێ.

1 (نه‌قڵ به‌ مضمون) شێخه‌لئیسلامی،جه‌عفه‌ر،دیالۆگیک له‌گه‌ڵ مامۆستا جه‌ماڵ نه‌به‌ز، گۆڤاری مه‌هاباد،ژ 88 ،لل 16-14

2 وه‌رگیراو له‌ وێبلاگی به‌ڕێز حه‌سه‌نی قازی http://ruwange.blogspot.com


3حه‌سه‌ن‌پوور،ئه‌میر، "فه‌رهه‌نگی زاره‌کی" له‌ خولی تێکنۆلۆژی زمان‌دا ، وه‌رگیراو له‌:

پایانیانی،سه‌لاح،فه‌رهه‌نگی زاره‌کی موکریان،ده‌زگای چاپ و بڵاو کردنه‌وه‌ی ڕه‌هره‌و،1385

4 حه‌سه‌ن‌پوور،ئه‌میر،شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌كانی.به‌شی یه‌که‌م وه‌رگیراو له‌:

http://ruwange.blogspot.com

5 حه‌سه‌ن‌پوور،ئه‌میر، "فه‌رهه‌نگی زاره‌کی" له‌ خولی تێکنۆلۆژی زمان‌دا ، وه‌رگیراو له‌:

پایانیانی،سه‌لاح،فه‌رهه‌نگی زاره‌کی موکریان،ده‌زگای چاپ و بڵاو کردنه‌وه‌ی ڕه‌هره‌و،1385

6 شێخه‌لئیسلامی ، جه‌عفه‌ر، بۆچوونی سێێه‌م: دوکتور جه‌عفه‌ری شێخه‌لئیسلامی، وه‌رگیراو له‌

http://ruwange.blogspot.com

7 قزڵجی، موحسین، سه‌رجه‌می به‌رهه‌می حه‌سه‌ن قزڵجی، ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م،سلێمانی،2003،لل 228-194

درێژه‌ی هه‌یه‌

تێبینی : ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ لایه‌ن به‌ڕێز ڕه‌هبه‌ر مه‌حموودزاده‌ بۆ ڕوانگه‌ نێردراوه‌. له‌ چه‌ند به‌ش دا بڵاوی ده‌که‌ینه‌وه‌

Tuesday, July 27, 2010

ئیسلام له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م دا ئۆسکار مان


Mohammedanism in Ninetheenth Century
" ئیسلام له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م دا" نووسینێکی کورت و پوختی ئۆسکارمان ه‌ که‌ له‌ ساڵی 1901 له‌ کتێبێک دا به‌ نێوی:
Great Religions Of The World " دینه‌ گه‌وره‌کانی دنیا" له‌ لایه‌ن وه‌شانخانه‌ی Happer + Brothers له‌ له‌نده‌ن – نیۆیۆرک بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.
ئۆسکار مان ئه‌م بابه‌ته‌ی به‌ زمانی ئینگلیسی نووسیوه‌ و به‌ پاڵپشتی ئه‌و دابه‌شکردنه‌ی که‌ زانایه‌کی ئه‌ڵمانی کردوویه‌تی ده‌نووسێ له‌و 6 دینه‌ گه‌وره‌یه‌ی‌ له‌ دنیا دا هه‌ن، سێیان واته‌ بوودایه‌تی،مه‌سیحییه‌ت و ئیسلام بانگه‌شه‌ و کاری میسیۆنێرییان بۆ ده‌کرێ. دوایه‌ دێته‌ سه‌ر بڵاو بوونه‌وه‌ی ئیسلام له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م دا و قاره‌ به‌ قاره‌ ئه‌ژماری موسوڵمانان به‌ ده‌سته‌وه‌ ده‌دا،دواتر دێته‌ سه‌ر باسی وه‌هابیگه‌ری له‌ عه‌ڕه‌بستانێ و ده‌ڵێ له‌وێوه‌ له‌ لایه‌ن ئیماندارێکه‌وه‌ به‌ نێوی سه‌ید ئه‌حمه‌د ڕاگوێزراوه‌ بۆ هیندوستان و شه‌ڕی گه‌وره‌ له‌ نێوان موسوڵمان، هیندوو و بووداییان قه‌وماوه‌، سه‌ید ئه‌حمه‌د کووژراوه‌، به‌ڵام له‌وێ ڕێچکه‌ی له‌ نێو موسوڵمانان دا به‌رده‌وام بووه‌.
ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج بێ له‌و نووسینه‌ دا ئۆسکار مان هیچ باسی ڕێڕه‌وی شیعه‌ی نه‌کردووه‌، وادیاره‌ ئه‌و سه‌روبه‌ندی له‌ ئه‌ده‌بییاتی ڕۆژئاوایی دا پێی نه‌زاندراوه‌ یان لێی نه‌کۆڵدراوه‌ته‌وه‌.ئۆسکارمان به‌ کورتی ئاماژه‌یه‌ک ده‌کا به‌ جووڵانه‌وه‌ی بابییه‌کان له‌ ئێران.
لایه‌نی‌ چاو ڕاکێشی ئه‌و نووسراوه‌یه‌ هه‌ر به‌ده‌سته‌وه‌ دانی ئه‌ژمار و هه‌ڵکه‌وتی جوگرافیاییه‌ و چ پێشداوه‌رییه‌کی پێوه‌ دیار نییه‌.ئۆسکارمان ئه‌و نووسینه‌ی به‌ر له‌ سه‌فه‌ر کردنی بۆ کوردستان و ئێران نووسیوه‌، ئه‌و ناساندنه‌ کورته‌ سه‌باره‌ت به‌و شووێنه‌واره‌بۆ زیاد کردن له‌و زانیارییه‌یه‌ که‌ به‌ڕێز هێدی (جه‌عفه‌ری حوسێنپوور)له‌ ساڵی 2004 له‌ سه‌ر کاره‌کانی ئه‌و زانایه‌ی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌.

حه‌سه‌نی قازی

Monday, July 26, 2010

یادێک له‌ ئۆسکار مان




ئه‌م بابه‌ته‌ی خواره‌وه‌ به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ ماڵپه‌ڕی هێدی (جه‌عفه‌ری حوسێنپور) وه‌رگیراوه‌ و باسی ژیان وکاره‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتناسی ئه‌ڵمانی ئۆسکارمان ده‌کا. ئۆسکارمان خزمه‌تی گه‌وره‌ی به‌ ئه‌ده‌بیی فۆلکلۆری کوردی کردووه‌ .




2.2.04
یادێک له‌ ئۆسكار مان

له‌و دوایانه دا تووشی ماڵپه‌ڕێكی "ئاكادێمی زانسته‌كان"ی بێرلین - بڕاندێنبوورگ هاتم. له‌و ماڵپه‌ڕه دا په‌ڕێک ته‌رخان كراوه به" ئۆسكار مان و كاڕڵ هادانک". له سه‌ر ئه‌و په‌ڕه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ كه به كورتی باسی كاره‌كانی ئۆسكار مان كراوه، شوێن و ڕێكه‌وتی له‌دایكبوون و مردنیشی نووسراون، كه تا ئێستا لێمان ڕوون نه‌بوون. به پێویستم زانی ئه‌و زانیارییانه و هێندێک زانیاریی دیكه‌ش بخه‌مه سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه پاره‌كه له‌سه‌ر "ئۆسكار مان"م نووسیوه:
ئۆسكار مان(Oskar Mann) له ڕێكه‌وتی 18ی سێپتامبری 1867 له بێرلین له دایک بووه و له ڕێكه‌وتی 5 ی دێسامبری 1917 له بێرلین كۆچی دوایی كردووه. ئۆسكار مان ڕۆژهه‌ڵاتناس بووه و له ساڵی 1890 تا 1917 له كتێبخانه‌ی پاشایه‌تیی بێرلین كاری كردووه. له 1901 تا 1907 و له 1908 تا 1911 بۆ لێكۆڵینه‌وه له زاراوه فارسی - كوردییه‌كان به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست سه‌فه‌ری كردووه. به‌رهه‌می سه‌فه‌ره‌كانی كۆمه‌ڵێک ده‌سنووس و كتێبن كه له ئارشیوی "ئاكادێمی زانسته‌كان"ی بێرلین - بڕاندێنبوورگ پارێزراون.
كاڕڵ هادانک(Karl Hadank) كه مامۆستا و ڕۆژهه‌ڵاتناس بووه و له ساڵی 1945 دا كۆچی دوایی كردووه(ساڵی له دایكبوونی ڕوون نییه)، بۆ ماوه‌یه‌ک له كاری مامۆستایه‌تیی ئازاد ده‌كرێ و له لایه‌ن كۆمیسیۆنی ڕۆژهه‌ڵاتی ئاكادێمی زانسته‌كان كاری ساغكردنه‌وه‌ی ده‌سنووسه‌كانی"ئۆسكار مان"ی پێ ده‌سپێردرێ. به‌شێک له‌و ده‌سنووسانه‌ بڵاو ده‌كاته‌وه و به مه‌به‌ستی لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر و په‌ره‌پێدانی كاره‌كانی ئۆسكار مان له ساڵی 1932 دا، سه‌ربه‌خۆ به‌ره‌و شام و به‌غدا سه‌فه‌ر ده‌كا. سه‌باره‌ت به لێكۆڵینه‌وه له‌سه‌ر زمانه ئێرانییه‌كان كاره‌كانی كاڕڵ هادانک زۆر به‌نرخ و به‌رچاون.
به وته‌ی ئاكادێمی زانسته‌كان كاره‌كانی ئه‌و ڕۆژهه‌ڵاتناسانه(ئۆسكار مان و كاڕڵ هادانک) وه‌ها پێكه‌وه‌ به‌ستراونه‌وه كه لێک جیاكردنه‌وه‌یان ناگونجێ.
من تا ئێستا له به‌رهه‌مه‌كانی ئۆسكار مان هه‌ر فۆتۆكۆپی به‌رگی یه‌كه‌می به‌رهه‌مێكیم هه‌بوو كه له لای مه به"تو‌حفه‌ی موززه‌ففه‌رییه" ناسراوه. به‌ڵام له‌و دوایانه دا له عه‌نتیكه‌خانه‌یه‌كی شاری بێرلین سێ كتێبی ئۆسكار مانم وه‌ده‌ست كه‌وتن و به نرخێكی زۆر كڕیمن. ئه‌و سێ كتێبه بریتین له: 1. به‌رگی یه‌كه‌می "تو‌حفه‌ی موززه‌ففه‌رییه" كه ده وتاره‌كه دا ئاماژه‌م به نێوه‌رۆكه‌كه‌ی كردووه؛ 2. به‌رگی دووهه‌می"تو‌حفه‌ی موززه‌ففه‌رییه" كه و‌ه‌رگێڕدراوه‌ی به‌رگی یه‌كه‌مه به زمانی ئاڵمانیی، له‌و به‌رگه دا هه‌موو به‌یته‌كان وه‌رگێڕدراونه‌وه سه‌ر زمانی ئالمانیی و پێشه‌كییه‌كیشی له سه‌ر شێوه و نێوه‌رۆكی به‌یته‌كان تێدایه‌؛ 3. زاراوه‌كانی گۆران- به‌تایبه‌ت كه‌ندووله‌یی، هه‌ورامانی و باجه‌ڵانی. ئه‌و كتێبه دوای ئۆسكار مان له لایه‌ن "كاڕڵ هادانک"ه‌وه ساغكراوه‌ته‌وه و زانیاریی زۆر به نرخی له‌سه‌ر ئه‌و زاراوانه تێدایه. هیچكام له‌و كتێبانه باسی ژیان و به‌سه‌رهاتی ئۆسكار مانیان تێدا نییه، به‌ڵام به وردی ئاماژه به به‌رهه‌مه‌كانی ئۆسكار مان كراوه. به‌و پێیه له به‌شی "به‌رهه‌مه‌كانی ئۆسكار مان" دا باسی كاره‌كانی و شێوه‌ی دابه‌شكردنیان ده‌كه‌م.
ئه‌و وتاره‌ی خواره‌وه له ژماره ‌حه‌وتی "گۆڤاری مه‌هاباد" دا به ده‌سكارییه‌كی بێجێوه چاپ كراوه! لێره‌دا، به زیادكردنی هێندێک زانیاریی دیكه و سووكه ئاڵوگۆڕێک، ده‌یخه‌مه‌وه به‌ر چاوان. - هێدی -
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

پاشای پڕۆیس "ویلـهێلـمی دووهه‌م"، كه‌ له‌ سه‌رده‌می ئیمپڕاتۆریی ئاڵماندا(1818 تا 1918)، پاشایه‌تیی كردووه‌، به‌رنامه‌ی ئۆسكار مان بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر زمانه‌ ئێرانییه‌كان په‌سند ده‌كا و به‌ یارمه‌تییه‌كی به‌رچاوی ماڵیی پشتی ده‌گرێ. وه‌زاڕه‌تی فه‌رهه‌نگی حكومه‌تی پڕۆیسی ئاڵمانیش مه‌ره‌خه‌سییه‌كی چه‌ند ساڵه‌ ده‌دا به‌ ئۆسكار مان هه‌تا به‌ شێنه‌یی خه‌ریكی لێكۆڵینه‌وه‌كانی بێ. ئۆسكار مان ئه‌وده‌م له‌ "ئاكادێمی زانسته‌کان"ی بێرلین كاری كردووه.
ئۆسكار مان ده‌ پێشه‌كییه‌ک دا كه‌ بۆ "توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌"ی نووسیوه‌ و ده‌ ده‌قی ئاڵمانیی كتێبه‌كه‌ دایه‌ و نه‌كراوه‌ به‌ كوردی، سه‌ره‌ڕای وه‌ی كه‌ سپاسی حكومه‌تی پڕۆیس ده‌كا بۆ یارمه‌تییه‌ به‌رچاوه‌كه‌ی، سپاسی تایبه‌تیش ده‌رده‌بڕێ بۆ "پڕۆفسۆر دوكتور زاخاو" و ده‌ڵێ: "ئه‌و بوو كه‌ هانیدام به‌ شێوه‌ی سیستێماتیک له‌ زاراوه‌كانی كوردیی بكۆڵمه‌وه‌ و له‌ پێناو به‌جێگه‌یاندنی ئه‌و كاره‌شدا به‌ گیان و دڵ هه‌وڵی دا." - دوكتور زاخاو كه ڕاوێژكاری حوكومه‌تی ئه‌وده‌می ئاڵمان بووه، دوای ئۆسكار مان كۆمیسیۆنێک بۆ ساغكردنه‌وه‌ی ده‌سنووسه‌كانی ئۆسكار مان پێكدێنێ و وه‌ک به‌رپرسی ئه‌و كۆمیسیۆنه چاوه‌دێری به‌ڕێوه‌بردنی كاره‌كان ده‌بێ.-
پاشان سپاسی یارمه‌تیی دڵسۆزانه‌ی "موزه‌فه‌ره‌دین شای قاجار" ده‌كا كه‌ ده‌ ماوه‌ی سه‌فه‌ره‌كه‌یدا ئه‌و هه‌له‌ی بۆ ره‌خساندووه‌ كه‌ له‌ رۆژئاوای ئێراندا بگه‌ڕێ و به‌ خاترجه‌می كاره‌كه‌ی خۆی بكا.
دیاره‌ هه‌ر بۆ ڕێزلێنان له‌و دڵسۆزیی و یارمه‌تییه‌ی "موزه‌ فه‌ره‌دین شا"ش بووه‌ كه‌ نێوی به‌رهه‌مه‌كه‌ی ناوه‌ "توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌" و بۆ وی كردۆته‌ دیاریی.
ئۆسكار مان هه‌ر سێ ساڵان (له‌ 1901 ه‌وه‌ تا 1903) له‌ ئێران بووه‌. ده‌و ماوه‌یه‌ دا زۆر لێكۆڵینه‌وه‌ی به‌ نرخی له‌ سه‌ر زاراوه‌ فارسی و كودییه‌كان هه‌بووه‌. بۆخۆی كاره‌كانی خۆی به‌ چوار ده‌سته‌ دابه‌ش ده‌كا:
1. زاراوه‌كانی ئوستانی فارس،
2. ئه‌و زاراوانه‌ی به‌ "زاراوه‌ ناوه‌ندییه‌كان" نێودێر كراون،
3. زاراوه‌كانی لوڕه‌كان،
4. زاراوه‌ كوردییه‌كان.
ئۆسكار مان هه‌موو ده‌سنووسه‌كانی ڕێک و پێک كردوون و به شێوه‌یه‌كی تایبه‌تیی دابه‌شیكردوون. هێندێک له‌و ده‌سنووسانه‌ی چاپ كراون و هێندێكیشیان به چاپ نه‌كراوی ماونه‌وه. "زاراوه‌ی كورده‌ موكرییه‌كان" یان به‌ واتایه‌كی دی "توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌" به‌شێكی كاره‌كانێتی.
ئۆسكار مان هه‌ر سێ مانگان(ده‌ مانگه‌كانی پووشپه‌ڕ و گه‌لاوێژ و خه‌رمانانی ساڵی 1903 دا) له‌ سابڵاغ(مه‌هاباد) بووه‌ و ده‌و ماوه‌ كورته‌ دا به‌ باشی فێره‌ زاراوه‌ی موكریی بووه‌ و ئه‌و به‌ڵگانه‌ی كۆ كردوونه‌وه‌:
1. گه‌لێک بابه‌تی رێزمانیی،
2. گه‌لێک وشه‌ كه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵک دا به‌كار دێن،
3. نیزیكه‌ی دووسه‌د غه‌زه‌ل و قه‌سیده‌ی شاعیره‌ كورده‌كان،
4. ئه‌و په‌خشان و به‌یت و گۆرانییانه‌ی ده‌ توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌ دا چاپ كراون.
به‌داخه‌وه‌ ئه‌و "توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌"ی مامۆستا هێمن ساغیكردۆته‌وه‌ كه‌م و كووڕیی زۆر تێدایه‌! هه‌مووی وه‌رنه‌گێڕدراوه‌ته‌وه‌! چه‌ند پێشه‌كیی تێدایه‌ كه‌ هه‌ر یه‌كێكیان له‌ لایه‌ن "دوكتور ناجی عه‌بباس"ه‌وه‌ وه‌رگێڕدراوه‌ته‌وه‌، ئه‌ویش زۆر به‌ ناته‌واویی! "دوكتور ناجی عه‌بباس" به‌شێكی به‌رچاوی پێشه‌كییه‌كه‌ی ده‌رهاویشتووه‌! ئۆسكار مان ده‌ به‌شێكی پێشه‌كییه‌كه‌یدا هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر "دێ مۆرگان" و هه‌ڵه‌كانی وی، له‌ بواری زمانه‌وانییه‌وه‌، له‌ قاو ده‌دا، به‌ڵام "دوكتور ناجی عه‌بباس" چونكه‌ پێیوابووه‌ هێرشه‌كه‌ی ئۆسكار مان تونده‌، وه‌رینه‌گێڕاوه‌ته‌وه‌! سه‌ره‌ڕای وه‌ش زۆر شتی به‌ هه‌ڵه‌ وه‌رگێڕاوه‌ته‌وه‌! بۆ وێنه‌ ئۆسكار مان باسی "بابامیرییه‌كان"ی ناوچه‌ی موكریان ده‌كا كه‌چی ئه‌و پێیوابووه‌ باسی "ئه‌ماره‌تی به‌به‌" ده‌كا! ئه‌وجار پاڕاگڕافی وای تێدایه‌ كه‌ یان به‌ هه‌ڵه‌ وه‌ریگێڕاونه‌وه‌، یان هه‌ر وه‌رینه‌گێڕاونه‌وه‌ و ده‌ریهاویشتوون، ئه‌وی وه‌ریشیگێڕاوه‌ته‌وه‌ ناته‌واوه‌!
بابه‌تێكی هه‌ره‌ گرینگیش، كه‌ كورته‌ ڕێزمانێكی زاراوه‌ی موكریانییه‌ و نیزیكه‌ی سه‌ت لاپه‌ڕه‌ ده‌بێ، وه‌رنه‌گێڕدراوه‌ته‌وه‌ و ده‌ كتێبه‌كه‌ دا نییه‌! ئه‌وه‌ش به‌ بڕوای من، بۆته‌ هۆی وه‌یكه‌ مامۆستا هێمن ده‌ ساغكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كه‌ی ئۆسكار مان دا له‌ زۆر جێیان تووشی هه‌ڵه‌ بێ!
ئه‌گه‌ر مامۆستا هێمن ئه‌و كورته‌ ڕێزمانه‌ی خوێندباوه‌ ده‌گه‌ڵ شێوه‌ی كاری ئۆسكار مان ئاشنا ده‌بوو و به‌یته‌كانی باشتر ساغ ده‌كردنه‌وه‌. ئۆسكار مان به‌ وردبینییه‌كی سه‌رسوڕهێنه‌ره‌وه‌ ڕێزمانی زاراوه‌ی موكریی نووسیوه‌ و هیچ شتێكی نه‌بواردووه‌، ئه‌و ڕێزمانه‌شی به‌ پێی راوێژی خه‌ڵک نووسیوه‌ و به‌ شێوه‌یه‌كی زانستیی دایڕشتۆته‌وه‌!
مامۆستا هێمن پێیوابووه‌ ئۆسكار مان ده‌ نووسینه‌وه‌ی به‌یته‌كان دا تووشی هه‌ڵه‌نووسیی بووه‌! وه‌ک ده‌ لاپه‌ڕه‌ 14 ی توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌ دا باس ده‌كا، ده‌ڵێ: ئۆسكار مان له‌ تێكسته‌كاندا زۆر جار پیتی (ش) و (ژ) و (س) و (ز) و (د) و (ت) و (‌ح) و (ع) ی تێكه‌ڵ كردوون! به‌ڵام له‌ ڕاستیدا وا نییه‌ و ئۆسكار مان چۆنی له‌ خه‌ڵک بیستوون ئاوای نووسیونه‌وه‌! ده‌ به‌شی ڕێزمانه‌كه‌شیدا ئاماژه‌ به‌و وردبینییه‌ی ده‌كا و ده‌ڵێ به‌ ئانقه‌ست، بۆ پاراستنی ئه‌مانه‌ت، وام كردووه‌. ته‌نانه‌ت له‌ په‌راوێزێک دا لۆمه‌ی خۆی ده‌كا كه‌ له‌ نووسینه‌وه‌ دا زۆر ورد نه‌بووه‌ و له‌ باتی "كرت" نووسیویه‌ "كرد"! به‌ دوور و درێژیش باسی جێگۆڕكێی ده‌نگی "ت" و "د" ده‌كا.
جێگۆڕكێ و ئاڵوگۆڕی ده‌نگه‌کان دیارده‌یه‌كی زمانه‌ و ئێستاش هه‌ر باوه‌، بۆ وێنه‌ جێگۆڕكێی (ز) و (س) ده‌ وشه‌ی "زگ" و "سک" دا دیاره‌. ئێستاش له‌ ناوچه‌ی موكریان هێندێک كه‌س ده‌نگی"ع" به‌"‌ح" ده‌رده‌بڕن و له‌باتی"عه‌لی" ده‌ڵێن"حه‌لی"، له‌باتی"عاجز" ده‌ڵێن"حاجز"، یان جێ به‌ ده‌نگی "ش" و "ژ" ده‌گۆڕن و له‌ باتی "ده‌شڵێم" ده‌ڵێن "ده‌ژڵێم". نموونه‌ی وا زۆرن؛ ئۆسكار مانیش ویستوویه‌ ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ بپارێزێ و زۆریشی پێ گرینگ بووه‌. بۆخۆی له‌و باره‌وه‌ باسی هاوكاره‌كه‌ی خۆی "میرزا جه‌وادی قازی" ده‌كا و ده‌ڵێ: "میرزا جه‌واد حه‌زی نه‌ده‌كرد به‌ پێی ده‌ربڕینی نه‌خوێنده‌واران ئه‌و وشانه‌ بنووسێته‌وه‌، به‌ تكا ڕازیم كرد كه‌ نه‌خوێنده‌وار چۆنیان ده‌ڵێن ئاوایان بنووسێته‌وه‌." به‌و پێیه‌ نه‌ده‌بوو ده‌ توحفه‌ی موزه‌فه‌رییه‌ دا ئه‌و شوێنانه‌ گۆڕدرابان!
له‌وه‌ش گرینگتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئۆسكار مان بۆ نووسینه‌وه‌ی به‌یته‌كان ڕێنووسێكی تایبه‌تیی لاتینی(ئه‌لفوبێی فۆنێتیكی‌) داهێناوه‌ و ده‌ به‌شی ڕێزمانه‌كه‌ دا باسی ئه‌و ڕێنووسه‌ ده‌كا. ئه‌گه‌ر وه‌رگێڕدراباوه‌ ده‌رده‌كه‌وت كه‌ ده‌بێ چۆن بخوێندرێته‌وه‌! به‌ڵام چونكه‌ مامۆستا هێمن ئه‌وه‌ی نه‌دیوه‌ و باش له‌ خوێندنه‌وه‌ی ڕێنووسه‌كه‌ش ڕانه‌هاتووه‌، له‌ زۆر جێیان نووسینه‌كه‌ی ئۆسكار مانی به‌ هه‌ڵه‌ ساغكردۆته‌وه‌! دیاره‌ "دوكتور ئه‌وڕه‌حمانی حاجی مارف"یش ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی مامۆستا هێمنی بۆ ده‌ركه‌وتووه‌ و ده‌ په‌راوێزی كتێبه‌كه‌یدا(رێزمانی كوردی)، كه‌ له‌ ساڵی 1979 دا چاپی كردووه‌، ئاماژه‌ی پێكردووه‌. بۆ وێنه‌: ئۆسكار مان ده‌نووسێ "پادشایێک" به‌ڵام مامۆستا هێمن كردوویه‌ته ‌"پادشایه‌ک"، یان "دێیێكی" بۆته‌ "دێ یه‌كی"، "رێوی یێک" كراوه‌ته‌ "رێویێک"، "پیاڵه‌یێكی" كراوه‌ به‌ "پیاڵێكی"،...! له‌وانه‌یه‌ ئه‌وانه‌ زۆر گرینگ نه‌یه‌نه‌ به‌ر چاو، به‌ڵام بۆ زمانه‌وانێكی وردبینی وه‌ک ئۆسكار مان گرینگ بوون و زۆری هه‌وڵ داوه‌ وته‌ی خه‌ڵک بێ ئه‌م لاو ئه‌ولا بگوێزێته‌وه‌. له شوێنێكدا ئۆسكار مان ده‌نووسێ: "هه‌ڵكشا"، مامۆستا هێمن نوسیویه: "هه‌ڵده‌كشا" - بڕوانه به‌یتی "دم دم"، لاپه‌ڕه 215ی توحفه -؛ یان ئۆسكار مان ده‌نووسێ: "ده‌ڵێ به ئیزنی ئه‌ڵڵاهی له‌سه‌ر"، مامۆستا هێمن نووسیویه: "ده‌ڵێ به ئیزنی خوڵای له‌سه‌ر" - بڕوانه به‌یتی "دم دم"، لاپه‌ڕه 217ی توحفه-.
دیاره كاره‌كه‌ی ئۆسكار مانیش وانییه كه هه‌ر هیچ هه‌ڵه‌ی تێنه‌كه‌وتبێ. پێویسته به وردبینییه‌كی تایبه‌ته‌وه سه‌یری كاره‌كانی بكرێ. به‌داخه‌وه مامۆستا هێمن له ساغكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كه‌ی ئۆسكار مان دا زۆر وردبین نه‌بووه. ئۆسكار مان بۆخۆی له به‌رگی دووهه‌می كتێبه‌كه‌یدا هێندێک هه‌ڵه‌ی به‌رگی یه‌كه‌م ڕاست ده‌كاته‌وه، به‌ڵام مامۆستا هێمن به‌و هه‌ڵانه‌ی نه‌زانیون. ئۆسكار مان له به‌رگی دووهه‌می كتێبه‌كه‌یدا ده‌نووسێ: له به‌رگی یه‌كه‌م دا به هه‌ڵه له‌باتی "ناوه" نووسراوه "ماوه". كه‌چی مامۆستا هێمن به‌و هه‌ڵه به‌رچاوه‌ی نه‌زانیوه و هه‌ر له‌و شوێنه‌شدا ده‌سكاری نووسراوه‌كه‌ی ئۆسكار مانی كردووه، ئۆسكار مان ده‌نووسێ: "ئابڕوم" به‌ڵام مامۆستا هێمن كردوویه به "ئابڕوومان"! نووسراوه‌كه‌ی ئۆسكار مان ده‌بوو ئاوا با: "چلۆن ئابڕوم بوو بڵاوه"/"ئیختیارم ده مست كچێ ناوه"؛ مامۆستا هێمن ئاوای نووسیوه‌ته‌وه: "چلۆن ئابڕومان بوو بڵاوه"/"ئیختیارم ده مست كچێ ماوه"!"- بڕوانه لاپه‌ڕه 591ی توحفه، به‌یتی "مه‌حمه‌ڵ و برایمی ده‌شتیان".
ماوه‌یه‌كه خه‌ریكی وه‌رگیڕانه‌وه‌ی ئه‌و به‌شانه‌ی "تو‌حفه‌ی موززه‌ففه‌رییه"م كه وه‌رنه‌گێڕدراونه‌وه، یان به ناته‌واوی وه‌رگێڕدراونه‌وه. هه‌م "تو‌حفه‌ی موززه‌ففه‌رییه" و هه‌م كاره‌كانی دیكه‌ی ئۆسكار مان گه‌نجینه‌یه‌كی به‌ نرخی فۆلكلۆر و زمان و ئه‌ده‌بیاتن و پێویسته لێیان ئاگادار بین و بیانپارێزین.
پێموایه‌ ئۆسكار مان ده‌ كاره‌كه‌ی دا زۆر سه‌ركه‌وتوو بووه‌ و به‌و كاره‌ی خزمه‌تێكی گه‌وره‌ی به‌ كورد كردووه‌ و هه‌تا ئێستاش، سه‌ت ساڵ دوای ئۆسكار مان، ئه‌و كاره‌ی سه‌رچاوه‌یه‌كی گرینگی فۆلكلـۆری كورده‌.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
به‌رهه‌مه‌كانی ئۆسكار مان، به‌و شێوه‌یه‌ی بۆخۆی دابه‌شیكردوون:

1 - به‌شی یه‌‌كه‌م: زاراوه‌كانی تاجیکیی ئوستانی فارس(سۆمغونی، ماسه‌رمی، بورنگوونی و هێندێک نموونه له زاراوه‌ی دیكه‌ی ده‌شتی بارم، لاری)، به پاشه‌كییه‌كه‌وه: كه‌لوون عه‌بدوو، دوورگه‌یه‌كی زمانی(كوردی). ساڵی 1909 چاپ كراوه.
2 - به‌شی دووهه‌م: زاراوه‌كانی هۆزه لوڕه‌كان.(مه‌مه‌سه‌نی و كوهگیلوویی؛ به‌ختییاری؛ فه‌یلی). ساڵی 1910 چاپ كراوه.
3 - به‌شی سێهه‌م: زاراوه‌كانی باكووری ڕۆژاوای ئێران. ساغكردنه‌وه‌ی كاڕڵ هادانک. - ئه‌و به‌شه كراوه‌ته چوار به‌رگ:
- به‌رگی یه‌كه‌م: زاراوه‌كانی خونسار، مه‌حه‌للاتی، نه‌ته‌نز، نایین، سێمنان، سیوه‌ند و سۆ- كۆهروود. ساڵی 1926 چاپ كراوه.
- به‌رگی دووهه‌م: زاراوه‌كانی گۆران. به تایبه‌ت: كه‌ندووله‌یی، هه‌ورامانی و باجه‌ڵانی. ساڵی 1930 چاپ كراوه. - ئه‌وه هه‌ر ئه‌و به‌رگه‌یه كه كاڕڵ هادانک ساغیكردۆته‌وه و ئێستا له‌به‌ر ده‌ستمه.-
- به‌رگی سێهه‌‌م: چه‌ند نموونه له ئه‌ده‌بیاتی گۆرانی.
- به‌رگی چواره‌م: زاراوه‌كانی زازا.
4 - به‌شی چواره‌م: زاراوه كوردییه‌كان. - ئه‌و به‌شه كراوه‌ته چوار به‌رگ:
- به‌رگی یه‌كه‌م: زاراوه‌ كوردییه‌كانی باشوور( له ئوستانی كرماشان): كرماشانی و كه‌لهوڕی، له‌كی، په‌هره‌وه‌ندی، نانه‌كه‌لی، كولیایی.
- به‌رگی دووهه‌م: زاراوه‌كانی ئۆستانی كوردستان. به پاشه‌كییه‌كه‌وه: گه‌ڕووسی و كرندی.
- به‌رگی سێهه‌م: زاراوه‌ی كورده‌كانی موكری. - ئه‌و به‌رگه كراوه‌ته سێ به‌ش:
- به‌شی یه‌كه‌م: كورته‌یه‌ک له‌سه‌ر ڕێزمان، كۆمه‌ڵێک تێكست به ڕێنووسی فۆنێتیكی و به ڕێنووسی فارسی. ساڵی 1906 چاپ كراوه. ئه‌و به‌رگه‌م له‌به‌ر ده‌سته. - ئه‌وه هه‌ر ئه‌و به‌رگه‌یه كه به "توحفه‌ی موززه‌ففه‌رییه" ناسراوه و مامۆستا هێمن ساغیكردۆته‌وه-
- به‌شی دووهه‌م: وه‌رگێڕدراوه‌ی ئاڵمانیی تێكسته‌كان، به پێشه‌كییه‌كه‌وه له‌سه‌ر نێوه‌رۆک و شێوه‌ی به‌یته فۆلكلۆرییه‌كانی كوردی ڕۆژهه‌ڵات. ساڵی 1909 چاپ كراوه. - ئه‌و به‌رگه‌شم هه‌یه.
- به‌شی سێهه‌م: كۆمه‌ڵێک شێعر به زاراوه‌كانی كرمانجیی ڕۆژهه‌ڵات. تێكست و وه‌رگێڕدراوه‌ی تێكسته‌كان.
- به‌رگی چواره‌م: زاراوه‌كانی كرمانجیی ڕۆژئاوا. به‌یتی فۆلكلۆریی و شێعر.

سه‌رچاوه‌:http://www.hedih.blogspot.com

وێنەی ئۆسکار مان (Oskar Mann)
١٨/٩/١٨٦٧- ٦/١٢/١٩١٧

سەرچاوەی وێنەی ئۆسکار مان: کتێبی "ساوجبلاغ مکری(مهاباد)- تاریخ تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مهاباد بە روایت اسناد[مهاباد در آیینەی اسناد تاریخی]، گردآوری و تالیف: فریدون حکیم‌زادە، چاپ "انتشارات رهرو" و "مرکز نشر فرهنگی هیوا"، مهاباد، چاپ اول ١٣٨٩، ٧٣٣ صفحە.

Sunday, July 18, 2010

دوای ڕه‌وینه‌وه‌ی دووکه‌ڵ


دوای ڕه‌وینه‌وه‌ی دووکه‌ڵ

ئه‌رێ به‌ڕاستی له‌ ئالمێداڵن چ ڕووی دا

حه‌وتووی ڕابردوو بزووتنه‌وه‌ی " ده‌ستپێشخه‌ری فێمینیستی " له‌ ئاڵمێداڵن 100000 کرۆنێ ئاور تێبه‌ردا. ئه‌و بڕه‌ دراوه‌ ده‌کا ئه‌وه‌نده‌ پاره‌یه‌ی که‌ ژنان هه‌ر ده‌قیقه‌یه‌ی له‌ مووچه‌ دا له‌ کیسی ده‌ده‌ن له‌ به‌راوه‌رد کردن له‌گه‌ڵ ئه‌و مووچه‌یه‌ی پیاوان وه‌ری ده‌گرن. جیاوازی نێوان مووچه‌ی کاری ئاگاداریلێکردن و فابریک، نێوان کار له‌ ئیکا و له‌ به‌شی زانیاری کۆمپیۆتێری ،نێوان یارمه‌تیده‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریزان.جیاوازی نێوان ئه‌و جۆره‌ پیشانه‌ی که‌ ژنان تێیاندا باڵاده‌ستن و ئه‌و جۆره‌ پیشانه‌ی که‌ پیاوان تێیاندا زیاترن. قسه‌ له‌ سه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌یه‌ که‌ ئێمه‌ له‌ ساڵی 2010 دا، دوای به‌ساڵان قسه‌ له‌ سه‌ر کردن و مشتومڕ هێشتا به‌ پێی جینسییه‌ت مووچه‌ ده‌ده‌ین.
- 100000 کڕۆن دراوێکی ته‌واو زۆره‌. ئێمه‌ هه‌موومان ئه‌وه‌ ده‌زانین، زۆربه‌شمان ده‌زانین به‌ دراوێکی ئه‌وتۆ ده‌کرێ زۆر کون و که‌له‌به‌ر لێره‌ له‌ ماڵێ و له‌ هه‌نده‌ران دابپۆشرێ. جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ یه‌که‌م کاردانه‌وه‌ له‌ هه‌مبه‌ر دراو سووتاندن زۆر ته‌بیعی و ئاسایی بوو- مر‌ۆ نابێ کاری ئه‌وتۆ بکا! مڕۆ نابێ کارێکی ئاوا بکا پاره‌ ببێته‌ دووکه‌ڵ و به‌ هه‌وا دا بچێ. ڕاسته‌ ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بۆ هه‌رکام له‌ ئێمه‌ دراوێکی زۆره‌ به‌ڵام مرۆ ده‌بێ له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردن دا ببینێ، له‌ به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبزاردن دا بۆ بڵاو کردنه‌وه‌ و دانی زانیاری،بڕه‌ دراوێکی ئه‌وه‌نده‌ که‌میشه‌. که‌مپه‌ینی هه‌ڵبژاردن دیاره‌ پاره‌ی تێده‌چێ. ته‌نێ بڵاوکردنه‌وه‌ی نیولاپه‌ڕه‌ ئاگاداری له‌ ڕۆژنامه‌یه‌کی لای ئێواران دا به‌ 100000 کڕۆن ده‌که‌وێ. ئه‌و پارتییه‌ سیاسیانه‌ی له‌ پارلمان دان ئه‌و بودجه‌یه‌ی بۆ هه‌ڵبژاردنی ته‌رخان ده‌که‌ن، به‌شێکی له‌ پشتیوانی ماڵی ده‌وڵه‌تی له‌ پارتییه‌کان دابین ده‌کرێ، که‌ ئه‌وه‌ش سه‌رچاوه‌که‌ی ئه‌و ماڵیاته‌یه‌ که‌ خه‌ڵک ده‌یده‌ن. ئه‌و یارمه‌تییه‌ ئێستا له‌ نێوان 7 میلیۆن و 70 میلیۆن کڕۆن دایه‌. ئاورتێبه‌ردانی 100000 کڕۆن له‌وانه‌یه‌ به‌ کرده‌وه‌یه‌کی ده‌سته‌وه‌ستانی دابندرێ، له‌ ڕاستیش دا نیشانه‌یه‌که‌ له‌ ده‌سته‌وه‌ستانی. ئه‌وه‌ کاردانه‌وه‌یه‌کی ده‌سته‌وه‌ستانانه‌یه‌ له‌ هه‌مبه‌ر بارودۆخێکی ده‌سته‌وه‌ستانی دا. دووچاوکی کردن له‌ گه‌ڵ ژنان – که‌ نیوه‌ی حه‌شیمه‌تی وڵاتن – ئه‌وه‌ به‌ ساڵانه‌ بێ پسانه‌وه‌ به‌رده‌وامه‌. ئه‌وه‌ یه‌كێک له‌ که‌تنه‌ دێمۆکڕاتیکه‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کانی سه‌رده‌می ئێمه‌یه‌ که‌ ئه‌و مافه‌ مرۆڤه‌ی که‌ پێی ده‌گوتری مافی دووچاوکی له‌ گه‌ڵ نه‌کردن بۆ نیوه‌ی دانیشتوان ده‌سته‌به‌ر ناکرێ!
- مووچه‌ی مانگانه‌ی ژنان بۆ کارێکی ته‌واو وه‌خت به‌ شێوه‌ی مامنێونجی 4700 کڕۆن له‌ ئی پیاوان که‌متره‌. به‌ شێوه‌ی مامنێونجی داهاتی ژنان 84 له‌ سه‌دی داهاتی پیاوانه‌. ئه‌وه‌ له‌ هه‌موو ئاستی مووچان دا وایه‌، نه‌ک هه‌ر له‌ ناو ئه‌و بڕه‌ مووچه‌یه‌ی له‌ ئاستی خواره‌وه‌ دایه‌. به‌شی هه‌ره‌ گه‌وره‌ی جیاوازی مووچه‌ بریتییه‌ له‌ جیاوازی له‌ نێوان که‌رت و پیشه‌ی جیاواز . ئه‌گه‌رچی داوخوازی درێژه‌ دان به‌ په‌روه‌رده‌، به‌رپرسیاره‌تی و هه‌وڵدان زۆر جار بایه‌خیان وه‌ک یه‌ک وایه‌، به‌ڵام جیاوازی له‌ سه‌ر بنه‌مای جینسییه‌ت چه‌ند ئه‌سکیناسی هه‌زار کڕۆنییه‌. ئه‌و جیاوازی مووچه‌یه‌ له‌ ماوه‌ی سی ساڵی ڕابردوو دا هه‌ر درێژه‌ی کێشاوه‌. به‌ کورتی و له‌ سه‌ر یه‌ک ژنان ساڵانه‌ 70 میلیارد کڕۆن که‌متر وه‌رده‌گرن. ئه‌گه‌ر مرۆ ئه‌وه‌ به‌ گوێره‌ی ڕۆژ و سه‌عات بئه‌ژمێرێ له‌ هه‌ر ده‌قیقه‌یه‌ی دا ده‌کاته‌ 100000 کڕۆن.
- ئه‌و دراوه‌ی بزووتنه‌وه‌ی " ده‌ستپێشخه‌ری فێمینیستی" ئاوری تێبه‌ردا تۆماس مازێتی و په‌ر ئێریکسۆن له‌ شه‌ریکه‌ی رێکلامی ستودیۆ تۆتاڵ باربوویان کردبووین. ئه‌وان به‌ جیاوازی نێوان مووچه‌ی ژنان و پیاوان هه‌ژابوون و نه‌وه‌ی که‌ له‌وباره‌یه‌وه‌ پارلمان هیچ ناکا و ده‌ستی لێ به‌رداوه‌ته‌وه‌. ئه‌وان ڕوویان له‌ فێمینیزم کرد بۆ ئه‌وه‌ی پشتیوانی له‌ کاری سیاسی ئێمه‌ بکه‌ن و بۆ ئه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی مووچه‌ له‌ به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردن دا بوروژێنین.

تۆماس مازێتی له‌ نامه‌یه‌کی سه‌رئاواڵه‌ بۆ لاپه‌ڕه‌ی بیروڕای سڤێنسکا داگ بلاده‌ت، له‌ وڵامی ڕه‌خنه‌ی بیرگیتا ئولسۆن دا ده‌نووسێ:

".... پێرێ ئه‌من ڕێگه‌م دا به‌ ده‌ستپێشخه‌ری فێمینیستی که‌ ئه‌و 50000 کڕۆنه‌ی پاشه‌که‌وتم کردبوو ئاور تێبه‌ردا بۆ ئه‌وه‌ی نێشان بدرێ که‌ کۆمه‌ڵه‌ چه‌ند ناعادڵانه‌یه‌... ئه‌من ده‌بوو بڕیارێک بده‌م. ئه‌من ده‌متوانی وه‌ک ئه‌و چه‌ند ساڵانه‌ی دوایی به‌رده‌وام بم . سه‌فه‌ر بکه‌م و له‌ ده‌ره‌وه‌ نانی باش بخۆم. بچمه‌ شایی و پارتییان. یان به‌ڵکوو له‌ ماڵێ گه‌رماوه‌که‌م ته‌عمیر که‌م وده‌ستێکی پێدا بهێنم. ئه‌گه‌ر ئه‌من ئه‌وه‌م کردبا، ئه‌من پێم وا نییه‌ ئه‌توو له‌ لاپه‌ڕه‌که‌ت له‌ فه‌یس بووک دا نووسیبات باشتر وابوو ئه‌من پاره‌که‌م به‌ شوێنێک به‌خشی با.... ئه‌توو ده‌توانی و ده‌بوو پاره‌که‌ت باربووی پڕۆژه‌یه‌ک بکه‌ی که‌ خۆت باسی ده‌که‌ی و به‌ وشه‌ی توو؛ ده‌تتوانی ژیانی چوارسه‌د کچی چکۆڵه‌ ڕزگار بکه‌ی. به‌ڵام ئه‌توو ئه‌وه‌ ناکه‌ی.ئه‌توو بۆ خۆت بڕیار ده‌ده‌ی چ له‌ دراوه‌که‌ت بکه‌ی به‌ وردی هه‌ر وه‌ک هه‌ر سوێدییه‌ک ده‌یکا، به‌ پاره‌ی خۆی تلێڤیزیۆنی پان ، قه‌یاغێک، کیفێک یان شتێکی دیکه‌ی پێ ده‌کڕێ که‌ ڕه‌نگه‌ پێویستی ژیانیش نه‌بێ.... ئه‌من دراوی خۆم ئاوا به‌کار هێنا بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی خه‌ڵک سه‌باره‌ت به‌و بارودۆخه‌ سه‌یره‌ ناعادڵانه‌یه‌ ڕابکێشم که‌ تێیدا کاری ژنان به‌ که‌م بایه‌ختر داده‌ندرێ... به‌وکاره‌ ئێستا ئه‌و خه‌به‌ره‌ به‌ دنیا دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌. به‌ڕێگای میدیای نێونه‌ته‌وه‌یی له‌ بی بی سی یه‌وه‌ بگره‌ تا ده‌گاته‌ واشنگتن پۆست به‌ سه‌دان میلیۆن ئینسان خه‌به‌ری ئه‌و ناعه‌داڵه‌تییانه‌یان به‌ گوێ گه‌یشتووه‌.... به‌ڵام نازانم ئه‌توو له‌ پڕ بۆ تووڕه‌ ده‌بی و ئامۆژگاریم ده‌که‌ی ده‌بوو ئه‌و دراوه‌ بۆ شتێکی دیکه‌ ته‌رخان بکه‌م. ئه‌من به‌و دراوه‌ ماشێنم نه‌کڕیوه‌، نه‌مداوه‌ به‌ خواردنه‌وه‌ فڕی که‌م، ئه‌وه‌ دراوی تۆش نین. ئه‌و به‌ میلیۆنان کڕۆنانه‌ی که‌ هه‌تا مانگێکی دیکه‌ خه‌رج ده‌کرێن بۆ ئه‌وه‌ی سوێدی پێ سواغ بدرێ به‌ شکڵ و شه‌ماییلی به‌ڕێزت. گه‌ڵۆ ئه‌و دراوانه‌ نه‌ده‌بوو ته‌رخان بکرێن بۆ ڕزگار کردنی ئه‌و کچه‌ چکۆڵانه‌ی باست کردوون.نا به‌پێی قسه‌ی توو بێ هه‌ر ئه‌و 50000 کڕۆنه‌ی که‌ به‌کارهێندرا بۆ ورووژاندنی مشتومڕ و قسه‌ له‌سه‌ر کردنی مووچه‌ی له‌ خواره‌وه‌تری ژنان ده‌بوو بۆ ڕزگار کردنی ئه‌و کچانه‌ چووبا.هه‌رچونێک بێ ئه‌وه‌ کرا و ئێستا جارێ پاره‌م به‌ ده‌سته‌وه‌ نه‌ماوه‌، جا بۆیه‌ ئه‌من پێشنیارت پێده‌که‌م 100000 کڕۆن له‌ بوودجه‌ی به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردنی پارتی فۆڵک (فۆڵک پارتییه‌ت) بۆ جۆره‌ کارێکی خێر ته‌رخان بکه‌ی."

ئاور تێبه‌ردانی 100000 کڕۆن وڵامێک بوو بۆ ئه‌و پرسیاره‌ی که‌ ئێمه‌ چۆن ده‌توانین به‌ باشترین شێوه‌ ئه‌و بڕه‌ دراوه‌ به‌کار بهێنین هه‌م بۆ ئه‌وه‌ی دووچاوکی له‌ گه‌ڵ کردن به‌ زه‌قی پیشان بده‌ین و هه‌م ئه‌و ڕاستییه‌ش به‌ بیروڕای گشتی ڕابگه‌یێنین که‌ ئێمه‌ له‌ " ده‌ستپێشخه‌ری فێمینیستی" پێشنیارمان هه‌یه‌ که‌ به‌ڕێگای وه‌قفێکی یه‌کسانی ئه‌و گرێیه‌ بکرێته‌وه‌.

ئه‌و وه‌قفی یه‌کسانییه‌ ده‌کرێ به‌ ڕیگای زیادکردنی ئه‌و خه‌رجییه‌ی خاوه‌نکار ده‌یدا به ڕێژه‌ی نیو له‌ سه‌د دابین بکرێ هاوکات له‌ گه‌ڵ دانی هه‌مان ڕاده‌ له‌ دراو له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌.بۆ خۆ پاراستن له‌ پێهاته‌کانی هه‌ڵمسانی دراویگشت ئه‌و سه‌ندیکایانه‌ی که‌ پیاو تێیاندا زاڵن داوخوازی بۆ قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی خۆیان بکێشنه‌وه‌ به‌و پێیه‌ی‌ بڕی مووچه‌ له‌وکه‌رتانه‌ی دا که‌ ژنان زاڵن هه‌ڵده‌کشێن.پێشنیاری دامه‌زراندنی وه‌قفی یه‌کسانی به‌ته‌واوی ئه‌و بارودۆخه‌ی که‌ پیاوان هه‌میشه‌ پێویسته‌ زیاتریان به‌ر بکه‌وێ هه‌ڵده‌وه‌شێنێ. ئه‌وه‌ش ده‌بێ به‌گۆڕانێک له‌ پێوه‌ری مووچه‌ دانی سوێدێ دا.
ئیدی ئێمه‌ چێ دی به‌ وڵامی ستاندارد ڕازی نین – ئه‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌که‌ پای لایه‌نانی بازاری کار ده‌گرێته‌وه‌.ئێمه‌ ده‌مانه‌وێ ده‌ستپێشخه‌ری سیاسی ببینین و له‌و داوخوازه‌ماندا چه‌ند سه‌ندیکا پشتیوانیمان
لێ ده‌که‌ن.ئه‌وه‌ش به‌و به‌شداریه‌ زۆره‌ له‌و سێمیناره‌ی دا ده‌رده‌که‌وێ که‌ دوو ڕۆژ دوای کرده‌وه‌که‌ی ئالـمێدالن ڕێکمان خست. زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و سه‌رۆکی سه‌ندیکایانه‌ی که‌ له‌وێ بوون به‌ ته‌واوی له‌ گه‌ڵ بۆچوونی ئێمه‌ بوون که‌ ده‌بێ کاری زیاتر له‌ وتووێژه‌ئاساییه‌کان بکرێ بۆ ئه‌وه‌ی عه‌داڵه‌تێک له‌ نێوان ئه‌و مووچانه‌ی به‌ پێی که‌رت ده‌درێن پێک بهێندرێ.
مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ بڵێم له‌ مێژه‌ خه‌ڵکێکی زیاتر له‌وه‌ تێگه‌یشتوون که‌ ژنان له‌ سوێد به‌ گشتی به‌یه‌که‌وه‌ هه‌ر ده‌قیقه‌یه‌ی 100000 کڕۆن له‌ پیاوان که‌متر وه‌رده‌گرن.ئه‌وه‌ به‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ که‌ قه‌ره‌بوو کردنه‌وه‌ی بیمه‌ی نه‌خۆشی،پاره‌ی بێکاری و یارمه‌تی منداڵ بۆ ژنان که‌متره‌ و ئاکامی ئه‌وه‌ش ده‌گاته‌ دراوی خانه‌نشینی که‌متر بۆ ژنان. ده‌نگده‌ران مافی خۆیانه‌ بزانن پارتییه‌ک هه‌یه‌ که‌ دووچاوکی کردن له‌ مووچه‌ دا به‌ شتێکی جیدی ده‌زانێ و پێشنیارێکی کۆنکرێت و ئافرێنه‌رانه‌ی هه‌یه‌ بۆ چاره‌سه‌ری.جا بۆیه‌ ده‌کرێ ئه‌تۆش له‌ لای خۆته‌وه‌ ئه‌م زانیارییه‌ بڵاو بکه‌یه‌وه‌.

سیمیرشامن 15ی ژووییه‌ی 2010

گوردون شیمان

وه‌رگێڕان له‌ سوێدییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

Saturday, July 17, 2010

پشکۆیه‌ک له‌ خۆڵه‌مێشدا، به‌شێکی گرنگ له‌ ژیاننامه‌ی هۆمه‌ر شێخمووس


هۆمه‌رشێخمووس
وێنه‌: ئینترنێت

نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د له‌باره‌ی ئه‌زموونی (پشكۆیه‌ك له‌خۆڵه‌مێشدا) ده‌دوێت:

هه‌ر كه‌سێك بیره‌وه‌ریی خۆی بنووسێته‌وه‌ ده‌بێ پشت به‌ به‌ڵگه‌نامه‌ ببه‌ستێت
سازدانی: سامان حه‌مه‌كه‌ریم‌ 15/7/2010

كتێبـی پشكۆیه‌ك له‌خۆڵه‌مێشدا (به‌شێكی گرنگ له‌ژیاننامه‌ی هۆمه‌ر شێخ مووس)، دیدارێكی رۆژنامه‌وانی دوورودرێژه‌، نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د له‌گه‌ڵ سیاسه‌تمه‌دار هۆمه‌ر شێخ مووس ئه‌نجامیداوه‌. ئاماده‌كاری كتێبه‌كه‌ له‌باره‌ی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌وه‌ ده‌ڵێ: نه‌هاتووم ژیاننامه‌ی هۆمه‌ر شێخ مووس وه‌ك چۆن خۆی ده‌یه‌وێ بنووسمه‌وه‌، به‌ڵكو كارێكی رۆژنامه‌گه‌رییم كردووه‌و له‌هونه‌ری رۆژنامه‌نووسیشدا ده‌چێته‌ خانه‌ی چاوپێكه‌وتنی درێژ، به‌لام له‌و هونه‌ره‌دا سوودم له‌هونه‌ری بیۆگرافیای نووسین وه‌رگرتووه‌و له‌هێڵه‌ هونه‌رییه‌كانی ئه‌و كاره‌ لام نه‌داوه‌. هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: هه‌وڵمداوه‌ له‌دووتوێی پرسیاره‌كانمدا چه‌ندان رووداوی مێژووی بوروژێنم كه‌وه‌لامه‌كانی ده‌بنه‌ سه‌رچاوه‌یه‌ك له‌سه‌رچاوه‌ باوه‌ڕپێكراوه‌كان بۆ نووسینه‌وه‌ی مێژووی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازانه‌ی گه‌لی كوردستان به‌گشتیی و مێژوووی ژیانی حزبایه‌تی كوردی به‌تایبه‌تی.
هۆمه‌ر شێخ مووس ساڵی 1942 له‌شارۆچكه‌ی عامووده‌ له‌كوردستانی رۆژئاوا (سوریا) له‌دایك بووه‌. له‌7/2/1962 چووه‌ته‌ ئه‌وروپا. ساڵی 1972 له‌زانكۆی ستۆكهۆڵم بڕوانامه‌ی ماسته‌ری وه‌رگرتووه‌، بابه‌تی بڕوانامه‌كه‌ی سه‌باره‌ت به‌كێشه‌ی سنوور بووه‌ له‌نێوان چین و یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا.
ساڵی 1975 بووه‌ به‌ئه‌ندامی ده‌سته‌ی دامه‌زرێنه‌ری یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، ئه‌ندام بووه‌ له‌كۆمیته‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌و لێپرسراوی یارمه‌تیده‌ری ی.ن.ك بووه‌ بۆ كۆمه‌ڵه‌ی خوێندكارانی كوردستان له‌ده‌ره‌وه‌ی ولات-ئه‌كسا.
له‌كۆبوونه‌وه‌كانی كۆمیته‌ی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستاندا له‌ساڵی 1980 به‌ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی هه‌ڵبژێردراوه‌. بۆ ماوه‌ی ساڵ و نیوێك ئه‌ندامی كارگێڕی مه‌كته‌بی سیاسی بووه‌ له‌كوردستان.
بۆ زیاتر ئاشنابوون به‌كتێبـی پشكۆیه‌ك له‌خۆڵه‌مێشداو جۆنێتی ئاماده‌كردنی و قسه‌كردن له‌باره‌ی گرنگیییه‌كانی ئه‌م كتێبه‌وه‌، له‌م دیداره‌دا نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د ئاماده‌كاری كتێبه‌كه‌، زانیاری زیاتری خستۆته‌ڕوو.
*چۆن ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌ت به‌خه‌یاڵدا هات، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كاك عومه‌ر خۆی بیره‌وه‌رییه‌كانی بنووسێته‌وه‌ چاوپێكه‌وتنت له‌گه‌ڵ كرد؟
-دوای ئه‌وه‌ی بابه‌تی ماسته‌ره‌كه‌م دیاریكرد كه‌سه‌باره‌ت به‌ڕۆژنامه‌گه‌ریی نهێنی كوردی بوو، كه‌می سه‌رچاوه‌ یه‌كێك بوو له‌كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كان، له‌به‌رئه‌وه‌ ماسته‌ره‌كه‌م باسی رۆژنامه‌گه‌ریی نهێنی كوردی ده‌كرد له‌ساڵی 1961 بۆ 1991، لێره‌ ئیتر من هه‌ڵوه‌سته‌یه‌كم كرد كه‌چۆن ئه‌و سه‌رچاوانه‌ په‌یدا بكه‌م، خه‌یاڵم بۆئه‌وه‌ چوو كه‌ته‌نیا گرنگی به‌كه‌سایه‌تییه‌كان بده‌م و دوایی رۆژنامه‌كان كۆبكه‌مه‌وه‌، وه‌ك هه‌موان ده‌زانن رۆژنامه‌گه‌ریی نهێنی یه‌كێك له‌گرفته‌ گه‌وره‌كانی ئه‌وه‌یه‌ زۆربه‌ی ژماره‌كانی فه‌وتاوه‌، دوای ئه‌وه‌ی كه‌چوومه‌ ده‌ره‌وه‌و جێگیربووم ده‌ستمكرد به‌كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و سه‌رچاوانه‌و بڕیاریشمدا هه‌رچی كتێبخانه‌ی گشتیی و كه‌سێتی هه‌یه‌ به‌سه‌ری بكه‌مه‌وه‌، بۆ نموونه‌ هیوام ده‌خواست كه‌كتێبخانه‌كانی كاك عومه‌ر شێخ مووس و د. كه‌مال فوئاد ببینم، ئه‌وه‌ی مام جه‌لال و د.فوئادیش ببینم هه‌روه‌ها ئه‌رشیفه‌ هه‌ره‌ تایبه‌تییه‌كه‌ی پارتی ببینم، ئه‌وه‌بوو ده‌ستم به‌كاك عومه‌ر گه‌یشت، ئه‌وكاته‌ سه‌رۆكی به‌شی كوردی رادیۆی ده‌نگی ئه‌مریكا بوو، چه‌ند نامه‌یه‌كم بۆ نارد، به‌لام له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌رشیفه‌كه‌ی له‌سوید بوو نه‌ده‌كرا كاری تیا بكه‌م، كه‌گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ سوید ئه‌و بیرۆكه‌یه‌م بۆ باسكردو ئه‌ویش زۆری پێ باش بوو، یه‌كه‌م شت داوام لێكرد وتم: ئێمه‌ رووبه‌ڕوو قسه‌ ده‌كه‌ین، ده‌بێ وه‌لامه‌كانی تۆش زۆر رووبه‌ڕوو بێت، به‌بێ پێچ و په‌نابێت، پێموت تۆ پیاوێكی دیپلۆماسیت و له‌بواری سیاسه‌تدا كارتكردووه‌و بوارت پێ ناده‌م كه‌وه‌ك پیاوێكی دیپلۆمات وه‌لام بده‌یته‌وه‌، ئه‌وه‌بوو بیرۆكه‌كه‌. كاك عومه‌ر هه‌ر وه‌ك خوێندنه‌وه‌م بۆ كردبوو، ئه‌و پیاوه‌ به‌شێكه‌ له‌ئه‌رشیف، زاكیره‌ی به‌شێكه‌ له‌ئه‌رشیف و شتی زۆركه‌م بیرچۆته‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌رشیفێكی زۆر باشی هه‌یه‌ له‌ماڵه‌وه‌، زۆر شتی پاراست بوو، ده‌توانم بڵێم ته‌نێكی زیندووه‌ له‌بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازانه‌ی گه‌لی كوردستان له‌هه‌ر چوار پارچه‌كه‌دا.
*له‌م كاره‌دا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشتیان به‌چی به‌شتووه‌؟
-من بیۆگرافیام نووسیوه‌ته‌وه‌، به‌لام وه‌ك له‌پێشه‌كی كتێبه‌كه‌دا باسمكردووه‌ ده‌توانم بڵێم ئه‌و بیۆگرافیایه‌ كارێكی رۆژنامه‌نووسییه‌ تێكه‌لاوی رۆحی بیۆگرافیام كردووه‌، ئه‌وه‌ی من پشتم پێ به‌ستووه‌، زانیاریی و خوێندنه‌وه‌ی خۆم بووه‌، پرسیاره‌كانم له‌سه‌ر ئه‌و ئاسته‌ داڕشتووه‌، پێشه‌كی بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌شێوه‌یه‌كی زاره‌كی له‌سه‌ر ژیانی كاك عومه‌ر كارم كرد، پرسیاره‌كان چۆن دابڕێژم؟ به‌ چ ئاستێكدا كار بكه‌م؟ چۆن هه‌نگاوه‌كان بنێم؟ من و كاك عومه‌ر ده‌مێك بوو یه‌كترمان ده‌ناسی، ده‌توانم بڵێم له‌ساڵی 1993وه‌ چه‌ند دانیشتنێكمان پێكه‌وه‌ كردبوو، ده‌مزانی ئه‌و پیاوه‌ ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی زیره‌كانه‌ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ نه‌كه‌م راده‌كات له‌وه‌لامی پرسیاره‌كان، ته‌نانه‌ت زۆرجار ده‌بینی تووشی هه‌ڵوێسته‌یه‌كی ناڕه‌حه‌تم كردووه‌و سه‌ره‌تا پێی ناخۆش بوو، به‌لام دواتر پێی وتم كه‌دیاره‌ تۆ ده‌ته‌وێ چاوپێكه‌وتنی رۆژنامه‌نووسیم له‌گه‌ڵ بكه‌ی نه‌ك ژیانم بنووسییه‌وه‌، من وتم نه‌خێر ژیانت ده‌نووسمه‌وه‌ به‌شێوه‌ی چاوپێكه‌وتنی رۆژنامه‌نووسی، به‌م شێوه‌یه‌ هه‌نگاوه‌كانم ناوه‌.
سوود وه‌رگرتن له‌ئه‌رشیف
*كاك عومه‌ر تا چه‌ند له‌م كاره‌دا به‌شداری كردووه‌؟

نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د، ئاماده‌کاری کتێب
وێنه‌ : کوردستانی نوێ

-كاك عومه‌ر خۆی به‌شێكه‌ له‌كاره‌كه‌، چاوپێكه‌تنه‌كه‌ سه‌ره‌تا له‌سه‌ر كاسێت تۆمار كراوه‌و دواتر تایپم كردووه‌، كاك عومه‌ر به‌هه‌موو مسۆده‌كاندا چۆته‌وه‌، ده‌یانجار ده‌ستكاریمان كردووه‌، چه‌ندینجار مێژووه‌كانمان گۆڕیوه‌، ده‌یانجار پرسیاری له‌كاك كه‌مال فوئاد له‌ د.فوئاد له‌هه‌ڤاڵ مام جه‌لال و له‌خه‌ڵكیتر ده‌كرد، بۆ ئه‌وه‌ی به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چێت. له‌هه‌مووی گرنگتر كه‌ئێمه‌ زۆر كارمان تێداكرد ئه‌رشیفه‌كه‌یه‌تی.
*چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ به‌گشتیی چه‌ند كاتی خایاندو به‌چه‌ند دانیشتن كۆتایی هات؟
-سه‌ره‌تا سێ دانیشتنمان كرد، به‌لام له‌به‌رئه‌وه‌ی شیكارێكی پزیشكی زۆر خراپییان بۆ كرد كه‌گوایه‌ شێرپه‌نجه‌یه‌تی، به‌م هۆیه‌وه‌ كاره‌كه‌ تۆزێك وه‌ستا، له‌و حاڵه‌ته‌دا كه‌ تۆ پێت بوترێ ئه‌و نه‌خۆشییه‌ته‌ ئه‌وه‌ حاڵه‌تێكی نه‌فسی زۆر ناخۆش دروست ده‌كات، من وتم بۆ ئه‌وه‌ی هه‌م ئه‌و به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چێت و هه‌م بۆ ئه‌وه‌ی پشوویه‌ك بدات كاره‌كه‌م سێ بۆ چوار مانگ وه‌ستا، به‌گشتیی ئێمه‌ هه‌شت مانگ زیاتر له‌م كتێبه‌دا كارمان كردووه‌، زیاتر له‌11 بۆ12 جار بۆ چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ دانیشتووین، به‌لام من تائێستاش له‌گه‌ڵ كاك عومه‌ردا داده‌نیشم بۆئه‌وه‌ی ئه‌م كتێبه‌ له‌چاپی دووه‌میدا ئه‌گه‌ر سه‌رنجێك شتێكمان هه‌بێت ده‌ستكاری بكه‌ین و چاكی بكه‌ینه‌وه‌.
مێژوو خاڵی نێگه‌تیڤیشی تێدایه‌
*ئه‌و ناڕه‌حه‌تی و رێگریانه‌ چی بوون، له‌م كاره‌دا هاتنه‌ رێگاتان؟
-تاكه‌ شتێك كه‌هه‌بووبێ به‌داخه‌وه‌ ئه‌وه‌بوو ده‌بوایه‌ دڵی حزبی كوردی رابگرین، دڵی سه‌ركرده‌كانی كورد رابگرین. من پیاوێكم به‌ڕاستی باوه‌ڕم به‌م مه‌سه‌له‌یه‌ نییه‌، له‌وه‌ته‌ی له‌ده‌ره‌وه‌م له‌سه‌ر یه‌ك رێچكه‌و میتۆد ئیش ده‌كه‌م و ده‌مه‌وێ قه‌ناعه‌ت به‌پارتی و یه‌كێتی به‌تایبه‌تی و حزبی كوردی به‌گشتیی بێنم كه‌مێژووی ئێوه‌ ته‌نیا پۆزه‌تیڤ نییه‌و نێگه‌تیڤیشی تێدایه‌، ده‌بێ خه‌ڵك نێگه‌تیڤه‌كانیشی ببینێ، مادام ئێوه‌ بڕیارتان داوه‌ چه‌ندان زانكۆ له‌كوردستاندا بكه‌نه‌وه‌، كه‌ به‌واتای پێناسه‌كردن زانكۆ واته‌ شوێنی لێكۆڵینه‌وه‌. كه‌واته‌ ئه‌و لێكۆڵه‌ره‌وانه‌ پێویستیان به‌سه‌رچاوه‌ هه‌یه‌، كه‌واته‌ مادام ئێوه‌ به‌شێكن له‌نێگه‌تیڤ و پۆزه‌تیڤی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی گه‌لی كورد ده‌بێت ئه‌و سه‌رچاوانه‌ به‌ده‌ربخرێن.
له‌و بواره‌دا هه‌وڵمدا به‌سه‌ر ئه‌و گرفتانه‌دا زاڵ بم و ته‌نیا چه‌ند شتێك باس نه‌كه‌ین كه‌بزانین ئه‌و شتانه‌ ناوزڕاندنن، واته‌ هه‌ندێ شتن كه‌به‌داخه‌وه‌ ئه‌مڕۆ رۆژنامه‌گه‌ریی كوردی تێیكه‌وتووه‌ یان كاری له‌سه‌ر ده‌كات، كۆمه‌ڵێ شتی وه‌ك كاركردن له‌سه‌ر زاكیره‌، كاركردن له‌سه‌ر زاكیره‌ كارێكه‌ ده‌توانم بڵێم به‌شێكه‌ له‌پڕۆسه‌ی چه‌واشه‌كردنی بیۆگرافیا، ئێمه‌ هه‌وڵماندا به‌سه‌ر ئه‌و گرفتانه‌دا زاڵبین. به‌لام ده‌توانم بڵێم هێشتا زۆر شت ماوه‌ له‌كاسێته‌كاندا نه‌م نووسیوه‌ته‌وه‌، ئه‌و شتانه‌ش شتی زۆر حه‌ساسن و دۆكیۆمێنتیان له‌گه‌ڵدایه‌، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ڵێن عومه‌ر شێخ مووس و نه‌وزاد عه‌لی ئه‌حمه‌د كارێكیان كردووه‌ كه‌ده‌یانه‌وێ ماڵی كورد تێكبده‌ن.
له‌ڕاستیدا ئه‌وه‌ تێكدان نییه‌ من لێكۆڵه‌رم كاك عومه‌ر خۆی لێكۆڵه‌ره‌، مرۆڤی لێكۆڵه‌ر به‌رده‌وام به‌دوای به‌ڵگه‌دا ده‌گه‌ڕێت، ده‌بێت تۆ كه‌به‌ڵگه‌ت دۆزییه‌وه‌ كار له‌سه‌ر به‌ڵگه‌كان بكه‌یت تاده‌گه‌یته‌ ئه‌نجامێك، من گومانم له‌زۆر كتێب هه‌یه‌ له‌سه‌ر مێژوویی بزووتنه‌وه‌ی زرگاریخوازیی گه‌لی كورد نووسراوه‌، من به‌و میتۆده‌ی كه‌كاری پێده‌كه‌م ته‌نیا ده‌مه‌وێ به‌ڵگه‌كان به‌خوێنه‌ری كوردو لێكۆڵه‌ری كورد بده‌م، پێیان بڵێم كاكه‌ ئه‌وه‌یه‌ مێژووی ئێوه‌، من چی بكه‌م كه‌ڕۆژنامه‌ی خه‌بات له‌11ی ئه‌یلولی 1961 ده‌رنه‌چووه‌، ئه‌وه‌ سوچی من نییه‌، من دۆزیمه‌وه‌ كه‌دوای چه‌ندان مانگ رۆژنامه‌ی خه‌بات ده‌ستی به‌ده‌رچوون كردووه‌، به‌س شۆڕشه‌كه‌ ده‌ڵێن 11/9 ده‌ستی پێكردووه‌، ئه‌وانه‌ هه‌مووی پرسیارن، ئێمه‌ هه‌وڵمانداوه‌ له‌م كتێبه‌دا كۆمه‌ڵێك پرسیاریش بخه‌ینه‌ڕوو، كۆمه‌ڵێك پرسیار بۆ ئه‌وه‌ی لێكۆڵه‌ری كورد به‌دوایاندا بگه‌ڕێت، مه‌رج نییه‌ سه‌رچاوه‌كان له‌م كتێبه‌دابن، پێانده‌ڵێین بڕۆن له‌شوێنیتر سه‌رچاوه‌كان بدۆزنه‌وه‌.
تۆماركردنی بیره‌وه‌ریی له‌ڕێگای چاوپێكه‌وتنه‌وه‌
*له‌ قۆناغه‌كانی شۆڕشی كورددا چه‌ندان كه‌س هه‌یه‌ به‌شدارییان كردووه‌، پێت باشه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ ئه‌گه‌ر توانای نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كانیان نییه‌، به‌م شێوه‌یه‌ چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵ بكرێ بۆ تۆماركردنی بیره‌وه‌رییه‌كانیان؟
-بۆ وه‌لامی پرسیاره‌كه‌ت، من پێم چاكه‌ هه‌موویان بیره‌وه‌ریی خۆیان بنووسنه‌وه‌، به‌لام زۆر گرنگه‌ دۆكیۆمێنتی له‌گه‌ڵ بلاوبكه‌نه‌وه‌، دیسان ده‌یڵێمه‌وه‌ زاكیره‌ زۆرجار درۆمان له‌گه‌ڵدا ده‌كات، مێژوو شتێكه‌ كه‌ده‌بێ رووداو بنووسرێته‌وه‌، رووداویش پێویستی به‌دۆكیۆمێنت هه‌یه‌.
بایه‌خدانی زیاتر به‌مێژوو
*ئه‌م كتێبه‌ به‌گشتیی ته‌وه‌ره‌كانی باسی چی ده‌كه‌ن و كام ته‌وه‌ر له‌چاوپێكه‌وتنه‌كه‌دا زیاتر بایه‌خی پێدراوه‌؟
-زیاتر بایه‌خمان به‌مێژوو داوه‌، ده‌توانین بڵێین كتێبه‌كه‌ زیاتر كاری له‌سه‌ر میتۆدی مێژوو كردووه‌، مێژووی ژیانی عومه‌ر شێخ مووس، مێژووی ئه‌م پیاوه‌ش به‌شێكی زیندووه‌ یان ده‌توانین بڵێین ته‌نێكی زیندووه‌ له‌بزووتنه‌وه‌ی زرگاریخوازیی گه‌لی كورد له‌هه‌ر چوار پارچه‌ی كوردستان، به‌تایبه‌تی له‌ناو یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، به‌شێكی هه‌ره‌ زیندووی ژیانی كاك عومه‌ر بریتییه‌ له‌مێژووی ی.ن.ك له‌كتێبه‌كه‌شدا زۆر ته‌ئكیدمان له‌و بواره‌ كردۆته‌وه‌، بۆ بێ چانسی ئێمه‌ش ئه‌و كاته‌ی ئێمه‌ چاوپێكه‌وتنه‌كه‌مان ده‌كرد، ی.ن.ك به‌قه‌یرانێكدا تێده‌په‌ڕی، كه‌هیوادارم ئه‌و قه‌یرانه‌ به‌سه‌ر بچێت، ئه‌مه‌ زۆرجار ئیتر وای له‌ئێمه‌ ده‌كرد كه‌بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر كۆمه‌ڵێك گرفت كه‌كاتی خۆی له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی یه‌كێتییه‌وه‌ دروست بووه‌، به‌لام به‌گشتیی له‌ناو یه‌ك كه‌وانه‌دا كۆی بكه‌ینه‌وه‌ ئه‌مه‌ مێژوویی ژیانی عومه‌ر شێخ مووسه‌.
دۆكیۆمێنتی ئۆرجیناڵ
*ده‌توانین بڵێین تۆ له‌ڕێگای ژیانی كاك عومه‌ره‌وه‌ مێژووی ی.ن.ك ده‌گێڕیته‌وه‌؟
-ئه‌و دۆكیۆمێنتانه‌ی ئێمه‌ بلاومانكردوونه‌ته‌وه‌، زۆربه‌یان دانه‌ ئۆرجیناڵه‌كانن كه‌ئێمه‌ سكانمان كردوون، زۆربه‌ی زۆریشیان دۆكیۆمێنته‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانن، هیوادارم ئه‌وانه‌ی مێژووی ی.ن.ك ده‌نووسنه‌وه‌ ئه‌م كتێبه‌ به‌یه‌كێك له‌سه‌رچاوه‌كان دابنێن، چونكه‌ دۆكیۆمێنته‌كانی ی.ن.ك له‌لای چه‌ند كه‌سێكه‌، زۆرجار پێویسته‌ مرۆڤ به‌راوردی ئه‌و دۆكیۆمێنتانه‌ بكات، زۆربه‌ی زۆریان له‌لای د.كه‌مال فوئاده‌، به‌شێكیان له‌لای د.فوئاد مه‌عسوم و مام جه‌لال و ئه‌وانه‌شی كه‌لای كاك عومه‌ر بوون ئێمه‌ ناردمان بۆ زانكۆیه‌كی به‌ریتانی، به‌لام زۆربه‌ی زۆریان له‌لای من هه‌م وه‌ك دانه‌ی ئۆرجیناڵ و هه‌م به‌فۆتۆكۆپی هه‌یه‌، ئه‌وانه‌ی كه‌دوو دانه‌بوون به‌ره‌زامه‌ندی كاك عومه‌ر من دانه‌یه‌كیانم هه‌ڵگرتووه‌و لای خۆم دامناوه‌، ئه‌وانیتریشم كۆپیكردووه‌و له‌لای منیش هه‌یه‌، به‌لام دڵنیاتان ده‌كه‌مه‌وه‌ كاك عومه‌ر زۆر راستگۆیانه‌ كاری له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ كردووه‌، ئێمه‌ كه‌كتێبه‌كه‌مان ته‌واوكرد كاك عومه‌ر یه‌ك پرسیاری كۆتایی لێمكردو وتی: ئه‌رێ له‌قسه‌كانم زیاده‌ڕۆییم نه‌كردووه‌؟ مجامه‌له‌م نه‌كردووه‌؟ ئه‌گه‌ر ده‌زانی ئه‌م دوو شته‌ی تێدایه‌ باكتێبه‌كه‌ چاپ نه‌كه‌ین. ئه‌وه‌ جۆرێكه‌ له‌بیركردنه‌وه‌ی ته‌ندروستی كه‌سێك كه‌به‌شێكه‌ له‌بزووتنه‌وه‌یه‌كی زۆر زیندووی كوردایه‌تی، ئه‌گه‌ر من بموتایه‌ با چاپی نه‌كه‌ین ده‌یوت با چاپی نه‌كه‌ین.
*زۆربه‌ی ئه‌و بیره‌وه‌رییانه‌ی نووسراونه‌ته‌وه‌ له‌سالانی دوای راپه‌ڕینه‌وه‌ هه‌ست ده‌كه‌یت كه‌موكورتی تێدایه‌، بۆ نموونه‌ فلان رووداو له‌ساڵێكدا روویداوه‌، ئه‌گه‌ر سێ بیره‌وه‌ریی بێنی بیخوێنیته‌وه‌ ده‌بینی هه‌ریه‌كه‌یان به‌شێوه‌یه‌ك باسی ده‌كات، ده‌توانین بڵێین له‌م بیره‌وه‌رییانه‌دا كه‌تۆ زیاتر پشتت به‌دۆكیۆمێنته‌كان به‌ستووه‌ ئه‌و كێشانه‌ چاره‌سه‌ركراون. ئه‌گه‌ر بابه‌تێك كاك عومه‌ر شێخ مووس گێڕابێتییه‌وه‌ به‌به‌ڵگه‌نامه‌وه‌ ئه‌وا یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌و ته‌فسیری تر هه‌ڵناگرێت؟
بیره‌وه‌ریی و به‌ڵگه‌نامه‌
-ئه‌و براده‌رانه‌ی ده‌یانه‌وێ به‌شێوه‌یه‌كی زانستی مێژووی ی.ن.ك و بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی كوردستان بنووسنه‌وه‌ هیوادارم ئه‌م كتێبه‌ سه‌یر بكه‌ن. دڵنیاتان ده‌كه‌مه‌وه‌ ئه‌و دۆكیۆمێنتانه‌ی له‌م كتێبه‌دا بلاومان كردووه‌ته‌وه‌ هه‌موویان ئۆرجیناڵن و نوسخه‌ی ئه‌سڵین، به‌لام چی بكه‌م زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كانی خۆیان نووسیوه‌ته‌وه‌ خه‌ڵكانێكن لێكۆڵه‌رنین و زۆر زۆر حزبین، چه‌ند كه‌سێكیان بۆ چه‌واشه‌كردنی ئه‌و مێژووه‌ شتیان نووسیوه‌، به‌لام هیوادارم هه‌ر كه‌سێك بیره‌وه‌ریی خۆی ده‌نووسێته‌وه‌ به‌به‌ڵگه‌نامه‌وه‌ بلاوی بكاته‌وه‌، ئه‌و به‌ڵگه‌نامه‌ش كه‌ئێمه‌ بلاومان كردووه‌ته‌وه‌ به‌شێك له‌و هه‌ڵه‌و كه‌موكورتیانه‌ راست ده‌كاته‌وه‌ به‌مه‌رجێك ئه‌وانه‌ی جه‌نابت ئاماژه‌ت پێدان قه‌ناعه‌تیان پێ بهێنرێت، له‌ماوه‌ی رابردوودا كوردستانی نوێ به‌چه‌ند ئه‌ڵقه‌یه‌ك كۆمه‌ڵێك بیره‌وه‌ری كاك عادل مورادی بلاوكرده‌وه‌، كاك عادل موراد یه‌كێكه‌ له‌كه‌سایه‌تییه‌كانی ناو بزووتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی و له‌دامه‌زراندنی ی.ن.ك، به‌لام یه‌ك به‌ڵگه‌ی له‌گه‌ڵدا بلاونه‌كردووه‌ته‌وه‌. ئێستا بیرم له‌وه‌ كردۆته‌وه‌ ئه‌گه‌ر كتێبێك له‌سه‌ر مێژووی ی.ن.ك بنووسمه‌وه‌ ته‌نیا دۆكیۆمێنت بلاوده‌كه‌مه‌وه‌، بۆ راستكردنه‌وه‌ی به‌شێك له‌و هه‌ڵه‌و كه‌موكورتیانه‌ گۆشه‌ی (شه‌وچه‌ره‌ی كوردایه‌تی)م له‌كوردستانی نوێ كردۆته‌وه‌، ئه‌گه‌ر مێژووی ی.ن.ك بنووسرێته‌وه‌ هه‌قه‌ لیژنه‌یه‌كی پسپۆڕ هه‌بێ ئه‌و مێژووه‌ بنووسێته‌وه‌، به‌لام تكایه‌ پشت به‌دۆكیۆمێنت ببه‌ستن، دۆكیۆمێنته‌كان ماون و هیچیان نه‌فه‌وتاون و هه‌موویان له‌ده‌ره‌وه‌ن.
خه‌بات له‌گه‌ڵ چێ گیڤارادا
*وه‌ك بیستوومانه‌و چه‌ند جارێك كاك عومه‌ر شێخ مووس خۆشی باسی كردووه‌، كاك عومه‌ر له‌گه‌ڵ دروستكردنی ی.ن.ك-دا بووه‌، به‌لام له‌گه‌ڵ هه‌ڵگیرسانه‌وه‌ی شۆڕشدا نه‌بوو له‌و ته‌وقیته‌دا، ئه‌و بیروبۆچوونێكی تایبه‌تی هه‌بووه‌، له‌م بیره‌وه‌رییانه‌دا كاك عومه‌ر باسی له‌و هه‌ڵوێسته‌ كردووه‌؟
-به‌ڵێ باسی كردووه‌، كاك عومه‌ر ژیانی زۆر سه‌یر تێپه‌ڕیوه‌، ئه‌م پیاوه‌ چه‌پێكی زۆر توندڕه‌و بووه‌ ته‌نانه‌ت بڕوای به‌وه‌ هه‌بووه‌ بچێت له‌پاڵ چێ گیڤارا خه‌بات بكات له‌كوباو له‌ئه‌مریكای لاتین، كه‌فكره‌ی ی.ن.ك گه‌لاڵه‌كراوه‌ ئه‌و ره‌ئی زیاتر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بووه‌ یه‌ك په‌له‌ نه‌كرێت، دووه‌میش ئه‌و زیاتر ته‌ئكیدی له‌سه‌ر باكوری كوردستان كردۆته‌وه‌، ئه‌و كوردانه‌ی كه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ بوون باوه‌ڕیان به‌وه‌ هه‌بووه‌ له‌هه‌ر پارچه‌یه‌ك پێویست بكات ده‌ست به‌خه‌باتی چه‌كداری بكه‌نه‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ ئێرانیان ده‌ستنیشانكردووه‌، پرسیان به‌حزبی دیموكرات كردووه‌، وتویانه‌ ئێوه‌ ده‌ست پێده‌كه‌نه‌وه‌؟ ئه‌گه‌ر ئێوه‌ ده‌ست پێبكه‌نه‌وه‌ ئێمه‌ ده‌ست پێ ناكه‌ینه‌وه‌، وه‌فدیان ناردووته‌ لای قاسملۆو ئه‌وان وتوویانه‌ ئێمه‌ ده‌ست پێناكه‌ینه‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ خۆی راگه‌یاندو هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌و براده‌رانی بزووتنه‌وه‌ی سۆسیالیستی كوردستان چوونه‌ ده‌ره‌وه‌ به‌سه‌ركردایه‌تی عه‌لی عه‌سكه‌ری و دكتۆر خالید، ئه‌مرێكی واقیع دروست بوو، كه‌ئه‌و پارچه‌یه‌ ده‌ستنیشان بكه‌ن، به‌كورتی مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ مێژووی ی.ن.ك هه‌تا ساڵی 1979و 1980 بیریان له‌وه‌ كردۆته‌وه‌ له‌پارچه‌یه‌كدا خه‌باتی چه‌كداری هه‌بێت، كاك عومه‌ر به‌حه‌زه‌ره‌وه‌ ئیشی له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌ كردووه‌، زۆر ته‌جروبه‌ی ولاتانی ئه‌مریكای لاتینی له‌به‌رچاو بووه‌، به‌تایبه‌تی ته‌جروبه‌ی چێ گیڤارا، خۆتان ده‌زانن چێ گیڤارا له‌ئه‌مریكای لاتینه‌وه‌ كوبای رزگاركردووه‌ له‌گه‌ڵ كاسترۆدا، ئه‌و ته‌جروبانه‌ وایانكرد كه‌كاك عومه‌ر تۆزێك رای جیاوازی هه‌بێت، ئه‌گینا خۆتان ده‌زانن له‌كۆتایی ساڵی 1978 هاته‌وه‌ شاخ و جارێكیتر له‌ساڵی 1980 گه‌ڕایه‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ رێگای لێگیراو وابڕیار بوو هه‌ر چۆنێك بێت، له‌ڕێگای توركیا یان ئێرانه‌وه‌ بیهێننه‌وه‌ وه‌ك له‌دۆكیۆمێنته‌كاندا بلاومان كردۆته‌وه‌، ده‌توانم بڵێم ی.ن.ك زۆربه‌ی سه‌ركرده‌كانی كه‌هاتنه‌وه‌ بۆ كوردستان ئه‌مری واقیعێك دروستبوو كه‌پێویست بوو ئه‌و پارچه‌یه‌ هه‌ڵبژێرن به‌تایبه‌تیش دوای رووخانی شای ئێران كه‌ده‌روازه‌یه‌كی گه‌وره‌ بۆ ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ كرایه‌وه‌.

هۆمه‌ر شێخمووس له‌ کۆنفڕانسی کولتوور و زمانی کوردی له‌ زانکۆی ئێگزێتر- بریتانیا ئاوریلی 2009. له‌ ڕاسته‌وه‌ دوکتور هاشمی ئه‌حمه‌دزاده‌ سه‌رۆکی نێوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌ی کوردی له‌ زانکۆی ئێگزێتر، حه‌سه‌نی قازی، موزه‌فه‌ری شافیعی کارگێڕی تیاتر، هۆمه‌ر شێخمووس،
دوکتور جه‌عفه‌ری شێخه‌لئیسلامی مامۆستای زمانناسی له‌ زانکۆی کارلتن، کانادا
وێنه‌: جه‌عفه‌ری شێخه‌لئیسلامی


سه‌رچاوه‌: کوردستانی نوێ. ساڵی نۆزده‌هه‌م،ژماره‌ی 5231، 16/7/2010،لاپه‌ڕه‌ی 11