Thursday, May 31, 2012

ڕاستیی سه‌فه‌ری باکۆ و نکووڵی کوردان

ڕاستیی سه‌فه‌ری باکۆ و نکووڵی کوردان
حه‌سه‌نی قازی
چه‌ند مانگ به‌ر له‌ ڕاگه‌یاندنی جمهووری کوردستان له‌ مه‌هاباد، ده‌سته‌یه‌کی نوێنه‌رایه‌تی بزووتنه‌وه‌ی کورد له‌ کوردستانی ئێران به‌ سه‌رۆکایه‌تی پێشه‌وا قازیی محه‌مه‌د سه‌ری له‌ باکۆ دا و ده‌کرێ بڵێن ئه‌و سه‌فه‌ره‌ ووره‌ی کوردانی بۆ به‌ده‌سته‌وه‌ گرتنی ده‌سته‌ڵاتی خۆیی ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش برده‌ سه‌ره‌وه‌. به‌ڵام به‌ ئاوڕدانه‌وه‌ سه‌ر چاپه‌مه‌نی ئه‌و سه‌ر و به‌ندی تاران و ته‌نانه‌ت نوتقی مه‌جلیسی شووڕای میللی ده‌بینین ئه‌و که‌سایه‌تییانه‌ی له‌ ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد دابوون به‌ ناردنی تێلگراف بۆ ڕۆژنامه‌کانی تاران و به‌ ڕێگای سه‌دری قازی نوێنه‌ری مه‌هاباد له‌ مه‌جلیسی شووڕای میللی ئێران به‌ ته‌واوی نکووڵیان له‌و سه‌فه‌ره‌ و له‌و پێوه‌ندییه‌ کردووه‌
ئه‌و سه‌فه‌ره‌ له‌ هه‌لومه‌رجێک دا کراوه‌ که‌ هێشتا به‌شێکی زۆر له‌ باکووری ئێران و له‌وانه‌ هێندێک ناوچه‌ی کوردنشین و هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ ئازه‌ربایجان له‌ ژێر کۆنتڕۆلی ئه‌رته‌‌شی شوڕه‌وی دا بووه‌ و حکوومه‌تی شووڕه‌وی له‌ لایه‌که‌وه‌ له‌ به‌ر ئه‌و به‌رعۆده‌ییانه‌ی له‌ ئاست ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مه‌ریکا و ده‌وڵه‌تی بریتانیا بوویه‌تی و له‌ سه‌رێکی دیکه‌شه‌وه‌ بۆ ڕێگاخۆش کردن بۆ وه‌رگرتنی ئیمتیازی ده‌رهێنانی نه‌وتی باکوور حه‌ولی داوه‌ ده‌وڵه‌تی لاوازی ئێران له‌ خۆی نه‌ورووژێنێ، جا بۆیه‌ له‌ دانوستاندنه‌کانی له‌ گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی کوردستان دا زۆر له سەرهه‌ست و به‌ ئیحتیات جووڵاوه‌ته‌وه‌
وێده‌چێ یه‌کێک له‌ مه‌رجه‌کانی ئه‌و بانگهێشتنه‌ی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد به‌ نهێنی هێشتنه‌وه‌ و باس نه‌کردنی بووبێ که‌ به‌ پێی گێڕانه‌وه‌ی ئێگلتن سه‌فه‌ره‌که له‌ لایه‌ن ئه‌فسه‌ری سیاسی شووڕه‌وی له‌ ئازه‌ربایجانی ئێران ژه‌نه‌ڕاڵ سه‌لیم ئاتاکیشیۆف ڕێک خراوه‌ ،وا دیاره‌ به‌شێکی زۆری نکۆڵی کردنی سه‌رانی کورد له‌و سه‌فه‌ره‌ و له‌و پێوه‌ندییه‌ له‌ به‌ر ئه‌و به‌رعۆده‌ییه‌ ئه‌خلاقییه‌ بووه‌، به‌ڵام کاتێک ووڵامی "تۆمه‌ته‌کانی" چاپه‌مه‌نییه‌کانی تاران ده‌درێته‌وه‌، به‌ته‌واوی نکووڵی له‌و سه‌فه‌ره‌ ده‌کرێ و به‌ حه‌ولێک داده‌ندرێ بۆ تێکدانی ئارامی کوردستان، له‌ کاتێکدا هه‌ر ئه‌و ده‌می به‌ گوڕ ئاماده‌ کاری کراوه‌ بۆ سڕینه‌وه‌ی هه‌موو نیشانه‌یه‌کی ده‌سته‌ڵاتی حکوومه‌تی ناوه‌ندی هه‌ر نه‌بێ له‌ هێندێک له‌ شوێنه‌کانی به‌ر ده‌ستی بزووتنه‌وه‌ی کورد دا.دیاره‌ ئه‌وه‌ له‌ خۆیدا ناکۆکییه‌ک وه‌ڕوو ده‌خا
ڕوونکردنه‌وه‌ی ووردی تاریخی ئه‌و سه‌فه‌ره‌ش له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ڕاگه‌یاندنی چالاکییه‌کان به‌ نێوی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان گرینگه‌ - مه‌به‌ست له‌ تاریخی به‌سترانی کۆنگره‌ی یه‌که‌می حێزبی دێمۆکرات نییه - ،‌ ئیگلتن ده‌ڵێ ئه‌و سه‌فه‌ره‌ له‌ مانگی سێپتامبر دا کراوه‌ و له‌و چاو پێکه‌وتنه‌ش دا که‌ گۆواری "ڕوانگه‌ " له‌ گه‌ڵ میرزا مه‌نافی که‌ریمی کردووه (بڕوانه‌ خواره‌وه‌تر) 21ی خه‌رمانانی 1324ی هه‌تاوی به‌ به‌روار‌ی ئه‌و سه‌فه‌ره‌ داندراوه‌، له‌ یه‌ک دوو سه‌رچاوه‌ی دیکه‌ش دا هه‌ر ئاماژه‌ به‌ کۆتاییه‌کانی خه‌رمانان کراوه‌. به‌ڵام ڕاستی ئه‌وه‌یه‌ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان به‌ بۆنه‌ی 12ی خه‌رمانان ڕۆژی ته‌شکیلی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان پیرۆزبایی له‌و فیرقه‌یه‌ کردووه‌. دوو تێلگراف به‌ ئیمزای محه‌مه‌دی یاهۆ و به‌ نوێنه‌رایه‌تی بیست ‌هه‌زار له‌ ئه‌ندامانی حیزبی دێمۆکراتی کورد[ستان] له‌ ڕۆژنامه‌ی آذربایجان دا چاپ کراوه‌ [ ژماره‌ 3، چوارشه‌مۆ 21ی خه‌رمانانی 1324ی هه‌تاوی] ئه‌وه‌ش ده‌یسه‌لمێنێ ‌ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان( که‌ له چاپی ئه‌و تێلگرافانه‌ له‌‌ ڕۆژنامه‌ی آذربایجان دا وه‌ک " حیزبی دێمۆکڕاتی کورد " باس کراوه‌ ) به‌ر له‌ فیرقه‌ دامه‌زراوه‌ و له‌ سه‌رێکی دیکه‌شه‌وه‌ هه‌موو ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی باسی پێکهاتنی حیزب ده‌که‌ن ده‌ڵێن دوای سه‌فه‌ری ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد بۆ باکۆ ئیدی ژ.ک. به‌ ناوی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان درێژه‌ی به‌ چالاکییه‌کان داوه‌. که‌ وابوو ئه‌و سه‌ردانه‌ نه‌ک له‌ کۆتاییه‌کانی مانگی خه‌رمانان دا، به‌ڵکوو ده‌بێ پێشتر کرا بێ
له‌م نووسینه‌ دا ، سێ ڕیوایه‌ت له‌و سه‌فه‌ره‌ ده‌گێڕینه‌وه‌ که‌ نێوه‌رۆکیان تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازییان هه‌یه‌. ئه‌وه‌ زاندراوه‌ که‌ یه‌کێک له‌ زانیاریده‌رانی ئیگلتن بۆ نووسینی کتێبه‌که‌ی ڕه‌حمه‌تی مه‌نافی که‌ریمی بووه‌ و ده‌کرێ سه‌باره‌ت به‌و سه‌فه‌ره‌ ئه‌ویش وه‌ک ڕه‌حمه‌تی قاسمی ئێلخانیزاده‌ قسه‌ی بۆ ئیگلتن کردبێ، به‌ڵام جیاوازی هه‌یه‌‌ له‌‌ نێوان ڕیوایه‌تی ئیگلتن و ئه‌وه‌ی که‌ زۆر ساڵ دواتر مه‌نافی که‌ریمی له‌ ووڵامی گۆواری ڕوانگه‌ دا گوتوویه‌. بۆ وێنه‌ ئیگلتن ده‌نووسێ: " ... دوایە باقرۆف هاتە سەر لایەنی سیاسی بزووتنەوەی کورد. ئەو گوتی کۆمەڵە، بەو شێوەیەی ئێستای ناتوانێ هیچ وەدەست بهێنێ. بە سەرکەوتنی دێمۆکڕاسی لە دنیا دا، بە تایبەتی لە دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، شانشینی بریتانیا و، کۆمارە یەکگرتووەکانی شووڕەوی سۆسیالیستی ، بزووتنەوەیەکی کوردی تەنێ دەتوانێ لە ژێر ئاڵای " حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان" دا سەرکەوێ." له‌ کاتێکدا له‌ ووڵامی ڕوانگه‌ دا مه‌نافی که‌ریمی ده‌ڵێ : "باقرۆف کوتی ئامانجه‌کانی کۆمه‌ڵه‌ی ژێ.کاف که داوای سه‌ربه‌خۆیی کوردستان ده‌کا له دنیای ئه‌مڕۆ دا قبووڵ ناکرێ و ده‌بێ ئامانجه‌کانی کۆمه‌ڵه‌که‌تان هێندێک سه‌نگ و سووک بکه‌ن، ده‌نا ( تازه شه‌ڕ بڕابووه‌وه) ده‌بێ شووڕوی له به‌ر کورده‌کان خۆی تووشی شه‌ڕی سێیه‌می جیهانی بکا
که‌ریمی ده‌ڵێ دواخوازی یارمه‌تی له‌ شووڕه‌وی دوای گه‌ڕانه‌وه‌ له‌ سه‌فه‌ر گه‌ڵاڵه‌ کراوه‌ و بۆیان ناردراوه‌، له‌ کاتێکدا ڕیوایه‌تی ئیگلتن جیاوازه‌ له‌وه‌. ئیگلتن له‌ لاپه‌ڕه‌کانی  ٤٣-٤٤-٤٥،٤٦ ی کتێبه‌که‌یدا : (کۆماری کوردی 1946، چاپی1963) ئاوا باسی ئه‌م سه‌فه‌ره‌ ده‌کا               
سه‌ردانی دووه‌م له‌ باکۆ
له‌ کۆتاییه‌کانی سێپتامبری 1945، ژه‌نه‌ڕاڵ ئاتاکیشیۆف، ئه‌فسه‌ری سیاسی سه‌ره‌کی ڕووسییه‌ له‌ ئازه‌ربایجان به‌ قازیی محه‌مه‌دی ڕاگه‌یاند، کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ ده‌سته‌یه‌ک له‌ کوردانی پایه‌به‌رز سه‌ردانی یه‌کێتی شووڕه‌وی بکه‌ن و، له‌وێ چاویان به‌ کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی بکه‌وێ و باسی دادێی کوردستانیان له‌گه‌ڵ بهێننه‌گۆڕێ. له‌وه‌تا سه‌ردانی یه‌که‌می سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان له‌ پێته‌ختی ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی له‌ ساڵی 1941 ، هه‌ڵوێستی یه‌کێتیی شووڕه‌وی سه‌باره‌ت به‌ کوردستانی ئێران به‌ ته‌واوی گۆڕابوو. له‌ ساڵی 1942 یه‌کێتیی شووڕوه‌ی قوربانییه‌کی گه‌مارۆ دراوی هێرش و ده‌ستدرێژی نازی بوو و حه‌ولی ده‌دا ده‌سته‌ڵات و ده‌ک و دۆڵابی ئه‌ڵمانییه‌کان له‌ هه‌رێمه ‌کوردییه‌کانی پشتی به‌ره‌ بڕه‌وێنێته‌وه‌. به‌ڵام له‌ ساڵی 1945 یه‌کێتیی شووڕه‌وییه‌کی سه‌رزیندوو و سه‌رکه‌وتوو خه‌ریکی خۆ ئاماده‌ کردن بوو‌ به‌ته‌واوی له‌ هه‌لومه‌رجی بگۆڕی دوای شه‌ڕ که‌لک وەربگرێ و به‌ دووی وه‌دیهێنانی ئاواته‌ نه‌ریتییه‌کانی رووسیه‌ دا بچێ. له‌ پێناو ئه‌و حه‌وڵه‌ دا وا داده‌ندرا‌ سه‌ردانی دووه‌می ده‌سته‌یه‌کی نوێنه‌رایه‌تی کورد له‌ باکۆ نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ی شوێنێکی باشیان له‌ سه‌ر بکا به‌ڵکوو ئاماده‌کارییه‌کیش بێ بۆ به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ڕێبه‌رایه‌تی بزووتنه‌وه‌یه‌کی کوردی لایه‌نگری شووڕه‌وی که‌ به‌ حه‌ولی کۆمۆنیستی – ناسیۆنالیستی له‌ ئازه‌ربایجان [ی ئێران] ده‌به‌سترێته‌وه‌. بۆ ئه‌و جاره‌ قازیی محه‌مه‌د، به‌ هاوکاری خانه‌خوێیه‌ رووسه‌کان، ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌که‌ی دیاریی کرد. جگه‌ له‌ قازیی محه‌مه‌د خۆی، مه‌نافی که‌ریمی و عه‌لی ڕیحانی نوێنه‌رایه‌تی مه‌هابادیان ده‌کرد. له‌ بۆکانه‌وه‌ له‌ قاسم ئاغای ئێلخانیزاده‌ گێڕدرایه‌وه‌، له‌ میاندواوه‌وه‌ سه‌یفی قازی یان له‌ گه‌ڵ بوو و ؛ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی دی بریتی بوون له‌ عه‌بدوڵای قادری و کاک هه‌مزه‌ی نه‌ڵۆس سه‌ر به‌ عه‌شیره‌تی مامه‌ش و، نووری به‌گ سه‌ر به‌ عه‌شیره‌تی به‌گزاده‌ [ نوری به‌گی عه‌بباس نه‌ژاد
له‌ ڕۆژئاوا و له‌ خوارووی ده‌ریاچه‌ی [ ورمێ] ڕا ، ده‌سته‌که‌ له‌ ته‌ورێز کۆبوونه‌وه‌ و به‌ هێندێک له‌ ئه‌ندامانی ‌ گوترابوو له‌وێ له‌ گه‌ڵ دوکتور سه‌مه‌دۆف له‌ نه‌خۆشخانه‌ی ڕووسییه‌ پێوه‌ندی بکه‌ن.دواتر ئه‌وان له‌ موسافیرخانه‌ی پچووکی ژاله‌ کۆبوونه‌وه‌ و له‌وێوه‌ به‌ ماشین بر‌دیانن بۆ وێستگه‌ی ترێن که‌ ئه‌وه‌ش تێرمیناڵی باشووریی سیستمی ڕێگای ئاسنی ڕووسییه‌ بوو؛ چونکه‌ له‌ ساڵی 1945 دا شه‌به‌که‌ی ڕێگای ئاسنی ئێران ته‌نێ ده‌گه‌یشته‌ نێوه‌ی ڕێگای نێوان تاران به‌ره‌و ته‌ورێز. میوانه‌کان له‌وێ سواری واگونێکی تایبه‌تی کران و پیێان ڕاگه‌یێندرا مه‌قسه‌دی سه‌فه‌ره‌که‌ باکۆیه‌. ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ یه‌که‌م نیشانه‌ی ڕوون بوو که‌ ئامانجی سه‌فه‌ره‌که‌یان له‌ ته‌ورێز تێده‌په‌ڕێ، به‌ڵام زۆربه‌ی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌که‌ له‌ به‌ر نهێنی کارییه‌کی که‌ له‌ گۆڕێ دا بوو هه‌ستیان پێ کرد بوو سه‌فه‌ره‌که‌یان ده‌گاته‌ کۆماره‌کانی یه‌کێتیی شووڕه‌وی سۆسیالیستی. له‌ نێو ئه‌وان دا ته‌نیا قازیی محه‌مه‌د به هه‌موو شتی ده‌زانی. میوانه‌کان له‌ باکۆ ، له‌ لایه‌ن خانه‌خوێیه‌کانیانه‌وه‌ ئه‌ڵایۆف و ئه‌ییووب که‌ریملی یه‌وه‌ پێشوازییان لێ کرا.له‌ وێستگه‌ی ترێن به‌ شێوه‌ی نه‌ریتی ده‌سکه‌ گوڵیان دانێ و دوایه‌ به‌ ماشێن بردیانن بۆ میوانخانه‌ی مه‌رده‌کان چه‌ندین میل به‌ره‌و باکوور

بۆ به‌یانییه‌که‌ی ڕا ده‌سته‌که‌ کۆبوونه‌وه‌ بۆ گه‌ڵاڵه‌ کردنی هێندێک پێشنیاز که‌ بیده‌ن به‌ ده‌ست ئه‌ڵایۆف بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ده‌ستی حکوومه‌تی شووڕه‌وی بگەیێنێ له‌ شه‌خسی باقرۆف دا که‌ سه‌رۆک وه‌زیری کۆماری سۆسیالیستی ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی بوو. قاسم ئاغای بۆکان، له‌ به‌ر خه‌ت خۆشی هه‌ڵبژێردرا و، ئه‌ویش به‌کاوه‌خۆ ئاواتی کورده‌کانی بۆ هه‌بوونی ده‌وڵه‌تێکی جوێ و پێداویستی به‌ یارمه‌تی یه‌کێتیی شووره‌وی به‌ شێوه‌ی چه‌ک و دراو هێنا سه‌ر کاغه‌ز. ئه‌و داوخوازه‌ به‌ر له‌وه‌ی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌که‌ چاویان به‌ باقرۆف بکه‌وێ به‌ ده‌ستی گه‌یێندرا. له‌ سه‌عات 7ی ئێوارێ ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌که‌ برانه‌ لای پیاوێکی باڵابه‌رزی، وێچووی، ئاماده‌ که‌ ته‌مه‌نی نیزیک شێست ساڵ ده‌بوو به‌ڵام گه‌نجتر دیار بوو.سیمای و ئه‌و زمانه‌ی به‌کاری ده‌هێنا بۆ میوانه‌ کورده‌کان غه‌ریب نه‌بوو،چونکه‌ ئه‌و تورکێکی ئازه‌ربایجانی ئاسایی بوو و به‌ له‌هجه‌یه‌کی تورکی قسه‌ی ده‌کرد که‌ هێنده‌ له‌ زمانی ته‌ورێز دوور نه‌بوو که‌، ئه‌وه‌ش زۆربه‌ی کورده‌کانی باکوری ئێران لێی تێده‌گه‌ن. باقرۆف کۆبوونه‌وه‌که‌ی به‌ شیکردنه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی شووڕه‌وییه‌کان سه‌باره‌ت به‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌کان کرده‌وه‌ و ڕایگه‌یاند، ئه‌و گه‌لانه‌ی‌ زمان و کولتووری جیاوازیان هه‌یه‌ ده‌بێ حکوومه‌تی جوێی له‌مه‌ڕ خۆیان هه‌بێ. ئێران له‌ چوار 'نه‌ته‌وه‌'ی ئاوا پێک هاتووه‌ و ئه‌وانه‌ بریتین له‌ فارسه‌ فارس زمانه‌کان، خه‌ڵکی گیله‌کی زمانی کناری باشووری به‌حری خه‌زه‌ر، خه‌ڵکی تورک زمانی ئازه‌ربایجان و گه‌لی کورد زمانی کوردستان. هه‌ر کام له‌وانه‌ دواجار ده‌بێ خۆسه‌ری ناوچه‌یی خۆیان هه‌بێ و یه‌که‌م له‌ نێو ئه‌وانه‌ دا ده‌بێ تورکه‌کانی ئازه‌ربایجان بن. ئه‌و ڕایگه‌یاند هیچ پێویست ناکا، کورده‌کان په‌له‌بکه‌ن بۆ ساز کردنی ده‌وڵه‌تی له‌مه‌ڕ خۆیان. ئازادی کوردان ده‌بێ له‌ سه‌ر بنه‌مای سه‌رکه‌وتنی هێزه‌ جه‌ماوه‌رییه‌کان هه‌ڵنرێ نه‌ک ته‌نێ هه‌ر له‌ ئێران، به‌ڵکوو له‌ عێڕاق و تورکییه‌ش. ده‌وڵه‌تێکی جیاوازی کوردی که‌ دڵ پێی ده‌وێ له‌دادێ دا ده‌کرێ کاتێک له‌ به‌رچاو بگیرێ که‌ بکرێ هه‌موو 'نه‌ته‌وه‌' [ی کورد] یه‌ک بخرێن. تا ئه‌و ده‌می ئاواتی کورده‌کان ده‌کرێ له‌ چوارچێوه‌ی خودموختاری ئازه‌ربایجان دا وه‌دی بێ.

ڕەنگە ئەوە جاری یەکەم نەبووبێ کە قازیی محەمەد دەکەوتە بەر ئەو جۆرە ئیستیدلاڵ کردنەی ئازەربایجانی. جا بۆیە لە ووڵام دا بە ڕاشکاوی وڕوونی ڕایگەیاند کوردەکان بڕیاریان داوە خودموختارییەکی جوێ لە ئی ئازەربایجانیان هەبێ. باقرۆف ئەوەی لە دەستی دەهات کردی بۆ پشتیوانی لە هەڵوێستی هاوکارە ئازەربایجانییەکانی لە تەورێز. ئێستا ئەو دەبوو بە ئەدەبەوە مل بۆ داوای کوردەکان ڕاکێشێ. باقرۆف لە کاتێکدا بەمست لە سەر مێزی دەکۆتا گوتی ' تا ئەو ڕۆژەی یەکێتی شووڕەوی مابێ کوردەکان سەربەخۆیی خۆیان دەبێ'. قازی لە ووڵامی گوڕەی سۆزاوی خانەخوێیەکەی دا گوتی، نەتەوەیەکی لاواز هەر دەستێکی کە بەڕەو ڕووی درێژ بکرێ ده‌ی گرێتە ناو دەستی و ' ئێمە نەک هەر ئەو دەستە دەگوشین، بەڵکوو ماچیشی ده‌که‌ین
دوایە چا خواردنەوە بە دەم سەرنجدانە سەر ئەو کەلوپەلانەی کوردەکان پێداویستیان پێی بوو تێپەڕی و؛ لێرە دا قازی چیرۆکی لادێییەکی هەژاری گێراوە کە ئاغا تاجییەکی ڕاوی دابوویه‌. بۆ ڕۆژی دواتر کابرا چووەوە لای ئاغا و دەستی کرد بە سپاس کردنی ئاغا و بەو پەڕی خۆ بەکەمگرتنه‌وه‌ هەر سپاسی ئاغای دەکرد و لێی نەده‌بڕییەوە. ئاغاکە ئەوەی زۆر پێ سەیر بوو و لە کابرای لادێی پرسی باشە بەخشینی تاجییەک بە تۆ ئەو هەموو سپاس و مەرایی لەبەر کردنەی بۆچییە. کابرای لادێیی ووڵامی داوە : " لە بەر ئەوەی تاجییەکی ڕاوت داومەتێ ، ئەمن دەزانم دەبێ مەبەستی بەڕێزت ئەوە بێ ئەسپێکیشم بدەیەی سواری بم و ڕاوی پێبکەم و ، دوای ئەوەی ئەسپەکەت دامێ بە دڵنیاییەوە تفاقیشم دەدەیەی بۆ ئەسپەکەم و دیارە هەڵبەت هەم ئەسپەکە و هەم خاوەنەکەشی دەبێ سەرپەنایەکیان هەبێ تێیدا بحاوێنه‌وه‌ و جا ئەو دەمی ئەمن لە نێو بەنی ئادەمان دا لە هەموویان زیاتر ڕازی دەبم". قازی بۆ ئەوەی دڵنیا بێ باقرۆف لە قسەکانی تێگەیشتووە گوتی لە بەر ئەوەی کوردەکان بەڵێنی دەوڵەتی خۆیان پێ دراوە چاوەڕوانی ئەوەش دەکەن کەلوپەلی مادی پێویستیان بدرێتێ بۆ ئەوەی بەرگری لەو دەوڵەتە بکەن و پێشی بخەن
دیار بوو باقرۆف لە نێوەرۆکی چیرۆکەکە گەیشتبوو و لە ووڵام دا هەر ئەوەی گوت کە بیستەرانی پێیان خۆش بوو بی بیسن. بەشێوەیەکی گشتی بەڵام پتەو ئەو بەڵێنی دا کەلوپەلی نیزامی لە وانە تانک، تۆپخانە، موسەلسەل و تفەنگ دەنێردرێ بۆ مەهاباد. ئەو هەر وەها بە سەرداگیراوی بەڵێنی دانی پشتیوانی داراییشی پێ دان و تەرخان کردنی جێگە بۆ خوێندکارانی کورد لە کالیجی نیزامی باکۆ بۆ هەر چەند خوێندکارەی بتوانن بیاننێرن. ئەو پێی گوتن داوا لە پیشەوەری دەکەن لەو زانکۆیەش دا کە لە تەورێز دادەمەزرێندرێ هەشتا خوێندکاری کورد وەربگیرێن و، چاپخانەیەکیش دەنێردرێ بۆ مەهاباد بۆ ئەوەی بتوانن بە زمانی کوردی شتی پێ چاپ بکەن
دوایە باقرۆف هاتە سەر لایەنی سیاسی بزووتنەوەی کورد. ئەو گوتی کۆمەڵە، بەو شێوەیەی ئێستای ناتوانێ هیچ وەدەست بهێنێ. بە سەرکەوتنی دێمۆکڕاسی لە دنیا دا، بە تایبەتی لە دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، شانشینی بریتانیا و، کۆمارە یەکگرتووەکانی شووڕەوی سۆسیالیستی ، بزووتنەوەیەکی کوردی تەنێ دەتوانێ لە ژێر ئاڵای " حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان" دا سەرکەوێ. باقرۆف هەر وەها ئاماژەی کرد بە ڕاپەڕینی چەکدارانەی مەلا مستەفای بارزانی کە چەندین مانگ بوو لە باکووری عێڕاق لە گۆڕێ دابوو و ئیدیعای دەکرد سەر بە " ڕزگایی کورد" واتە بزووتنەوەیەکی ناسیۆنالیستی کوردی بەربڵاوتر بێ. باقرۆف دەستەی نوێنەرایەتی ئاگادار کردەوە کە مەلا مستەفا [.....] بریتانیایە بۆیە دەبێ دڕدۆدۆنگی لێ بکرێ و بەئیحتیاتەوە دانوستاندنی لەگەڵ بکرێ
بۆ سەر لە بەیانی ڕۆژی دواتر، لە کاتێکدا [دەستەی نوێنەرایەتی] سەردانی شوێنە دیدەنییەکانی باکۆیان دەکرد، کەریملی ئاگاداری کردن مەلا مستەفا و بارزانییە چەکدارەکان ئێستا لە سنوور لە نیزیک تێپەڕگەی کێلەشێنن و خۆیان ئامادە دەکەن بێنە نێو ئێران. هەر ئەو ڕۆژە دواتر دەستەکە ئاگادار کرایەوە ئەو سەفەرەی بڕیار بوو بیکەن بۆ تفلیس هەڵوەشاوەتەوە بۆ ئەوەی ئەوان بتوانن دەستبەجێ بچنەوە ماڵێ بۆ ئەوەی ئامادەکاری پێویست بکەن،

دوای نیوەڕۆی ئەو ڕۆژە دەستەی نوێنەرایەتی دەستە گوڵیان لە سەر گۆڕی عەزیزۆف دانا لە نیزیک پەیکەری کیرۆف. قاسم ئاغای ئێلخانیزادە کاتەکەی ئەو ڕۆژەی چاک وەبیر دێ چونکە یەکێک لە ئەندامانی دەستەی نوێنەرایەتی لە بەر ئەو پەیکەرە نوێژی ئێوارەی دابەست.ئەوێ شەوێ موسیقاژەنانی ئازەربایجانی لە هۆتێلەکەیان میوانە کوردەکانیان سەرگەرم کرد و چەند لە میوانەکان سووکێکی خۆیان دزییەوە بۆ دیوێکی قەراغێ بۆ ئەوەی بە دوور لە چاوی قازیی محەمەد چەند گێلاس کۆنیاکی گورجی فڕ کەن. ئیحتیاتێکی ئاوا پێویست بوو چونکە خانەخوێیە کۆمۆنیستەکان حەولیان دەدا بە قازی بسەلمێنن ئەوان ڕێز لە نەریتە موسوڵمانەتییەکانی کوردەکان دەگرن. تەنانەت ئەو مەڕەش کە بۆیان کوشتبوونەوە، بە میوانەکانیان ڕاگەیاند بە پێی نەریتی باشی موسڵمانی و ڕێوشوێنی پێویست سەر بڕاوە
بۆ سبه‌ینێ سەعات ٨ی سەرلەبەیانی کوردەکان سواری هەمان واگونی ڕێگای ئاسن بوون کە پێی هاتبوون بۆ باکۆ. وەکوو نیشانەی دۆستایەتی هەرکامەیان پۆرترەیەکی ڕەنگی یۆسف ستالینیان درایە کە دەقاپ گیرابوو و ڕازابووەوە، بەڵام ئەوە لە گشت ئەو بارانەی شووڕەوی سووکتر بوو کە لە باکۆ لە سەر شانیان داندرابوو. دەستەی نوێنەرایەتی خۆشبین و شاد بوون بێ ئەوەی بەتایبەتی گوێ بدەنە ، ئاگادار کردنەوەکانی باقرۆف، سەبارەت بە مەبەستەکانی مەلا مستەفا ؛ چونکە ئەوان بە پتەوەی باوەرێان بە خۆیان و بە مەلا مستەفا هەبوو کە کوردێک هەر وەک کورد دەمێنێتەوە هەر کە ئاواتەکانی کوردان وەدی هات پێوەندی یان بەرعۆدەیی لە ئاست دەرەوە دەڕەوێتەوە و نامێنێ
ڕیوایه‌ته‌کەی دیکه‌ی ئه‌و سه‌فه‌ره‌ش ئی مه‌نافی که‌ریمی یه‌وه‌ که‌ نیزیکه‌ی 40 ساڵ دواتر له‌ ڕیوایه‌تی یه‌که‌م گێڕاویه‌ته‌وه‌

"به‌شێک له‌ وتووێژی گۆواری ڕوانگه‌ له‌ گه‌ڵ مه‌نافی که‌ریمی ، گه‌لاوێژی 1382

/ ژووییه‌ی 2003
له سەفەری دوویەمدا بۆ باکۆ که له 21ی خەرمانانی ساڵی 1324ی هەتاویدا کرا چ جۆرە مەسەلەیەک هاتە گۆڕێ؟


* سێ ساڵ له پێکهاتنی ژێ.کاف تێپهەڕیبوو و ڕووسەکان چەند جار به ڕێگەی مەئموورەکانی خۆیان که له هەموو ئازەربایجان و کوردستانی موکریان دا هەبوون به ئێمەیان کوتبوو بچن و له گەڵ سەرانی ئازەربایجان قسه بکەن و ئامانجەکانی ژێ.کاف یان بۆ ڕوون کەنەوه‌.دواجار دەستەیەکی 7 کەسی که بریتی بوون له قازیی محەمەد، محەمەد حوسێنی سەیفی قازی، قاسمی ئێلخانیزاده، ئەمن، کاک هەمزەی جەڵدیان، نووری بەگی بەگزاده و عەلی ڕیحانی چووینه باکۆ و ڕۆژێک بەر لەوەی چاومان به میر جەعفەر باقرۆف بکەوێ داوخوازەکانی خۆمان ئاماده کرد و له ماڵه خۆی چاومان پێی کەوت و له بەر ئەوه ی تورکیمان ده زانی پێویستی به دیلمانج نەبوو. باقرۆف کوتی ئامانجەکانی کۆمەڵەی ژێ.کاف که داوای سەربەخۆیی کوردستان دەکا له دنیای ئەمڕۆ دا قبووڵ ناکرێ و دەبێ ئامانجەکانی کۆمەڵەکەتان هێندێک سەنگ و سووک بکەن، دەنا ( تازه شەڕ بڕابووەوه‌) دەبێ شووڕوی له بەرکوردەکان خۆی تووشی شەڕی سێیەمی جیهانی بکا. به کورتی دوای گەڕانەوه له باکۆ کۆبوونەوەیەکمان له باغی عەزیزئاغا که زۆربەی خەڵکی مه‌هاباد و هەموو ئەندامانی ژێ.کاف تێیدا ئاماده بوون، پێک هێنا و لەو دانیشتنه دا قازیی محەمەد ئاکامی سەفەرەکەی بۆ خەڵک باس کرد و سەبارەت به گۆڕینی نێو و ئامانجەکانی کۆمەڵه پرسی پێکردن و هەر لەوێ به پێی له دوودانی خەڵک ژێ.کاف نێوی خۆی گۆڕی و دوای چەند ڕۆژ له گەڕانەوەی دەستەی نوێنەرایەتی له باکۆ به دوای گوڕینی نێو له لایەن حیزبی تازه دامەزراوەوه، لیستێکی بە ورده ڕیشاڵمان له داواکانمان ئاماده کرد و ناردمانه باکۆ
که ئەوانەی خوارەوەم له بیر ماوه و بۆشیان پێک هێناین
 ١- ماشێنێکی چاپی گەوره که پێداویستییەکانی ئێمه بۆ چاپی ڕۆژنامه و گۆڤار و کتێبی دەرسی جێ بەجێ بکا
٢- دوازدە ماشێنی نیزامییان بۆ گواستنەوەی پێشمەرگه و کەلوپەلی سەربازخانه له بەر دەست ناین
 ٣- موافەقەت کرا 60 کەس له لاوانی خوێندەوار بۆ پەروەردەی سەرکردەیی (ئەفسەری) و زانکۆی جۆر به جۆری دیکه بنێرینه باکۆیه و 40 کەسیشمان به خوێندنگه نیزامییەکانی ئازەربایجانی ئێران که له لایەن دەوڵەتی شووڕەوییەوه بۆ ئازەربایجانی ئێران ساز کرابوون ناساند و له ماوەی 3 ڕۆژان دا ناردنی خوێندکارەکان دەستیپێکرد
٤- بە مەبەستی ئابووری و بۆ گەشه پێدانی خۆش گوزەرانی گشتی به تایبەتی بازرگانان شیرکەتێک به نێوی تەڕەقی" له لایەن بازرگانان و کاسبانەوه دامەزرا که کەلوپەلی پێویست دەنێردرا بۆ ئەو شیرکەته‌
 ٥- ئەوکەسانەی دەیانەویست ببنه پێشمەرگه و پەروەردەی نیزامی ببینن دەچوونه سەربازخانەکان بۆ پەروه رده کردنیان سەرکردەیەک ( ئەفسەرێک) به نێوی کاکاغا که له
شووڕەویەوە هاتبوو، دەستی بەکار کرد 
٦- دەزگایەکی ڕادیۆ که تا نێو مهاباد و دەور و بەری بڕی دەکرد دامەزرا
٧- دەستەیەکی مووزیکی نیزامی بۆ ڕۆژانی جێژن و شادی و ڕێوڕەسمی نیزامی له پێشمەرگەخانەی مەهابادێ دامەزرا
 ٨- دەزگایەکی سینەمای گەڕۆک  که بۆبانگەشەی حیزبی کەلکی لێ وەردەگیرا وخەڵک   پێشوازییان لێکرد له لادێکان و له نێو شاری مه‌هاباد دا دەستی به کار کرد


ئه‌و رێوایه‌تانه‌ له‌ نێوه‌رۆکی سه‌فه‌ر بۆ باکۆ و پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ شووڕه‌وی وه‌ک له‌ سه‌ره‌تای ئه‌م نووسینه‌ دا باس کرا له‌ لایه‌ن کورده‌کانه‌وه‌ به‌ توندی نکووڵی لێکرا. وا دیاره‌ چاپه‌مه‌نی تاران به‌ ده‌ستکیسی هێندێک له‌ کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌ت زۆریان له‌ سه‌ر ئه‌و سه‌فه‌ره‌ نووسیبێ. ڕۆژنامه‌ی اطلاعات له‌ ژماره‌ی 5871 ی خۆیدا، دووشه‌مۆ 9ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی ئاوای نووسیوه‌

 به‌ پێی ئه‌وه‌ی زاندراوه‌ چه‌ند که‌س کورد به‌ ناوی قازیی محه‌مه‌د – ئێلخانی زاده‌ - محه‌مه‌د حوسێنی سه‌یفی قازی – عه‌لی ڕیحانی – هه‌مزاغا مامه‌ش – عه‌بدوڵا کوڕی حاجی هه‌مزه‌ی جه‌ڵدیان و چه‌ند که‌سی دیکه‌ که‌ خۆیان به‌ سه‌رکرده‌ و ده‌ستڕۆیشتوویانی ناوچه‌یی کورده‌کانی مه‌نته‌قه‌ی مه‌هاباد و له‌ دامه‌زرێنه‌رانی حیزبی "کۆمه‌ڵه‌" ده‌زانن چه‌ند ڕۆژ له‌مه‌و به‌ر هاتوونه‌ته‌ ته‌ورێز و ده‌ستبه‌جێ به‌ بێ ئاگاداریی کاربه‌ده‌ستانی ناوچه‌یی و ئه‌نجام دانی ڕێو شووێنی قانوونی و به‌ بێ وه‌رگرتنی پاسپۆرت به‌ره‌و بادکووبه‌ چوون . به‌و جۆره‌ی ڕاگه‌یێندراوه‌ حیزبی "کۆمه‌ڵه‌" حیزبێکه‌ له‌و دواییانه‌ دا له‌ مه‌هابادی کوردستان پێک هاتووه‌ و ئه‌ساسنامه‌ و مه‌ڕامنامه‌که‌ی وه‌ ئی حیزبی دێمۆكڕاتی ئازه‌ربایجان ده‌چێ واته‌ لایه‌نگری سه‌ربه‌خۆیی کوردستان ه‌. وه‌ک باس ده‌کرێ سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌ی چوونی ناوبراوانی سه‌ره‌وه‌ بۆ خاکی شووڕه‌وی له‌ لایه‌ن وه‌زاڕه‌تی کارو باری ده‌ره‌وه‌ ڕا ئعتراز کراوه‌ و بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌وانیش هێندێک هه‌نگاویان هه‌ڵهێناوه‌ته‌وه‌
‌ له‌ ووڵامی ئعترازی قاسمی ئێلخانیزاده‌ دا به‌و نووسراوه‌یه‌ی ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات، ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ ده‌ڵێ ‌ ئه‌و زانیاریانه‌ له‌ لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانه‌وه‌ به‌ ئێمه‌ دراون و ئه‌وه‌ش وه‌ک پرسیارێک ده‌مێنێته‌وه‌ که‌ کارمه‌ندانی کۆنسوولخانه‌ی ئێران له‌ باکۆ چۆنیان به‌و سه‌فه‌ره‌ زانیوه‌ و ڕاپۆرتیان داوه‌ته‌وه‌ به‌ ده‌وڵه‌تی ئێران. له‌ خواره‌وه‌ نامه‌ی ئعترازی قاسمی ئێلخانیزاده‌ و ووڵامی ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات ده‌خوێنینه‌وه‌
ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات ، پێنجشه‌مۆ 19ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی / 11ی ئۆکتۆبری 1945
ئێلخانیزاده‌ وه‌درۆی ده‌خاته‌وه‌
ماوه‌یه‌ک له‌وه‌ پێش خه‌به‌رێکمان بڵاو کرده‌وه‌ که‌ چه‌ند که‌س کورد که‌ خۆیان وه‌ک دامه‌زرێنه‌ری حیزبی " کۆمه‌ڵه‌" ناساندووه‌ به‌ بێ ئاگاداری کاربه‌ده‌ستانی ناوچه‌یی و له‌ به‌ر چاوگرتنی پێویستییه‌ قانوونییه‌کان و وه‌رگرتنی پاسپۆرت به‌ره‌و بادکووبه‌ چوون و له‌ ناو ئه‌واندا ناوی ئاغای ئێلخانیزاده‌ش هاتبوو. له‌و دواییانه‌ دا ئاغای ئێلخانیزاده‌ تێلگڕافێکی به‌م نێوه‌رۆکه‌ی خواره‌وه‌ بۆ ده‌فته‌ری ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات ناردووه‌ که‌ ده‌قی ئه‌م تێلگڕافه‌ لێره‌ دا چاپ ده‌بێ
ئاغای به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ڕێزی ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات، ڕوونووس نامه‌ی کوهستان، ڕوونووس قیام ایران، ڕوونووس کیهان، روونووس کانون، روونووس کشور

له‌ لاپه‌ڕه‌ی 4ی ژماره‌ 5871ی ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاءات دا له‌ ژێر سه‌ردێڕی " حه‌ڕه‌که‌ت به‌ره‌و بادکووبه‌" که‌ ووشه‌ی ئێلخانیزاده‌م دی واقم وڕما، ئه‌من که‌ یه‌کێک له‌ تاکوته‌رای بنه‌ماڵه‌ی ئێلخانیزاده‌م بۆ پێشگرتن له‌ هه‌ڵه‌ و ئاڵۆزی بیرو ڕای گشتی ڕاده‌گه‌یێنم که‌:بنه‌ماڵه‌ی ئێمه‌، بنه‌ماڵه‌یه‌کی چه‌ند سه‌د ساڵه‌یه‌ و پێشینه‌ی دره‌وشاوه‌ی نیشتمان په‌رستی و خزمه‌ته‌ به‌رچاوه‌کانیان به‌ ووڵاتی خۆشه‌ویست بۆ هه‌مووان ئاشکرایه‌ و سابیت بووه‌ و قه‌ت پچووکترین په‌ڵه‌ی خه‌یانه‌ت له‌ سه‌ر داوێنی هیچکام له‌ ئه‌ندامانی نه‌نیشتووه‌ و جگه‌ له‌ خزمه‌ت به‌ نیشتمان و داوخوازی ئاشتی و هێمنایه‌تی هیچ هه‌نگاوی دیکه‌یان هه‌ڵنه‌هێناوه‌ته‌وه‌. ئه‌و که‌سانه‌ی ئاشنایه‌تییه‌کی که‌میان له‌ گه‌ڵ ئازه‌ربایجان و به‌ تایبه‌تی کوردستان هه‌بێ بێتوو له‌ ڕێگای ئینساف و ویژدان لا نه‌ده‌ن ته‌سدیق ده‌که‌ن دروشمی نیشتمانپه‌رستی و ئێراندۆستی له‌ سه‌ده‌ی یه‌ک له‌ دوای یه‌ک دا دروشمی بنه‌ماڵه‌ی ئێمه‌ بووه‌ و هه‌یه‌ و هه‌ر ئاواش ده‌بێ. جا ئێستا بۆ من زۆر جێی داخه‌ ده‌بینم له‌ لایه‌ن هێندێک که‌سی به‌غه‌ره‌ز و سه‌ر به‌ گۆنگه‌ڵ و به‌ مه‌به‌ستی نگریس و بۆگه‌نی شه‌خسی ئه‌و دڕدۆنگییه‌ ساز کراوه‌ و ئه‌و تۆمه‌ته‌یان له‌ ئێمه‌ بنه‌ماڵه‌ی ئێلخانیزاده‌ داوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئێمه‌ له‌ پێش چاوی خه‌ڵک سووک که‌ن و ناومان بزڕێنن و کوڵی هه‌ستی ئێره‌یی پێ بردن و به‌دبینی خۆیان دامرکێنن
هه‌موان ده‌زانن ئێمه‌ خائینی نیشتمانفرۆش نین. خه‌یانه‌تکار که‌سێکه‌ ده‌یه‌وێ خه‌ڵکی شه‌ریف و نیشتمانپه‌روه‌ر به‌د نێو بکا. ئه‌من ئه‌و جۆره‌ هه‌رزه‌وێژ و تۆمه‌ت لێده‌رانه‌ دڵنیا ده‌که‌م ‌ ئه‌و جۆره‌ ده‌نگه‌ وه‌یشوومانه‌ قه‌ت له‌ ووزه‌یان دا نابێ داوێنی نیشتمان په‌رستیی ئێمه‌ په‌ڵه‌دار که‌ن یان بڕووسکه‌یه‌کیش له‌ هه‌ستی پاکی نیشتمانخوازانه‌ی ئێمه‌ که‌م بکه‌نه‌وه‌. ئاغای به‌ڕێوه‌به‌ری ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات ئه‌و تۆمه‌ته‌ سووکایه‌تییه‌کی گه‌وره‌یه‌ به‌ بنه‌ماڵه‌یه‌کی پاک و شه‌ریف و له‌مێژینه‌ی ئێرانی و به‌ هیچ جۆر نابێ چاوی لێ هه‌ڵببوێردرێ و جێی لێ خۆش بوون نییه‌. تکا ده‌که‌م ئه‌و که‌سه‌ی ئه‌و تۆمه‌ته‌ی وه‌پاڵ داوین بناسێنن بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگای دادگه‌ی شیاو ڕا له‌ مه‌سه‌له‌که‌ بکۆڵدرێته‌وه‌ و ڕاستی ئاشکرا بکرێ و خه‌یانه‌تکار به‌ سزای قانوونی بگا
هه‌ر وه‌ها ده‌بوو ئیداره‌ی ڕۆژنامه‌ش له‌ مه‌ڕ ڕاست یان هه‌ڵه‌ بوونی ئه‌و خه‌به‌ره‌ وورد بووباوه‌ و سۆنگه‌ و به‌ڵگه‌ی له‌ ڕاپۆرتچییه‌که‌ ویستبایه‌. هه‌ڵبه‌ت بڵاو کردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ خه‌به‌ره‌ هه‌ڵبه‌ستراوانه‌، به‌ تایبه‌تی هێرشی ناڕه‌وای هێندێک له‌ ڕۆژنامه‌کان به‌ پێچه‌وانه‌ی ڕێوڕه‌سمی ئه‌خلاقی یه‌. ئه‌من به‌ ڕێگای ئێوه‌ دا له‌ لایه‌ن گشت تاکوته‌رای ئێلخانیزاده‌وه‌ ئه‌و بابه‌ته‌ به‌ ته‌واوی وه‌درۆ ده‌خه‌مه‌وه‌، تکا ده‌که‌م به‌ پێی قانوونی چاپه‌مه‌نی، ده‌ستوور بفه‌رموون ئه‌م نووسراوه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌ هه‌وه‌ڵین ژماره‌ی ڕۆژنامه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌که‌تاندا له‌ ژێر سه‌ردێڕی " ئێلخانیزاده‌ وه‌درۆی ده‌خاته‌وه‌" بڵاو بکرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی کراوه‌ ڕاست بکرێته‌وه‌ و له‌ خوت و خۆڕایی بنه‌ماڵه‌یه‌کی گرینگی ئێرانی له‌ نێو بیروڕای گشتی دا به‌دنێو نه‌بێ


قاسم ئێلخانیزاده‌

 
ئیتیلاعات - بۆ ئاگاداری ئاغای ئێلخانیزاده‌ ده‌بێ ڕابگه‌یێنین ئێمه‌ ئه‌و خه‌به‌ره‌مان له‌ کاربه‌ده‌ستانی ڕه‌سمییه‌وه‌ به‌ ده‌ست گه‌یشت و له‌و باره‌یه‌وه‌ کاربه‌ده‌ستانی ئێرانی له‌ بادکووبه‌ تێلگرافێکیان ناردووه‌ بۆ وه‌زاڕه‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ و نێوی ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ بێ پاسپۆرت چووبوونه‌ باکۆ و نێوی ئێوه‌شی تێدا بووه‌، به‌ڵام ئاره‌زووی ئێمه‌ ئه‌وه‌یه‌ نه‌ک هه‌ر خه‌به‌ری چوونی ئێوه‌،به‌ڵکوو خه‌به‌ری چوونی گشت ئه‌و ئاغایانه‌ی‌ نێویان هاتووه‌ درۆ بێ. ئه‌وه‌ش که‌ سه‌باره‌ت به‌ بنه‌ماڵه‌ی خۆتان و پێشینه‌ی نیشتمانپه‌روه‌ری ئه‌وان و هۆگری شه‌خسی خۆتان به‌م ئاو و خاکه‌ی بابوباپیران نووسیوتانه‌ نه‌ک هه‌ر بووه‌ جێی خۆشحاڵی ئێمه‌ به‌ڵکوو جێی خۆشحاڵی هه‌موانه‌ و ئێمه‌ ئه‌و هه‌ست و نه‌سته‌ پاکه‌تان به‌ پیرۆز ده‌زانین
به‌ڵام خاڵێکیش هه‌یه‌ که‌ ده‌مانه‌وێ وه‌بیر جه‌نابی به‌رزتانی بهێنینه‌وه‌ و هیوادارین ئێوه‌ش به‌و هه‌سته‌ پاکه‌ی که‌ ده‌رتان بڕیوه‌ ببنه‌ بانگه‌شه‌ده‌ری وی له‌ لای هه‌موو برایانی کورد ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ له‌ حاڵی حازر دا ووڵاتی ئێمه‌ زیاتر له‌ هه‌موو کاتێکی دیکه‌ پێداویستی به‌ خۆ به‌ختکردنی ڕۆڵه‌کانی خۆی هه‌یه‌ و ده‌بێ هه‌رتاکێکی نیشتمانپه‌رستی ئێرانی بۆ پاراستنی مانه‌وه‌ و سه‌ربه‌خۆیی و شه‌ڕافه‌تی میللی و قه‌ومی خۆی تا ئه‌و جێیه‌ی له‌ سنووری توانایی دایه‌ تێبکۆشێ و به‌ دووی دژایه‌تی و دووبه‌ره‌کی دا نه‌بێ. و چاوه‌ڕوانی ئێمه‌ و گشت خه‌ڵک له‌ هاونیشتمانانی کوردمان ئه‌وه‌یه‌ له‌م کات و ساتانه‌دا له‌سه‌ره‌خۆیی خۆیان نیشان بده‌ن و نیشتمان په‌رستی خۆیان بسه‌لمێنن و وه‌فاداری خۆیان سه‌باره‌ت به‌ میلله‌تی خۆیان ده‌رببڕن. ئێمه‌ دڵنیاین ئێرانی ته‌بیعه‌ت پاک له‌ هه‌ر تیره‌ و قه‌بیله‌یه‌ک بێ ئه‌و ڕاستییه‌ له‌ به‌رچاو ده‌گرێ.هه‌ر چۆنێک بێ کار و کرده‌وه‌ی ئێوه‌ له‌ دادێ دا ده‌بێته‌ باشتیرین ناسێنه‌ری هه‌ستی پاک و نیشتمان په‌رستی ئێوه‌
محه‌مه‌د حوسێنی خوسره‌و په‌نا له‌ نووسراوه‌یه‌ک دا " حیزبی تووده‌ی ئێران و پێشوه‌چووه‌نه‌کانی کوردستان"گفتگو، ژماره‌ی 53، گه‌لاوێژی ساڵی 1388ی هه‌تاوی) باسی ئه‌و سه‌فه‌ره‌ی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد بۆ شووڕه‌وی و کاردانه‌وه‌ی کۆڕ و کۆمه‌ڵی باڵی ڕاستی سیاسی ئه‌و سه‌ر وبه‌ندی ئاوا ده‌گێڕێته‌وه‌: " له‌ سه‌ره‌تای مانگی ڕه‌زبه‌ری ساڵی 1324ی هه‌تاوی، کوردستان جارێکی دیکه‌ که‌وته‌ به‌ر سه‌رنجی ژماره‌یه‌ک له‌ ڕۆژنامه‌کانی باڵی ڕاستی ووڵات که‌ زۆربه‌یان لایه‌نگری سه‌ید زیای ته‌باته‌بایی بوون. هۆی ئه‌و سه‌رنجدانه‌ بۆ سه‌ر کوردستان، سه‌فه‌ری نا قانوونی حه‌وت که‌س له‌ که‌سایه‌تییه‌ کورده‌کان وه‌کوو قازیی محه‌مه‌د، عه‌لی ڕیحانی، ‌هه‌مزاغای مامه‌ش و خه‌ڵکی دی بوو بۆ باکۆ و وتووێژ له‌ گه‌ڵ ڕێبه‌رانی جمهووری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی. که‌سایه‌تی و چالاکانی سیاسی باڵی ڕاست که‌ له‌ پێکهاتنی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان و چالاکییه‌کانی ترسیان ڕێ نیشتبوو، ئه‌و سه‌فه‌ره‌ی ده‌سته‌ی کوردیان بۆ باکۆ وه‌ک هه‌نگاوێک نرخاند که به‌ مه‌به‌ستی دووپاته‌ بوونه‌وه‌ی ڕووداوه‌کانی ئازه‌ربایجان له‌ کوردستان بێ وله‌و باره‌یه‌وه‌ نووسییان: " ئه‌و که‌سانه‌ی نێویان هات نوێنه‌رایه‌تی کۆمیته‌یه‌کی کوردییان هه‌بووه‌ که‌ بۆ جوێ کردنه‌وه‌ی به‌شێک له‌ کوردستان له‌ ئێران هێندێک ڕێکخستنیان پێک هێناوه‌ و هێندێک کاریان کردووه‌ و به‌ نێوی ئه‌و به‌شه‌ له‌ کوردستان بۆ وتووێژ له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی شووڕه‌وی و داوای یارمه‌تی چوونه‌ ڕووسییه‌ و گه‌ڕانه‌وه‌." [ ڕۆژنامه‌ی کانون ، ژماره‌ی 55 (1162)، 20ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی] هه‌ر وه‌ها نووسییان " ئه‌و ده‌سته‌ی شه‌ش که‌سییه‌ی کورد به‌ حه‌وت کامیۆنان گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ئێران و هه‌ر کامیۆنه‌ش ئه‌فسه‌رێکی بێگانه‌ی تێدا بوو ، سه‌ری بارهه‌ڵگره‌کان دا پۆشرابوون و به‌ هیچ جۆر دیار نه‌بووه‌ باریان چییه‌ و ئاوا هاتنه‌ نێو مه‌هاباد." [ڕۆژنامه‌ی کانون، ژماره‌ی 48 (1155). 12ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی]. سه‌باره‌ت به‌ باری ئه‌و کامیۆنانه‌ هێندێک لایه‌ن گوتیان چه‌ک بووه‌ و هێندێکی دیکه‌ش ئاماژه‌یان کرد به‌ شه‌ش تۆن کاغه‌ز و دوو ده‌ستگای ماشین ته‌حریر.[ بڕوانه‌ : ڕۆژنامه‌ی اطلاعات، ژماره‌ی 5881م 2ی خه‌زه‌ڵوه‌ری 1324، ڕۆژنامه‌ اطلاعات، ژماره‌ی 5884، 24ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی]. ئه‌گه‌ر چی ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد قازیی محه‌مه‌د، محه‌مه‌د حوسێنی سه‌یفی قازی، عه‌لی ڕیحانی، هه‌مزه‌ی مامه‌ش، عه‌بدوڵای قادریی جه‌ڵدیان و [ ئه‌میر] ئه‌سعه‌دی ئێلخانیزاده‌] به‌ ڕه‌سمی و به‌ ڕێگای تێلگڕافی تاکه‌ که‌سی و به‌ کۆمه‌ڵ نکووڵیان له‌و سه‌فه‌ره‌ کرد بۆ باکۆ و نووسییان: " مه‌به‌ست له‌ بڵاو کردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ درۆ و ده‌له‌سانه‌ ئه‌وه‌یه‌ شارستانی مه‌هاباد که‌ له‌و ماوه‌یه‌ دا له‌وپه‌ڕی هێمنی و ئاسایش دا ژیاوه‌ تووشی ئاڵۆزی و دووبه‌ره‌کی بکه‌ن"

[ بۆ نموونه‌ بڕوانه‌ ڕۆژنامه‌ی اطلاعات، ژماره‌ی 5880]، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌س باوه‌ڕی نه‌کرد به‌ ئه‌و وه‌درۆ خستنه‌وه‌یه‌ی ئه‌وان کردیان. ڕۆژنامه‌کانی ڕاستئاژۆ، به‌تایبه‌تی لایه‌نگرانی سه‌ید زییا، که‌ به‌ هه‌ستیارییه‌وه‌ ڕووداوه‌کانی مه‌هابادیان تاقیب ده‌کرد، سه‌باره‌ت به‌ پێشوه‌چوونه‌کان و بارودۆخی مه‌هاباد له‌ دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ده‌سته‌ی کورد ده‌ستیان کرد به‌ بانگه‌شه‌یه‌کی به‌ربڵاو و ته‌نانه‌ت ڕایان گه‌یاند : " کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. شارستانی مه‌هاباد به‌ ڕێوه‌ ده‌با و له‌ سه‌ربانی ئیداره‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان له‌ جیات ئاڵای ئێران ئاڵای سوور و له‌ هۆڵه‌کانی خانووی ئیداره‌ ده‌وڵه‌تییه‌کان له‌ جیات وێنه‌ی شاهه‌نشای ئێران وێنه‌ی ستالین سه‌رۆکوه‌زیری ده‌وڵه‌تی ڕووسییه‌ ده‌بیندرێ". [ڕۆژنامه‌ی کانون، ژماره‌ 55 (1162) 20ی ڕه‌زبه‌ری 1324ی هه‌تاوی
ئه‌بولقاسمی سه‌دری قازی نوێنه‌ری مه‌هاباد له‌ مه‌جلیسی شووڕای میللی ئێران، وا دیاره‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی باسی ئه‌و سه‌فه‌ر له‌ مه‌جلیس یشدا قسه‌ی لێوه‌ کراوه‌، به‌ دوور و درێژی‌ له‌ سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ دواوه‌ و له‌ گه‌ڵ نکووڵی لێکردن له‌ سه‌فه‌ره‌که‌، ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی به‌ کارهێناوه‌ بۆ له‌ قاو دانی زێهنییه‌تی مه‌رکه‌زنشینان له‌ ئاست کوردان

ڕۆژنامه‌ی ئیتیلاعات، ساڵی بیسته‌م، ژماره‌ی 5946 پێنجشه‌مۆ هه‌وه‌ڵی سه‌رماوه‌زی 1324ی هه‌تاوی/ 22ی نۆڤامبری 1945
ئاغای سه‌دری قازی له‌ کۆبوونه‌وه‌وی به‌سرپێرێی مه‌جلیس


ئاغای سه‌دری قازی نوێنه‌ری مه‌هابادی کوردستان ڕۆژی ڕابردوو له‌ مه‌جلیسی شووڕای میللی دا سه‌باره‌ت به‌ نیشتمان په‌رستی و شا دۆستی کورده‌کان ئه‌م ووته‌یه‌ی خواره‌وه‌ی پێشکێش کرد

گۆیا به‌نده‌ مافم هه‌بێ،لێره‌ له‌ مه‌جلیس، گله‌یی له‌ ئاغایانی به‌ڕێز بکه‌م ئه‌و کاته‌ی هێرش ده‌کرێته‌ سه‌ر مه‌ڵبه‌ندی لێ هه‌ڵبژێردرانی من. ئه‌گه‌ر من بێده‌نگ بم، ئعتراز ده‌فه‌رموون که‌ بۆچی نوێنه‌ری ئه‌وێ بێده‌نگه‌ و کاتێکیش ده‌مه‌وێ هێندێک شت بۆ ئاگاداریی ئاغایان باس بکه‌م تا نۆره‌ ده‌گاته‌ من ده‌نگ به‌رز ده‌بنه‌وه‌ نوخته‌ی نیزامی، نوخته‌ی نیزامی (یه‌کێک له‌ نوێنه‌ران فه‌رموو ئاغا) . به‌نده‌ داوخوازیم ئه‌وه‌یه‌ ئاغایان لوتفیان زیاتر بێ و سه‌رنجێکی زیاتر بده‌نه‌ سه‌ر قسه‌کانی من، چونکه‌ ئه‌گه‌ر وا نه‌بێ ئه‌و ده‌می وا لێک ده‌درێته‌وه‌ که‌ خودای نه‌خواسته‌ له‌ گه‌ڵ من که‌ نوێنه‌رێکی ناوچه‌ییم و له‌ گۆشه‌یه‌کی ووڵات ڕا هاتووم و هه‌ڵبه‌ته‌ له‌ مه‌جلیس دا ده‌ستم ناڕوا ، ئاغایان فه‌رق و جیاوازی داده‌نێن ( یه‌مینی ئێسفه‌ندیاری، به‌ هیچ جۆر وانییه‌، فه‌رموو ئاغا )عه‌رزتان بکه‌م، ئه‌من هێندێک شتم لێره‌ ده‌رخستووه‌ و ده‌مه‌ویست سه‌باره‌ت به‌و قسه‌ پووچ و نێوبه‌تاڵانه‌ی ئه‌م ڕۆژانه‌ بڵاو ببوونه‌وه‌ به‌ عه‌رزی مه‌جلیس بگه‌یێنم و به‌ داخه‌وه‌م که‌ له‌ دوو کۆبوونه‌وه‌ی پێشووتریش دا یه‌کێک له‌ هاوکارانی به‌ڕێز به‌ خراپ له‌ قسه‌کانم تێگه‌یشتبوو. و ئه‌ویش بریتی بوو له‌وه‌ی که‌ هاوکاری به‌ڕێزی به‌نده‌ پێی وابوو من ئعتراز ده‌که‌م بۆچی هێندێک له‌ ڕۆژنامه‌کان قسه‌کانی ڕادیۆی پاریس یان بڵاو کردووه‌ته‌وه‌، له‌ کاتێکدا ئه‌من ئعترازم به‌وه‌ نه‌کرد.قسه‌ی من ئه‌وه‌ بوو که‌ ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ خه‌تای هێندێک له‌ ڕۆژنامه‌کانی ناوه‌نده‌ که‌ به‌ بێ لێکۆڵینه‌وه‌ هێندێک شت ده‌نووسن و ڕۆژنامه‌ و ڕادیۆ بێگانه‌کان بابه‌ت و خه‌به‌ره‌کانی ئه‌وان وه‌رده‌گرن و بڵاویان ده‌که‌نه‌وه‌- ئعترازی من ئه‌وه‌ بوو. ئێستا باوه‌ڕم هه‌ر وایه‌. قسه‌م ئه‌وه‌یه‌ بابه‌ته‌کان ده‌بێ خۆمان هه‌ڵیان سه‌نگێنین و لێکیان که‌ینه‌وه‌، ئه‌و شتانه‌ی که‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ووڵاتن نابێ ڕێگایان پێ بده‌ین له‌ ڕۆژنامه‌کاندا بڵاو بکرێنه‌وه‌.چونکه‌ ئه‌گه‌ر چوار سه‌ربه‌گێچه‌ڵ له‌ ده‌وری یه‌ک دانیشن و هێندێک خه‌ون ببینن و شتیان له‌ بن سه‌ر بێ، کێ ئاگای له‌ وانه‌، کێ ئاگای له‌وان نییه‌،جا بێنین و له‌ سه‌ر ئه‌و مه‌سه‌لانه‌ هێندێک شت خۆمان به‌ هه‌بوویان دانێین و بیان ڕازێنینه‌وه‌ و بیانهێنین له‌ ڕۆژنامه‌ی ناوه‌ند دا بڵاویان بکه‌ینه‌وه‌ ده‌کرێ ئه‌و ده‌می چاوه‌ڕوان بین ڕادیۆ بێگانه‌کان باسیان نه‌که‌ن؟( [نوێنه‌رێک] ڕاست ده‌که‌ی). ئه‌وه‌ بوو ئه‌وه‌ی به‌نده‌ عه‌رزم کردن ده‌نا ئه‌من جه‌ساره‌تێکم نه‌کرد و به‌ته‌واوی بێلایه‌نم و ئه‌من که‌سێکم جگه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ووڵات نه‌زه‌رێکم نییه‌. هه‌ڵبه‌ت من تاقیکردنه‌وه‌ی خۆم داوه‌ و ڕه‌نگه‌ له‌ نێو ئاغایانی وه‌زیرانیش دا هه‌بن که‌سانێک که‌ له‌ نیزیکه‌وه‌ وه‌زعی من بزانن و پێویست به‌وه‌ ناکا وه‌زعی خۆم شی بکه‌مه‌وه‌. ئه‌من له‌و ده‌رفه‌ته‌ که‌لک وه‌رده‌گرم سه‌رنجی ئاغایان و شه‌خسی ئاغای حه‌کیمی سه‌رۆکوه‌زیر سه‌باره‌ت به‌ هێندێک جه‌ره‌یانی که‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی ده‌کرێ ڕاده‌کێشم تاکوو ئینشاڵا بۆ پێشگیری لێ کردنیان هه‌نگاوی کاریگه‌ر هه‌ڵبهێننه‌وه‌
یه‌ک له‌و شتانه‌ی که‌ ده‌بێته‌ هۆی دووبه‌ره‌کی و دڵ ئێشه‌ له‌ نێوان تاکوته‌رای کۆمه‌ڵ دا، سازکردنی گومانه‌ له‌ نێوان ئه‌وان دا، به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر هێندێک که‌س جا کاربه‌ده‌ستی ڕه‌سمی بن یان ناڕه‌سمی پێداگری بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی کاربه‌ده‌ستانی به‌رزی ووڵات به‌ قسه‌ی نێوبه‌تاڵ و به‌ دوور له‌ ڕاستی له‌ ئاست خه‌ڵکی دیکه‌ به‌دبینن بکه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بکرێ به‌ خه‌یاڵی خۆیان له‌ ئاوی ڵێڵ ماسی بگرن. به‌نده‌ به‌ پێویست نازانم له‌و باره‌یه‌وه‌ زیاتری له‌ سه‌ر بڕۆم له‌ مه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کاته‌وه‌ به‌ شوێنی هه‌ڵبژێردرانم هێندێک شتتان عه‌رز ده‌که‌م
له‌ پاره‌که‌وه‌ به‌م لایه‌وه‌ زۆر ڕاپۆرتیان به‌ دژی عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان دا به‌ ناوه‌ند که‌ خۆشبه‌ختانه‌ دوای لێکۆڵینه‌وه‌ هیچکامیان وه‌ڕاست نه‌گه‌ڕان و سه‌به‌بی هه‌ره‌ باشیشی ئه‌وه‌یه‌ ئێستا چلۆنایه‌تی هه‌رێمی کوردنشین وه‌کوو ڕابردوو وایه‌، هیچ شتێک له‌و تۆمه‌تانه‌ی وه‌پاڵیان ده‌درا شین نه‌بوو. پێشتر ئه‌وه‌تان به‌ عه‌رز بگه‌یێنم مه‌به‌ستی من ئه‌وه‌ نییه‌ بڵێم له‌ نێو عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان دا که‌سی خراپ نییه‌، له‌ هه‌موو کوێیه‌ک و له‌ نێو هه‌موو حه‌شیمه‌تێک دا خه‌ڵکی خراپ و دوو زمان هه‌ن، به‌ڵام به‌گشتی نابێ هه‌رێمێکی گرینگی ووڵات به‌ دنه‌ی چه‌ند که‌سی به‌ غه‌ره‌ز و خێرنه‌خواز له‌ ده‌وڵه‌ت نائومید بکرێ – له‌ خه‌رمانانی 1320 وه‌ [ ئووتی 1941] تا ئێستا چه‌ندین جار سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان و که‌سانی دیکه‌ ته‌نانه‌ت له‌ کارمه‌ندانی ڕه‌سمی ده‌وڵه‌ت هێندێک سه‌فه‌ریان کردووه‌ و دوای چه‌ند ڕۆژ مانه‌وه‌ و بینینی ده‌زگا فه‌رهه‌نگییه‌کانی دراوسێیه‌کانی دۆست و هاوپه‌یمان گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ بێ ئه‌وه‌ی که‌مترین گۆڕانێک له‌ ڕوحییه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ یان ده‌ره‌جه‌ی نیشتمان په‌روه‌رییان دا په‌یدا بووبێ. له‌و دواییانه‌ش دا ده‌نگۆ بڵاو بووه‌وه‌ هێندێک که‌س چوونه‌ته‌ سه‌فه‌ر. به‌نده‌ هێشتا ئاگادارییه‌کی ته‌واوم سه‌باره‌ت به‌ ڕاستی یان ناڕاستی ئه‌و خه‌به‌ره‌ نییه‌. له‌ ڕۆژنامه‌کان دا دیتمان که‌ ئاغایان خه‌به‌ری سه‌فه‌ری خۆیان وه‌درۆ خستووه‌ته‌وه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، دیتمان که‌ چه‌نده‌ شتی بێ بنه‌مایان به‌و سه‌فه‌ره‌وه‌ هه‌ڵئاوه‌سی و چه‌نده‌ شتی درۆیان پێوه‌ نووساند. بۆ وێنه‌ گوتیان کورده‌کان ئه‌نجومه‌نێکیان بۆ جوێ کردنه‌وه‌ی خۆیان پێک هێناوه‌ و ک.ک.ک. واته‌ کۆمه‌ڵه‌ی کۆمۆنیستی کورد نیشانه‌ی ئه‌وه‌. یه‌که‌م ئه‌وه‌ نیشانه‌ی کۆمه‌ڵه‌ی گه‌نجی کورد واته‌ ئه‌نجومه‌نی لاوانی کورده‌ و دووهه‌م، ناوه‌ندی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ له‌ کوردستانی عێڕاقه‌ و به‌ هیچ جۆر پێوه‌ندی به‌ کورده‌کانی ئێرانه‌وه‌ نییه‌ و ئه‌گه‌ر که‌سانێک له‌ لایه‌ن ئه‌وانه‌وه‌ بێنه‌ ئێران و هاتووچوو بکه‌ن پێم وا نییه‌ بانگه‌شه‌ی ئه‌وان شوێنێکی کردبێته‌ سه‌ر عه‌شیره‌ت و کورده‌ ئێرانییه‌کان و هه‌ر وه‌ها ئه‌و ده‌نگۆیه‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ که‌ له‌ مه‌هاباد پۆرتره‌ی ئه‌علاحه‌زره‌تی شایان له‌ ئیداره‌کان لابردووه‌. ئه‌وه‌ هه‌موو ده‌یزانن کورده‌کان به‌ پێی باوه‌ڕی مه‌زه‌بی خۆیان سوڵتان به‌ خاوه‌ن فه‌رمان و گوێڕایه‌ڵی لێکردنی به‌ واجب ده‌زانن و به‌ پێی په‌روه‌رده‌ی مه‌زهه‌بی هه‌تا بڵێی هۆگریان زۆره‌ له‌ ئاست خاوه‌ن سه‌لته‌نه‌ت و هیچ مومکین نییه‌ له‌ باوه‌ڕی خۆیان هه‌ڵگه‌ڕێنه‌وه‌ و به‌ پێچه‌وانه‌ی ببزوونه‌وه‌
هه‌ر ئه‌و ئاغایانه‌ی که‌ پێیان ده‌ڵێن سه‌فه‌ریان کردووه‌ که‌سانێکن زۆر جار تاقیکردنه‌وه‌ی خزمه‌ت و نیشتمان په‌رستی یان داوه‌ و بو شاهیدی گشتیش تاکوو ئێستا ناوچه‌ی کوردنشینی مه‌هابادیان باشتر،ئارامتر و هێمنتر له‌ شوێنی دیکه‌ ڕاگرتووه‌. زۆربه‌ی ئه‌و ئاغایانه‌ هه‌ر کات ده‌وڵه‌ت ویستبێتی به‌ ئیشاڕه‌یه‌کی تێلگرافی ده‌ستیان له‌ ماڵ و ژیانو کار و کاسبی خۆیان هه‌ڵگرتوو و هاتنه‌ تاران و داوا ده‌که‌ین ئاغایان ئینسافیان بێ ، داخودا ئه‌وه‌یه‌ مانای سه‌رپێچی ؟ تاوانبار کردنی ئه‌و که‌سانه‌ به‌ خه‌یانه‌ت به‌ نیشتمان و ووڵات کاردانه‌وه‌ی زۆر خراپی ده‌بێ له‌ سه‌ر ڕووحییه‌ی ئه‌وان.ئه‌وه‌ شێوه‌یه‌کی باش نییه‌. پێتان سه‌یر ده‌بێ بڵێم پاره‌که‌ ئه‌و کاته‌ی ئه‌و ئاغایانه‌ له‌ تاران بوون یه‌ک به‌ دوای یه‌ک دا ڕاپۆرتی تێلگرافی ده‌گه‌یشته‌ تاران که‌ ئه‌وانه‌ له‌ ناوچه‌ خه‌ریکی هان دان وپیلان گێڕانن و که‌سیش نه‌بوو لێپرسینه‌وه‌ بکا و بڵێ ئه‌و ئاغایانه‌ ئه‌وه‌ چه‌ند مانگه‌ له‌ تارانن، مه‌به‌ست له‌و ڕاپۆرته‌ دژی ڕاستییانه‌ چییه‌؟ ئه‌من له‌و باوه‌ڕه‌ دام ئاغایانی کاربه‌ده‌ستی ده‌وڵه‌ت و خاون ڕۆژنامه‌کان به‌ تایبه‌تی ده‌بێ ووشیار بن و سه‌رنج بده‌ن و کارێک نه‌که‌ن دڵان بڕه‌نجێنن و به‌ قسه‌ی ناڕاست و له‌ سه‌ر بنه‌مای ڕاپۆرتی که‌سی به‌غه‌ره‌ز نه‌بنه‌ هۆی دڵ ساردبوونه‌وه‌ی به‌شێک له‌ دانیشتووانی ووڵات. هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌موو ئاغایانی نوێنه‌رانی مه‌جلیس بیستوویانه‌ له‌ گه‌ڵ بڵاو بوونه‌وه‌ی خه‌به‌ر سه‌باره‌ت به‌و سه‌فه‌ره‌ هه‌ڵبه‌ستراوه‌ له‌و دواییانه‌ دا هێندێکان نووسیویانه‌ ئه‌وان چه‌ند کامیۆن چه‌کیان له‌ گه‌ڵ خۆیان هێناوه‌، هێندێکی دیکه‌ گوتوویانه‌ چه‌ند ماشێنی ته‌حریر و کاغه‌ز و ته‌نانه‌ت هێندێکان ئیدیعا ده‌که‌ن به‌ چاوی خۆیان ئه‌وانه‌یان دیتووه‌
یه‌که‌م ده‌بێ عه‌رزتان بکه‌م کوردان چه‌کیان هه‌یه‌ و پێویستی به‌ داوا کردنی له‌ ده‌ره‌وه‌ ڕا ناکا. دووهه‌م ئه‌وه‌یه‌، ئه‌گه‌ر هاتبا و خه‌ڵکی دیکه‌ چه‌کیان دابا به‌ کوردان پێویست نه‌بوو شار قۆرغ بکرێ و به‌و پێیه‌ سه‌رنجی خه‌ڵک ڕابکێشرێ، بۆ چما قات و قرێ شوێنه‌ یان وه‌سیله‌ نیه‌ که‌ به‌ نهێنی له‌ مه‌هاباد چه‌ک ته‌حویلی [کوردان] بده‌ن. هه‌ر وه‌ها هێنانی ماشین ته‌حریر و کاغه‌ز به‌ نهێنی سیاسی دانان. له‌ ڕاستییدا ده‌بێ بڵێم بیری ئاوا له‌ مێشکی که‌سانی ئه‌وتۆ وه‌ ده‌ده‌ڵێ که‌ که‌مترین هه‌ستی نیشتمان په‌رستی و ئێرانییه‌ت یان تێدا نییه‌ به‌ڵکوو که‌سانێکی بووده‌ڵه‌ن که‌ به‌رژه‌وه‌ندی و قازانجی خۆیان له‌وه‌ دا ده‌بینن مه‌یدانێک وه‌ده‌ست بهێنن و به‌ ته‌نێ ببنه‌ ئیختیارداری گیان و ماڵ و نامووسی خه‌ڵک. ئه‌و که‌سانه‌ی به‌ پێچه‌وانه‌ی ڕاستی کورد وه‌ک نامۆ له‌ ئاست نیشتمان و مه‌مله‌که‌ت ده‌ناسێنن،ڕێگایان هه‌ڵه‌یه‌ و دیار نییه‌ خۆیان سه‌ریان به‌ کوێوه‌ به‌نده‌. ئه‌من به‌ ئاشکرایی عه‌رز ده‌که‌م کوردی ئێرانی هۆگری نیشتمانی خۆیه‌تی. کورده‌کان گه‌لێکی ئازا و نیشتمانپه‌روه‌ر و به‌ غیره‌تن ( [ نوێنه‌ران] ڕاسته‌) و هه‌رچه‌نده‌ش له‌ لایه‌ن سه‌رانی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ خه‌مساردی و بێ مێهرییان له‌گه‌ڵ بکرێ ده‌ست له‌ باوه‌ڕی و عه‌لاقه‌ی خۆیان به‌ ئێران هه‌ڵناگرن ( [نوێنه‌ران] ڕاسته‌)، به‌ڵام ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی بڵاو ده‌کرێنه‌وه‌ لێیان زه‌حمه‌ت دێ، ڕه‌نگه‌ مه‌به‌ستی خێرنه‌خوازانیش هه‌ر ئه‌وه‌بێ به‌و شێوه‌یه‌ ئه‌وان له‌ ده‌وڵه‌ت دڵسارد که‌نه‌وه‌، هه‌رچۆنێک بێ مه‌به‌ستی من ئه‌وه‌یه‌ سه‌رنجی ده‌وڵه‌ت بۆ سه‌ر قسه‌کانی خۆم ڕاکێشم و تکا ده‌که‌م، یه‌که‌م به‌ ڕێگای که‌سانی بێ غه‌ره‌ز و جێی باوه‌ڕ ڕاستیی ئه‌و ڕوداوانه‌ ڕوون بکه‌نه‌وه‌. دووهه‌م له‌ ده‌ست نیشانکردن و دانانی مه‌ئمووران و ئه‌و که‌سانه‌ی بۆ سه‌رپه‌رستی ناوچه‌ کوردییه‌کان ده‌چن وورد بوونه‌وه‌ی پێویست بکرێ تاکوو تووشمان به‌ تووشی دانانی مه‌ئمووری نالێوه‌شاوه‌ و خێرنه‌خوازه‌وه‌ نه‌بێ
له‌ کۆتایی دا سه‌رنجی سه‌رۆکی به‌ڕێزی ده‌وڵه‌ت ڕاده‌کێشم بۆ سه‌ر بارو دۆخی فه‌رهه‌نگی و له‌ش ساغی شارستانی مه‌هاباد که‌ هیچ لایان لێ نه‌کراوه‌ته‌وه‌ و بێ لوتفییان له‌ گه‌ڵ کراوه‌. شارستانی ناوبراو نه‌ فه‌رهه‌نگی حیسابی و نه‌ له‌شساغی هه‌یه‌ . هیوا دارم سه‌رنجێکی تایبه‌تی بده‌نه‌ سه‌ر فه‌رهه‌نگ و بێهداری ئه‌وێ، چونکه‌ به‌نده‌ ده‌بینم ته‌نێ کاتێک تۆمه‌ت بۆ [خه‌ڵک] هه‌ڵده‌به‌سترێ ناوی مه‌هاباد ده‌بردرێ، ده‌نا له‌ دانانی بوودجه‌ دا ، به‌تایبه‌تی کاتێک باسی فه‌رهه‌نگ و بێهداری ده‌کرێ به‌داخه‌وه‌ مه‌هاباد پچووکه‌ و هێچ ئاوڕی وێ نادرێته‌وه‌ به‌ڵام که‌ ده‌گاته‌ تۆمه‌ت لێدانی، تۆمه‌تی زۆر گه‌وره‌ی پێوه‌ ده‌به‌ستن که‌ هێنده‌ زۆرن باس کردنیان ناگونجێ
ڕۆژنامه‌ی حه‌وتووانه‌ی کوهستان که‌ له‌و سه‌روبه‌نده‌ دا له‌ تاران ده‌رکه‌وتووه‌ و پشتیوانی له‌ مافی کوردان کردووه‌ و ئه‌و ناعه‌داڵه‌تییانه‌ی له‌ قاو داوه‌ که‌ له‌ ناوچه‌کانی کوردستان له‌ خه‌ڵک کراون، سه‌باره‌ت به‌ خه‌به‌ره‌که‌ی ڕۆژنامه‌ی اطلاعات و هه‌ر وه‌ها ئعترازی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی کورد بابه‌تی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ و له‌ ژماره‌ی 32 دا له‌ گه‌ڵ شیکردنه‌وه‌ی خۆی سه‌باره‌ت به‌و بابه‌ته‌ ده‌قی تێلگڕافی سێ له‌و که‌سایه‌تییانه‌ی " اطلاعات" باسی کردوون بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. ئه‌و تێڵگرافه‌ ئیمزای " عه‌لی ئێلخانی " [ ده‌بێ عه‌لی ئاغای عه‌لییار، ئه‌میر ئه‌سعه‌د بێ] وعه‌بدولقادری جه‌ڵدیان" یشی پێوه‌، که‌ به‌ ئه‌گه‌ری زۆر ئه‌و نێوه‌ی دووه‌م‌ هه‌ڵه‌یه‌؛ عه‌لی ئاغای حاجی ئێلخانی له‌و سه‌فه‌ره‌ دا نه‌بووه‌ و ئێمزا کردنی ئه‌و تێلگرافه‌ له‌ لایه‌ن وییه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ قازیی محه‌مه‌د و سه‌یفی قازی گرینگییه‌کی تایبه‌تی هه‌یه‌، چونکه‌ ڕه‌نگه‌ به‌و شێوه‌یه‌ لایه‌نی کوردی ویستبێتی پاساوی پته‌وتر بۆ نکووڵی کردنی خۆی له‌و سه‌فه‌ره‌ بهێنێته‌وه‌. له‌ خواره‌وه‌ تێبینی ڕۆژنامه‌ی حه‌وتووانه‌ی " کوهستان" و ده‌قی تێلگرافی لایه‌نی کوردی ده‌خوێننه‌وه‌
نامەی حەوتووانەی کوهستان
ژمارەی ٣٢، دووشەمۆ ٧ی خەزەڵوەری ١٣٢٤ی هەتاوی ] ٢٩- ١٠-١٩٤٥ ]
وەدرۆ خستنەوەی سەفەر بۆ بادکووبە
لە گەڵ سەر ووتاری ژمارە ٢٩ لە ژێر سەرنووسی ( مەهاباد لە جوێ بوونەوە ناشێ) بە ڕاستی نەمانتوانی دەنگوباسی سەفەری هێندێک لە بەڕوومەتانی مەهاباد بۆ بادکووبە باوەڕ بکەین ئەگەرچی لە دوای ئەو بەروارە و وەدرۆخستنەوەیەکی کە ئاغای قاسمی ئێلخانیزادە کردی و ئەو ووڵامەی کە ڕۆژنامەی 'اطلاعات' بە بەڕێزیانی داوە و ئەو خەبەرەی کە حەوتووی ڕابردوو لە ڕۆژنامەکان دا چاپ کرابوو وئێمەش وەکوو خۆی لە ژمارەی ڕابردوو دا بڵاومان کرد بووەوە، بابەتەکە لایەنی ڕاستی بەخۆیەوە گرتبوو بەڵام لە ئاست تێلێگرافی خوارەوە دا دیسان ڕەوایە سەبارەت بە سەفەری بادکووبە دوو دڵی هەبێ چونکە لە لایەکەوە کاربەدەستانی ڕەسمی دەڵێن سەفەرێکی ئاوا کراوە و لە لایەکی دیکەوە ئەو کەسانەی کە وەک موسافیر ناسێندراون ئەو سەفەرە وەدرۆ دەخەنەوە و دەڵێن ئەگەر ئێمە تەمای سەفەرمان هەبا هۆیەک نەبوو بە بێ ئیزن بچین و لە جێگایەکی دیکەی تێلێگڕافەکە دا دەڵێن
دڵنیایی دەدەین نەتەوەی کورد نێشتمان فرۆش نییە، نیشتمانپەرستی و گیانبازی خۆی لە پێناو سەروەرییە نەتەوییەکاندا بە هەموو دنیا سەلماندووە. بەو پێیە پێویستە یەکەم کاربەدەستانی کاروباری ووڵات لە بەرچاو بگرن کە گەورە کردنەوەی ئەو بابەتە و لایەنی گرینگ پێدانی و بە دەوری ئەو بیر و ڕایە دا هاتن لە بەرژەوەندی ووڵات دا نییە، دووەم لە کاتێک دا کە ئەو جۆرە ڕووداوانە گوزارشت دەکرێ باشترە کاربەدەستانی دەوڵەت لە جیات شێواندنی بیرو ڕای گشتی لە نێوەرۆکی بابەتەکە بکۆڵنەوە نەک ئەوەی شێوەی دۆژمنکاری وەبەر بگرن و بە مەبەستی حیساب پاک کردن لەگەڵ عه‌مر و زەیید ئاورەکە زیاتر بگەشێننەوە.

بۆ ئاگاداری خوێنەرەوان لە خوارەوە ئەم تێلگڕافەی که‌ لە تەورێزەوە  سەر لەبەیانی رۆژی ٣٠-٧-٢٤ بە دەفتەری ڕۆژنامە گەیشتووە بڵاو دەکەینەوە

لە تەورێزەوە – بەرواری ئەسڵ ٢٦ – ٧ - ١٣٢٤ /  ١٨ – ١٠ – ١٩٤٥
تاران مەجلیسی شووڕای میللی،نوسخە ئاغای سەدری قازی، نوسخە ڕۆژنامەی اطلاعات، ارس، کشور،باختر، کوهستان، نوروز ایران، اقدام، کیهان
ئەمڕۆ ڕۆژنامەی اطلاعات مان خوێندەوە کە گۆیا ئەم کەسانەی لە خوارەوە ئیمزامان کردووە ئەو ڕۆژانە چووینەتە بادکووبە.بە پێویستی دەزانین بە جیدی ئەو [خەبەرە] وەدرۆ بخەینەوە و سەرنجی نوێنەڕانی بەڕێز و بەڕێوەبەرانی ڕۆژنامەکان ڕابکێشین کە مەئموورە خائینەکان بە بڵاو کردنەوەی ئەو درو و دەلەسانە ده‌یانه‌وێ ویلایەتی مەهاباد کە لەو ماوەیە دا لەو پەڕی ئارامی و شانازی دا ژیاوە لە خوێن بگەوزێنن و ڕێگا بۆ مەئموورە زاڵم و خوێنخۆرەکان بکەنەوە و هەر وەک ڕابردوو سەربازان و ژاندارمان بە سەر گیان و ماڵی ئێمە دا زاڵ بکەن دەنا ئەگەر سەفەرێکی ئاوا لە پێش دابێ لە بەرچی بە بێ ئیزن وەرگرتن بێ، چما چوونە هەندەران بۆ تەواوی ئێران ئازادە و تەنێ بۆ مەهابادی قەدەغەیە. ئەوە دیسان جارێکی دیکە ئەو خەبەرە وەدرۆ دەخەینەوە و دڵنیایی دەدەین میللەتی کورد نیشتمان فرۆش نییە، نیشتمانپەرستی و گیانبازی خۆی لە پێناو سەروەرییە نەتەوییەکاندا بە هەموو دنیا سەلماندووە. ئەو جۆرە بڵاوکردنەوانە تەنێ بۆ بەدنێو کردنی خەڵکی ئەم هەرێمەیە. ماوەیەکە دەبینن لە گشت ئێران دا تەنێ مەهابادە لەو ماوەیە دا لە بشێوێنی و ناهێمنی و خیلاف و دووبەرکی لە ئەمان دا بووە
محەمەدی قازی – محەمەد حوسێنی سەیفی قازی – عەلی ئێلخانی – هەمزەی مامەش – عەبدولقادری جەڵدیان

                                        
          وێنه‌کان

پێشه‌وا و عه‌لی ئاغای حاجی ئێلخانی له‌ ساڵانی 1930 یه‌کاندا
مێرجه‌عفه‌ر باقرۆف
مه‌نافی که‌ریمی
عه‌لی ڕیحانی
قاسمی ئێلخانیزاده‌
ئه‌بولقاسمی سه‌دری قازی
محه‌مه‌د حوسێنی سه‌یفی قازی له‌ دوایین سەفەری دا بۆ شووڕەوی لە شاری کیسلۆڤۆدسک لە باکووری قەفقاس لە کۆتاییەکانی سێپتامبری ١٩٤٦ دا

Sunday, May 20, 2012

ده‌وڵه‌تێکی کوردی

ده‌وڵه‌تێکی کوردی
نووسینی: مارتین ڤان بڕاونێسن
وه‌رگێڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

له‌ 25ی ئووتی 1941، بریتانیاییه‌کان و ڕووسه‌کان هاوکات په‌لاماری ئێران یان دا و ڕه‌زا شایان، که‌ پشتیوانی زۆر ئاشکرای له‌ ئه‌ڵمان له‌ خۆیه‌ نیشان دا بوو،ناچار کرد له‌ سه‌ر ته‌ختی شایه‌تی لاچێ و جێگای بدا به‌ کوڕه‌که‌ی محه‌مه‌د ڕه‌زا. له‌ گشت ئه‌و ماوه‌یه‌ی دا که‌‌ شه‌ڕ به‌رده‌وام بوو، به‌شه‌ باکوورییه‌کانی ئێران به‌ ده‌ست سه‌ربازانی ڕوسییه‌ و به‌شه‌ باشوورییه‌کانی به‌ ده‌ست بریتانیا داگیر کرابوون و ناوچه‌ی ناوه‌ندیی ئێرانیش به‌ناوچه‌ی بێلایه‌ن ڕاگه‌یێندرا بوو.له‌ هه‌مان کات دا کۆنتڕۆڵی ده‌وڵه‌تی تاران به‌ سه‌ر ئه‌و ناوچه‌ ناوه‌ندییه‌ دا ، که‌ زۆربه‌ی کوردستانی وه‌به‌ر ده‌گرت،تا ڕاده‌یه‌کی یه‌کجار زۆر لاواز ببوو. سه‌رۆک عه‌شیره‌ت و خاوه‌نموڵکه‌ گه‌وره‌کان ، که‌ له‌ زه‌مانی حوکمی ڕه‌زا شا دا له‌ ‌هه‌رێم دوورخرابوونه‌وه‌، ڕێگایان پێدرا بچنه‌وه‌ زێدی خۆیان له‌ کوردستان و، حه‌ولیان دا ده‌سته‌ڵاتی خۆیان وه‌ده‌ست بهێننه‌وه‌. له‌ هه‌مان کات دا، لاوانی کوردی خوێنده‌واری شارستانی له‌ مه‌هاباد، که‌ له‌ گه‌ڵ کورده‌ ناسیۆنالیسته‌کان له‌ عێڕاق له‌ پێوه‌ندی دا بوون، کۆمه‌ڵه‌یه‌کی نهێنی یان دامه‌زراند به‌ نێوی کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد (که‌ به‌ کورتی پێی ده‌گوترێ ژ.ک.) [ تێبینی وه‌رگێڕ ناوی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه‌ به‌ ته‌واوی ساخ کراوه‌ته‌وه‌ که‌ کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد بووه‌]، که‌ هه‌م ڕێکخراوه‌یه‌کی ناسیۆنالیست بوو و هه‌م له‌ ڕووی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ ڕادیکاڵ بوو.پارسه‌نگی نێوان هێزه‌کان له‌ لایه‌ن که‌سایه‌تییه‌ ناسراوه‌ شارستانییه‌کان ڕاده‌گیرا وه‌کوو بنه‌ماڵه‌ی قازی له‌ مه‌هاباد، که‌ زۆر به‌ ووشیاری و ووردییه‌وه‌ پێوه‌ندی خۆیان هه‌م له‌ گه‌ڵ حکوومه‌تی نێوه‌ندی ئێران و هه‌م له‌ گه‌ڵ ڕووسه‌کان له‌ ئازه‌ربایجان پاراست و، به‌کرده‌وه‌ زۆر له‌ ئه‌رکه‌کانی حکوومه‌تی ناوچه‌ییان به‌ڕێوه‌ ده‌برد
به‌ کۆتایی هاتنی شه‌ڕ پێشوه‌چوونه‌کان خێراتر بوون.. ڕووسه‌کان که‌ بۆ ماوه‌یه‌ک بێ مه‌یل بون بۆ چۆل کردنی باکووری ئێران، پشتیوانیان کرد له‌ پارتیی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان، که‌ پارتییه‌کی چه‌پ بوو، کاتێک ئه‌و پارتییه‌ ده‌سته‌ڵاتی ئه‌و ئه‌یاله‌ته‌ی باکووری ڕۆژئاوای به‌ده‌سته‌وه‌ گرت و له‌ مانگی دیسامبری ساڵی 1945 له‌وێ حکوومه‌تێکی خودموختاری دامه‌زراند. کۆمه‌ڵه‌ پێمل کرا بوو سه‌رۆکایه‌تی قازیی محه‌مه‌د قه‌بووڵ بکا، که‌ که‌سایه‌تی هه‌ره‌ به‌توانا و به‌ده‌سته‌ڵاتی مه‌هاباد بوو و، ببێ به‌ ڕێکخراوه‌یه‌کی زۆر کراوه‌تر و هه‌راوتری جه‌ماوه‌ری واته‌ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان. له‌ 22ی ژانڤییه‌ی 1946 (2ی ڕێبه‌ندانی 1324ی هه‌تاوی) قازیی محه‌مه‌د جمهووری کوردستانی ڕاگه‌یاند، کوردی وه‌ک زمانی ڕه‌سمی جێی فارسی گرته‌وه‌
جمهووری کوردستان هه‌ر بریتی بوو له‌ به‌شه‌کانی باکووری کوردستانی ئێران، واته‌ هه‌رێمی به‌ربڵاوتری مه‌هاباد؛ ناوچه‌ و مه‌ڵبه‌نده‌کانی به‌ر به‌ باشوور هه‌ر له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی حكوومه‌تی تاران دا بوون. ئه‌ڕته‌شی جمهووری کوردستان که‌ له‌ تاکوته‌رای عه‌شیره‌تی ناوچه‌ پێک هاتبوو، به‌ هاتنی چه‌ندین هه‌زار جه‌نگاوه‌ری به‌ ئه‌زموون له‌ عێڕاقه‌وه‌ له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی مه‌لا مسته‌فای بارزانی و برایه‌که‌ی شێخ ئه‌حمه‌د دا به‌هێزتر کرا. ئه‌وان له‌ سێپتامبری 1945 دا په‌نایان هێنا بۆ ئێران دوای دامرکاندنه‌وه‌ی دوایین ڕاپه‌ڕینیان.مه‌لا مسته‌فا که‌ له‌ زێدی خۆی دوورخرابووه‌وه‌، بێ ئه‌وه‌ی گوێ بداته‌ ئه‌و پاتراو بوونه‌ ناوخۆییه‌، له‌ ساڵی 1943 دا له‌ سلێمانی یه‌وه‌ گه‌ڕاوه‌ بارزان و ئه‌و یه‌که‌یانه‌ی ئه‌ڕته‌شی شکاند که‌ بۆ گرتنی ناردرابوون، هێزی بارزانی که‌ نێوه‌ نێوه‌ به‌ وتوووێژ و به‌ شه‌رکردنه‌وه‌ خه‌ریک بوو، تا دوایی شه‌ڕ خۆیان ڕاگرت، به‌ڵام په‌لامارێکی نوێی حکوومه‌ت ئه‌وانی له‌ شوێنه‌ سه‌ره‌کییه‌کانیان ده‌رپه‌ڕاند.جگه‌ له‌ بارزانییه‌کان، کوردی دیکه‌ی عێڕاقیش له‌ گه‌ڵ وان له‌ سنوور په‌ڕێنه‌وه‌ و له‌ جمهووری دا ده‌وری پچووکیان هه‌بوو.ئه‌وانه‌ بریتی بوون له‌ هێندێک ده‌سته‌ی پچووکتری عه‌شیره‌تان و له‌ وان زۆر گرینگتر، چه‌ندین ئه‌فسه‌ری کوردی ئه‌ڕته‌شی عێڕاق ، که‌ پێشتر وه‌ک ناوبژیوان ده‌نێو بارزانییه‌کان و حکوومه‌ت دا هه‌ڵسووڕابوون و هێندێکیان له‌ نێو کۆڕ و کۆمه‌ڵی ناسیونالیستی دا چاڵاکییان هه‌ببوو. ئه‌و ئه‌زموونه‌ سیاسی و نیزامییه‌ ده‌سته‌ڵاتێکی به‌رچاوی بۆ مسۆگه‌ر کردبوون له‌ مه‌هابادێ
له‌ مانگی ئاوریلی 1946، دوای ئه‌وه‌ی یه‌کێتی شووڕه‌وی به‌ڵێنی ئیمتیازی زۆر گرینگی نه‌وتی وه‌رگرت، سه‌ربازانی ڕووسی ده‌ستیان کرد به‌ چۆلکردنی ئێران. ڕاوێژکارانی سۆڤیه‌تی داوایان له‌ حکوومه‌تی ئازه‌ربایجان و جمهووری کوردستان کرد به‌ جۆرێک چاره‌سه‌رییه‌ک بۆ داوخوازه‌کانیان ببینه‌وه‌ و له‌گه‌ڵ حکوومه‌تی تاران پێک بێن.له‌ هه‌مان کات دا هێزی نیزامی خۆشیان به‌ چاو حکوومه‌ت دا بده‌نه‌وه‌.قازیی محه‌مه‌د تێکۆشا ده‌ره‌جه‌یه‌ک له‌ خودموختاری بۆ هه‌موو هه‌رێمی کوردستان وه‌ده‌ست بهێنێ. ئه‌وحه‌ولانه‌ به‌ مانگان درێژ بوونه‌وه‌، به‌ڵام هیچیان لێ شین نه‌بوو. له‌ هه‌مان کات دا، جمهووری له‌ به‌ر کێشه‌یه‌کی سنووری له‌ گه‌ڵ ئازه‌ربایجان و زێده‌ بوونی دژایه‌تی نێوخۆیی لاواز ببوو. ناسیۆنالیسته‌ شارستانییه‌کان که‌ له‌ رێبه‌رایه‌تی سیاسی جمهووری دا ده‌ستیان زۆر ده‌ڕۆیشت، سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانیان خۆش نه‌ده‌ویست و به‌ قووڵی لێیان دڕدۆنگ بوون، به‌ڵام به‌رگری له‌ جمهووری به‌سترابووه‌وه‌ به‌ هێزه‌ عه‌شیره‌تییه‌کان، به‌ره‌و کۆتاییه‌کانی وه‌رزی هاوین، چه‌ندین که‌س له‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان یان به‌ ته‌واوی ڕۆیشتن و ریزه‌کانی جمهووریان به‌ جێ هێشت یان سه‌ربه‌خۆ ده‌ستیان کرد به‌ وتووێژی تایبه‌تی له‌گه‌ڵ حکوومه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵی پێک بێنه‌وه‌.کاتێک دواجار له‌ مانگی دیسامبر [1946] ئه‌ڕته‌شی ئێران به‌ره‌و مه‌هاباد هات، به‌ بێ ئه‌وه‌ی ده‌ستی  له‌ به‌رانبه‌ر دا بکرێته‌وه‌ ، ئه‌و شاره‌ی گرته‌وه‌. قازیی محه‌مه‌د و دوو له‌ خزمه‌کانی، که‌ خۆیان ڕاده‌ست کردبوو، له‌ دادگه‌ی نیزامی دا به‌ ئێعدام حوکم دران و له‌ سێداره‌ دران. مه‌لا مسته‌فای بارزانی و هێزه‌کانی گه‌ڕانه‌وه‌ عێڕاق،له‌وێوه‌ به‌ شه‌ڕ به‌ نێو تورکییه‌ و باکووری ئێران دا
خۆیان گه‌یانده‌ یه‌کێتی شووڕه‌وی و وه‌ک په‌نابه‌ر زیاتر له‌ ده‌ ساڵ له‌وێ ژیان. کولتووری کوردی که‌ بۆ ماوه‌یه‌ک له‌ مه‌هاباد ژیابووه‌وه‌، جارێکی دیکه‌ له‌ ئێران کپ و سه‌رکوت کرا
سه‌رچاوه‌
Susan Meiselas & Martin van Bruinessen, Kurdistan In the Shadow of History,The University of Chicago Press, Second Edition, 2008.P, 176

Sunday, May 13, 2012

ساڵڕۆژی کۆچی دوایی ڕه‌حیمی قازی


ساڵڕۆژی کۆچی دوایی ڕه‌حیمی قازی
حه‌سه‌نی قازی

ئه‌مڕۆ 9ی مه‌ی2012 ، 21 ساڵ له‌ کۆچی دوایی ڕه‌حیمی قازی ڕاده‌برێ. دوکتورهاشمی ئه‌حمه‌د زاده‌ له‌ لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی دا سه‌باره‌ت به‌ ڕۆمانی کوردی، ڕۆمانی "پێشمه‌رگه‌"ی ڕه‌حیمی قازی به‌ یه‌که‌مین ڕۆمان به‌ کوردیی سۆرانی داده‌نێ و له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌نووسێ: "ڕه‌حیمی قازی، که‌ هه‌م نووسه‌ر و هه‌م سیاسه‌تمدار و خه‌ڵکی کوردستانی ئێران بوو،ده‌کرێ به‌ نووسه‌ری یه‌که‌م ڕۆمانی کوردی به‌ سۆرانی دابندرێ، هه‌ر نه‌بێ به‌ پێی تاریخی بڵاو بوونه‌وه‌ی ڕۆمانه‌که‌.چاره‌نووسی ئه‌و نووسه‌ره‌ و کتێبه‌که‌شی له‌و کتێبانه‌ی باس کران که‌متر سه‌رنجڕاکێش نییه‌.له‌ سه‌ر و به‌ندی جمهووری دێمۆکڕاتی کوردستان دا ده‌سته‌ڵاتدارانی کورد کۆمه‌ڵێک لاوی کوردیان بۆ خوێندن نارد بۆ یه‌کێتی سۆڤییه‌تی پێشوو.ڕه‌حیمی قازی یه‌کێک له‌و لاوانه‌ بوو که‌ له‌وێ خوێندی و له‌ به‌شی مێژوو دا دوکتورای وه‌رگرت. له‌به‌ر ڕووخانی جمهوری کوردستان ئه‌و نه‌یتوانی بگه‌ڕێته‌وه‌ کوردستان و له‌ سۆڤییه‌ت ماوه‌ .ئه‌و ڕۆمانه‌که‌ی خۆی، پێشمه‌رگه‌ی له‌ باکۆ نووسی، که‌ دوتر له‌ ساڵی 1961 له‌ به‌غدا چاپ کرا."
(Hashem Ahmadzadeh, Nation and Novel, A study of Persian and Kurdish Narrative Discourse,Acta Universitatis Upsaliensis.Uppsala, Sweden,2003. P.175)
له‌ خواره‌وه‌ ژیاننامه‌یه‌کی کورتی ڕه‌حیمی قازی ده‌خوێننه‌وه‌ که‌ دووساڵ له‌مه‌و به‌ر نووسیومه‌ و له‌ سه‌ر داوای هێندێک له‌ ناسیاوان که‌ له‌ سه‌ر ئه‌ده‌بی کوردی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زانکۆییان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌‌ بۆم ناردوون
هه‌ر وه‌ها له‌م بۆنه‌یه‌ دا کۆپی نامه‌یه‌کی بڵاو ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ نیزیکه‌ی 36 ساڵ له‌وه‌ پێش له‌ باکۆ وه‌ بۆ نووسیبووم. ئه‌و نامه‌یه‌ له‌ ڕویه‌که‌وه‌ گرینگه‌ چونکه‌ باسی به‌شێک له‌ به‌سه‌رهاتی حه‌ولی پۆل مۆبێک (کریس کۆچارا)ی تێدایه‌ بۆ ئاماده‌ کردنی که‌ره‌سته‌ بۆ نووسینی کتێبی یه‌که‌می خۆی له‌ سه‌ر مێژووی کوردستان که‌ من هه‌م به‌ پێ ناساندنی ڕه‌حیمی قازی و هه‌م دۆزینه‌وه‌ و کۆپی کردنی به‌ڵگه‌ له‌ کتێبخانه‌ی سه‌لته‌نه‌تی بریتانیا یارمه‌تیم دا
ژیاننامه‌یه‌کی کورتی ڕه‌حیمی قازی
ره‌حیمی قازی (سه‌یفی قازی) سێهه‌مین کوڕی سه‌یفولقوزاته‌.دایکی وه‌جیهه‌ی جاوید له‌ترکانی ئازه‌ربایجانی و خه‌ڵکی ورمێ یه‌. ڕه‌حیم له‌ ساڵی 1926ی زایینی له‌ دێی گوێگجه‌لی له‌ سه‌ر چۆمی جه‌غه‌توو له‌ نیزیک شاری میاندواو له‌ به‌ری کوردستانی چۆمی له‌ دایک بووه‌.له‌ مه‌هاباد خوێندنی سه‌ره‌تایی ته‌واو کردووه‌.له‌ دێ ئاغایه‌تی کردووه‌ و ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکاف و دواتر پێشمه‌رگه‌ی کۆماری کوردستان بووه‌. مانگی ئاوریلی 1946ی زایینی له‌ گه‌ڵ نیزیکه‌ی 50 خوێندکاری دیکه‌ له‌ لایه‌ن حکوومه‌تی کوردستانه‌وه‌ بۆ په‌روه‌رده‌ی نیزامی و خوێندن نێردراوه
بۆ کۆماری ئازه‌ربایجان له‌ باکۆ. به‌تێکچوونی کۆمار زۆربه‌ی خوێندکاران گه‌ڕانه‌وه‌ ووڵات. به‌ڵام ڕه‌حیمی قازی و ژماره‌یه‌کی دیکه‌ له‌ خوێندکاران نه‌هاتنه‌وه‌ و له‌وێ درێژه‌یان به‌ خوێندن وچالاکی سیاسی دا.
به‌ په‌ناهێنانی مه‌لا مسته‌فا و هاوڕێیانی بۆ ئازه‌ربایجانی شووره‌وی، کاربه‌ده‌ستانی خانه‌خوێ حه‌وڵ ده‌ده‌ن یارمه‌تی کورده‌کان بده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕووی سیاسی و نیزامی و په‌روه‌رده‌ییه‌وه‌ خۆیان ڕێک خه‌نه‌وه. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ کورده‌کان ڕێکخراوه‌یه‌ک پێک ده‌هێنن به‌ سه‌رۆکایه‌تی مه‌لا مسته‌فای بارزانی وجێگرێتی ڕه‌حیمی قازی. ئه‌و ته‌شکیلاته‌ دوای ماوه‌یه‌کی کورت نامێنێ. کورده‌کانی ڕۆژهه‌ڵات ده‌ست ده‌که‌ن به‌ هاوکاری له‌ گه‌ڵ فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان و لاپه‌ڕه‌یه‌ک له‌ ڕۆژنامه‌ ئازه‌ربایجان به‌ شێوه‌زاری کوردیی موکری وه‌کوو ئۆرگانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان له‌ ساڵی 1947 وه‌ بڵاو ده‌که‌نه‌وه،هه‌ر ‌وه‌ها ڕادیۆیه‌کیش وه‌ڕێ ده‌خه‌ن به‌ زمانی کوردی که‌ ئه‌و ڕادیۆیه‌ له‌ سابڵاغ و ده‌ورو به‌ری نێو نرابوو "ڕادیۆ دزه‌ "‌.ڕۆژنامه‌که‌ ڕه‌حیمی قازی به‌ هاو کاری عه‌لی گه‌لاوێژ به‌ڕێوه‌ی ده‌با. ئه‌و ڕۆژنامه‌ یه‌ک لاپه‌ڕه‌ییه‌ هه‌تا ساڵی 1963 و پتر له‌ 1300 ژماره‌ی لێ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.ده‌ ڕاستی دا ئه‌زموونی نووسه‌ری ڕه‌حیمی قازی ئی ئیدیت کردن و نووسین له‌و ڕۆژنامه‌یه‌ دایه‌. له‌ کۆتایی 1947 وه‌ تا یه‌کگرتنه‌وه‌ی فیرقه‌ی دێمۆکراتی ئازه‌ربایجان له‌ گه‌ڵ حیزبی تووده‌ی ئێران ڕه‌حیمی قازی له‌ پێکهاته‌ی رێبه‌ری فیرقه‌ دا یه‌کێک له‌ جێگره‌کانی سه‌دری فیرقه‌ی دێمۆکراتی ئازه‌ربایجان بووه‌.
له‌ ساڵانی 50ی زایینی دا به‌ ئیلهام وه‌رگرتن له‌ کورته‌ به‌سه‌رهاتی مام مامه‌ند و ئه‌زموونی چالاکی سیاسی خۆی له‌ ژێکاف، حیزبی دێمۆکڕات و کۆماری کوردستان دا ڕۆمانی "پێشمه‌رگه‌"ی نووسیوه‌ که‌ زۆر زوو وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانانی ئازه‌ربایجانی و هه‌رمه‌نی و له‌ ڕاستیدا وه‌رگێڕانه‌که‌ی به‌ر له‌ نوسخه‌ی ماک چاپ کراوه‌. قازی له‌ ساڵی 1958 "پێشمه‌رگه‌" ی ته‌واو کردووه‌ و یه‌که‌م جار له‌ ساڵی 1961 له‌ به‌غدا به‌ کوردی چاپ کراوه‌."پێشمه‌رگه‌" هه‌تا ئێستا 4 جار به‌ کوردیی سۆرانی و 2 جار به‌ کوردیی کورمانجی ( له‌ سوێد و کوردستانی ترکییه‌) چاپ کراوه‌.
هه‌ر وه‌ک پێشتر باس کرا ڕه‌حیمی قازی له‌ باکۆ،ئازه‌ربایجانی شووره‌وی درێژه‌ی به‌ خوێندن داوه‌ و له‌ ساڵی 1954 له‌ زانکۆی باکۆ له‌ به‌شی تاریخدا دوکتورای وه‌رگرتووه‌. هێندێک له‌ کاره‌کانی دیکه‌ی ڕه‌حیمی قازی بریتین له‌: وه‌رگێڕانی چه‌ند به‌ش له‌ کتێبی" له‌ زیندان و ئازادی دا" نووسینی یوستن گیل، به‌شێک له‌ ڕۆمانی: " به‌ره‌و لێواره‌کانی ده‌جله‌" نووسینی حاجی مورادی موگویێڤ، به‌شێک له‌ ڕۆمانی مێژوویی "دیپڵۆمات " نووسینی جه‌یمز ئاڵدریچ، هێندێک له‌وانه‌ به‌ زنجیره‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی "کوردستان"ی چاپی باکۆ دا بڵاو کراونه‌ته‌وه‌. ڕه‌حیمی قازی له‌ ساڵی 1986 کتێبێکی به‌ فارسی و کوردی نووسیوه‌ به‌ناوی " قازی محه‌مه‌د و بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی کورد" که‌ هه‌تا ئێستاش چاپ نه‌کراوه‌.کتێبکی دیکه‌ی به‌ نێوی خواسته‌مه‌نی کوڕی کورد به‌ زمانی ترکی ئازه‌ربایجانی له‌ باکۆ ده‌رکه‌وتووه‌
ڕه‌حیمی قازی له‌ مانگی مارسی 1979 دوای 33 ساڵ دووری له‌ زێدی خۆی هاته‌وه‌ کوردستان. ‌ ڕێژیمی پاشایه‌تی پاشمله‌ حوکمی ئێعدامی بۆ بڕیبووه‌وه‌ که‌ له‌ ساڵی 1979 ئه‌و به‌ڵگانه‌ی ده‌ست که‌وت. له‌ کۆنگره‌ی چواره‌می حیزبی دێمۆکرات له‌ ڕه‌شه‌مه‌ی 1358 وه‌ک ئه‌ندامی کۆمیته‌ی نێوه‌ندی هه‌ڵبژێردرا، چه‌ند مانگ دواتر له‌ گه‌ڵ 6 ئه‌ندامی دیکه‌ی سه‌رکردایه‌تی حدکا له‌ باڵی زۆربه‌ی سه‌رکردایه‌تی جوێ بوونه‌وه‌ و بۆ ماوه‌یه‌ک وه‌ک "پێڕۆیانی کۆنگره‌ی چواره‌م" درێژه‌یان به‌ چالاکییه‌کانیان دا و هێنده‌ی پێ نه‌چوو له‌ به‌ریه‌ک بڵاو بوون
ڕه‌حیمی قازی له‌ ساڵی 1981 بۆ ئاگاداریی له‌ نه‌وه‌یه‌کی نه‌خۆشی دیسان چووه‌وه‌ باکۆ. له‌و ماوه‌یه‌ی که‌ له‌ کوردستان بوو " پێشمه‌رگه‌"ی چاپ کرده‌وه‌ و دوو کتێبی دیکه‌شی بڵاو کرده‌وه‌: "باسێک له‌ مه‌ڕ مه‌حاکه‌مه‌ی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د، به‌ بۆنه‌ی 80-مین ساڵی له‌ دایک بوونی، به‌هاری 1359" و " قازی محه‌مه‌د و مه‌سه‌له‌ی خودموختاری کوردستانی ئێران، له بڵاوکراوه‌کانی بنکه‌ی تیشک"
ره‌حیمی قازی له‌ 9ی مه‌ی 1991 له‌ به‌ر نه‌شته‌گه‌ریی هه‌ڵه‌ له‌ نه‌خۆشخانه‌یه‌کی باکۆ ماڵاوایی له‌ ژیان کرد و له‌وێ له‌‌ گۆڕستانێک به‌ نێوی یاساماڵ نێژراوه‌






Tuesday, May 8, 2012

دەقی ووتەکانی پرۆفێسۆر "ئەمیر حەسەنپوور" لە سێمیناری: خەباتی سیاسی هەنووکەیی سەبارەت بە دۆخی زمانی کوردی

دەقی ووتەکانی پرۆفێسۆر "ئەمیر حەسەنپوور" لە سێمیناری: خەباتی سیاسی هەنووکەیی سەبارەت بە دۆخی زمانی کوردی
هەندێک ووشە بەکاردێنم کە پێم وابێ دەبێ لەبەرچاوتان بێ . یەکیان "سۆرانی ئاخێو"ه‌. من سۆرانی ئاخێو بە کەسیک دەڵێم کە بە سۆرانی قسان دەکا، دە ئاخێوێ، وەک من، من ئەلان سۆرانی ئاخێوێکم. "سۆرانی‌خواز"، مەبەستم لە کەسێکە، کە پێی وایە لەهجەی سۆرانی، لەهجەی سەرەکی زمانی کوردیە، لەهجەی پێشکەوتووی ی زمانی کوردیە و زمانی ڕەسمی و زمانی ستانداردی کوردی دەبێ سۆرانی بێ . کەوابێ جیاوازی ئەوانەتان لەبەرچاو بێ . من کە سۆرانی‌ئاخێوم، سۆرانی‌خواز نێم. بەڵام هێندێک لە سۆرانی ‌ئاخێوەکان، سۆرانی‌خوازن. هەروەها من دەڵێم کوردستانی ئێران، عێراق، تورکیا و سووریا، ناڵێم کوردستانی باکوور، باشوور و هتد، لەبەر ئەوەی کە پێوەندی زمانی کوردی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە، بۆ ئەو باسەی کە من دەیکەم گرینگە. باشترە بڵەین کوردستانی ئێران، عێراق، تورکیا و سووریا. مەسەلەکە ڕوونتر دەکاتەوە. من هەروەها دەڵێم "کورمانجی"، نەک کوردی باکوور. دەڵێم "سۆرانی" نەک کوردی ناوەڕاست. بۆیە لەپێش دا ئەوانەم باس کرد، چونکە زۆر جار بەعزە کەسێک ڕەخنە دەگرن و دەڵێن بۆچی تۆ دەڵێی کوردستانی عێراق. یا سۆرانی‌ئاخێو و سۆرانی‌خواز تێکەڵاو دەکەی.

لە پێش دا بڵێم کە کوردی لەبارەی نفووسەوە، ژمارەی ئاخێوەران، 40مین زمانی دنیایەیە. لە دنیادا نیزیکەی 6600 تا 7000 زمان هەیە. زمانی کوردی زۆر زۆر لە سەرێیە. 40مین زمانی دنیایە، ئەگەر بە 20 میلیۆنی دابنێین. ئەوە ئامارێکە کە لە ساڵانی 1980 هەبووە کە ئاخێوەرانی زمانی کوردیان بە 20 میلیۆن داناوە. یانی لە سویدی و هولەندی و نۆڕوێژی و ئیرلەندی و ئەوانە لەپێشترە لە باری نفووسەوە. بەڵام لە باری توانایی کولتووری و لە باری ئەوەی کە زانستی پێ بگووترێ، پێی تۆماربکرێ و لێکۆڵینەوەی لێ بکرێ لە تەواوی ئەو زمانانە لە دواترە زمانی کوردی. لە باسی لەهجەکان دا، زمانی کوردی وەک زۆربەی زمانەکانی دنیا فرە لەهجەییە. بەڵام لە زمانی کورد دا مەسەلەی لەهجەکان بووه‌تە مەسەلەیەکی تەواو سیاسی. ئەوڕۆ باسی سیاسیەتی ئەو لەهجانە دەکەم.

لەهجەی سەرەکی زمانی کوردی، لە باری ئەو کەسانەی کە قسەی پێدەکەن، کورمانجیە کە لە سەتا 70 تا 75ی کورد زمانان بە کورمانجی دەئاخێون. لەهجەی دووهەم سۆرانیە کە لە ئێران و لە عێراق هەیە. کورمانجی لە گشت پارچەکانی کوردستان هەیە. لە قەفقاز، لە تورکیا، لە سووریا. لە سووریا تەنیا کورمانجی هەیە. لە ئێران، لە ئاسیایی ناوەندیش ئەوەندەی کوردی لێ بێ، گشتیان کورمانجی زمانن. بەڵام سۆرانی تەنیا لە ئێران و عێراق قسەی پێدەکرێ. سێهەم دەستە لەهجەی "هەورامی" و "زازایی"ە. زازایی لە تورکیا هەیە و هەورامیش لە سنووری ئێران و عێراق. ئاخێوەرانی هەورامی کەمترن لە زازایی و لەهجەکانی تر. دەکرێ بڵێین دەستە لەهجەیەکی تر هەیە کە من جار وبار پێی دەڵێم "کرماشانی" کە لە خوارەوەی لەهجەی سۆرانیە و ئەویش زۆرتر لە کرماشان و بەڵام جار جار لەوبەری سنووریش قسەی پێدەکرێ. کۆمەڵە لەهجەن ئەوانە. لەو لەهجانە دا سێ لەهجەی ئەدەبی هەن. "هەورامی" لە سەدەی 16ەوە، "کورمانجی" لە سەدەی 16ەوە و دەستیکردووە بە نووسین و ئەدەبیات. زۆرتریش ئەدەبیاتی شێعری بووە تا پەخشان، "سۆرانی" سێ سەدە دوای کورمانجی ئەدەبیاتەکەی دەستیپێکرد. لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە دا

تا ساڵی 1898 کە هەوەڵ ڕۆژنامەی کوردی بڵاوبۆوە، ئەو سێ لەهجانە، هەر کامەی لە ناوچەی خۆی گەشەی دەکرد و پێوەندییەکی بەرین نەبوو لە نێوان ئەو لەهجانەدا. گەرچی پێوەندی نێوان سۆرانی و هەورامی کەمێک زیاتر بوو. لە 1989، کە هەوەڵ ڕۆژنامەی کوردی چاپکرا، ئەوکات کێشەی لەهجە هاتە گۆرێ بەڵام نەک بە شێوەی سیاسی. ئەوانەی کە ئەو ڕۆژنامەیان بڵاوکردەوە کورمانجی‌ئاخێو بوون و زۆربەی ڕۆژنامەی کوردستان بە لەهجەی کورمانجیە. جار و بار لەو ڕۆژنامانە و گۆڤارانەی کە دواتر بڵاوبوونەوە، ئەوانەی کە سۆرانی ئاخێو بوون، بە سۆرانی شتیان نووسیوە و لەو گۆڤارانەی ساڵانی سەرەتای سەدەی بیست دا دەقی سۆرانیش هەیە. ساڵی 1918 بڕگەیەکی یەکجار گرینگە ئەویش تێکچوونی دەوڵەتی عوسمانیە. بەشی هەرە گەورەی کوردستان لە دەوڵەتی عوسمانی دابوو، کە دەکەوێتە ڕۆژئاوایی ئەو سنوورەی کە ئێستا بەینی عێراق و ئێران و تورکیایە. هەر ئەو سنوورە بەو ئەو زەمانیش. بە تێکچوونی دەوڵەتی عوسمانی، کوردستان دابەشبووه‌وه‌ و بەشی کوردستانی تورکیا و کوردستانی عێراق و کوردستانی سووریا پەیدابوون. لێرە بە کورتی دەڵێم تا ساڵی 1918، لە سەراسەری کوردستان، لەهجەی کورمانجی لەهجەی سەرەکی بوو. هەوەڵ ڕۆژنامە بە کورمانجی بوو. کوردستان، 1898. هەوەڵ کتێب بە کورمانجی بوو، "ئەلفبایێ کورمانجی" ساڵی 1909، "خەلیل خەیاڵی مۆتکی"، بڵاویکردەوە. هەوەڵ قەوانی کوردی بە زمانی کورمانجی بوو، هەوەڵ جار کە دەنگ تۆمارکرا، ساڵی 1902، ئەو دەمی سێ گۆرانی کوردی تۆمار کراوە کە بە زمانی کورمانجین. یەکێک لەو گۆرانیانە دە دوازدە ساڵ لەمەوبەر، لە ئاڵمان بڵاوکرایەوە. هەوەڵ فەرهەنگی وشە "نۆبهار"ی "ئەحمەدی خانی"، لە سەدەی 17 بە کورمانجی بڵاوکرایەوە. هەوەڵ ڕێزمانی کوردی، ئیتالیاییەک بە ناوی "گارزۆنی" نووسی، کە لە سەدەی 18 دا بوو و بە کورمانجی بوو. هەوەڵ وەرگێڕانی "شەڕەفنامە" بە کوردی، بە کورمانجی بوو، "مەلا مەحموودی بایەزیدی"، لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە دا ئەنجامی دا. هەوەڵ وەرگێڕانی ئینجیلەکان، 1856 بە کورمانجی بوو و بە خەتی ئەرمەنی چاپکرا. هەوەڵ باسی رێفۆرمی ئەلف و بێی کوردی، لە گۆڤارە کورمانجی زمانەکانی سەردەمی عوسمانی بڵاوبۆوە، بە تایبەت لە "ڕۆژی کورد" لە ساڵی 1913 دا، هەوەڵ دیوانی شێعر کە کوردان بۆخۆیان چاپیان نەکرد، ئاڵمانیەک بە ناوی "هارتمەن" لە ساڵی 1906، "دیوانی مەلایێ جزیری" بوو کە چاپی کرد، ئەویش هەر بە کورمانجی بوو. تەواوی ئەو هەوەڵانە بە کورمانجی بوون. لەو ماوەیە دا شتێک بە سۆرانی چاپ نەکراوە. تەنیا یەک شت هەیە، گۆڤاری "پەیژە"، یەک ژمارەی لە ساڵی 1914 لە بەغدایە چاپکراوە، هیچ شتێکی دیکە نەبووە بە سۆرانی.

بەڵام لە ساڵی 1918 دا، پێوەندی لەهجەکان گۆڕا. دابەشبوونی دووهەمی کوردستان، پەیدابوونی تورکیا و عێراق و سووریا، بوو بە هۆی ئەوەی کە لەهجەی کورمانجی، کە لەهجەی سەرەکی بوو، سەرکوت بکرێ، [کورمانجی] بە شێوەیەکی زۆر دڕندانە، لە ساڵی 1925ەوە سەرکووت کرا، لەهجەی هەرە گەورەی کوردی، لەهجەیەک کە پێشینەی ئەدەبی زۆریش لە سۆرانی زیاتر بوو و ئەو هەموو هەوەڵانه‌ی بوو کە باسم کرد، لە تورکیا سەرکوت کرا. زۆربەی گەلی کورد ئێستاش هەر لە تورکیا، کورمانجی زمانن، بەڵام ڕێژیمی کەماڵیستی تورکیا ئەو لەهجە و زمانی کوردی سەرکوت کرد. لە ئێرانیش، لە ساڵی 1921 بەو لاوە، گشت لەهجەکان سەرکوت کران. لە ئێران گشت لەهجەکان هەن. کورمانجی، سۆرانی، هەورامی، بێجگە لە زازا، لەهجەکانی تر گشتیان هەن. لە ئێرانیش سیاسەتی سەرکوت و زمانکووژی بە تایبەت لە دەورەی پەهلەوی هەوەڵ دا یەکجار زۆر توند و تیژ بوو و لە دەورەی پەهلەوی دووهەمیش دا درێژەی هەبوو.

لە سووریا، کورمانجی، ڕێگەی پێنەدەدرا لە خوێندن و نووسین دا دەکاربێ بەڵام بۆ ماوەیەک بە تایبەت لە شەڕی جیهانی دووهەم دا، سووریە کە لە بەر دەست دەوڵەتی فەڕانسە دابوو، چاپەمەنی کوردی هەبوو، ڕادیۆی کوردی هەبوو کە گشتی ئەوانە بە کورمانجی بوون.

لە کوردستانی عێراق، لە ساڵی 1918 به‌م لایه‌وه‌، زمانی کوردی هەلی بۆ هەڵکەوت لە خوێندن و چاپەمەنی و ڕادیۆ و دەزگای ئیداری دا بەکاربێ. دیارە لەهجەی سۆرانیان دەکارهێنا. دەوڵەتی بریتانیا که‌ عێراقی لەبەردەست دابوو، لەهجەی سۆرانی دەکارهێنا، ئەوەش لەبەر ئەوەی بوو کە دیارە لە کورستانی عێراق، زۆرتری کوردان بە سۆرانی قسەیان دەکرد، ناوچەی سلێمانی کانگای بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد بوو و شارنشینی لەوێ زیاتر بوو لە چاو ناوچەی بادینان. ناوچەی بادینان زۆرتر ناوچەیەکی عەشیرەیی بوو و خوێندەواری کەمتر تێدابوو. لە ناوچەی سلێمانی، عوسمانیەکان لە زووه‌وه‌، لە ساڵانی 1860ەوە مەدرەسەیەکی عەسکەریان دانابوو کە لەو مەدرەسە عەسکەرییە دا چینیێکی ڕۆشنبیری مۆدێرنی کورد پەیدا ببوو. من پێموایە ئەگەر دابەشبوونی دووهەم نەبا، کوردستانی تورکیا ئاوا دابەش نەبا، کورمانجی وەک لەهجەی سەرەکی دەماوە. چ ئازادی نووسینی هەبا، چ نەیبا.

لە کوردستانی عێراق، هەلێک هەڵکەوت بۆ ئەوەی زمانی کوردی دەکار بێ . ڕاستی ئەوە بوو دەوڵەتی عێراق کە ئینگلیز دایمەزراند، زۆری پێ خۆش نەبوو کە زمانی کوردی پەرە بستێنێ، پێیان وابوو زمانی کوردی، ناسیۆناڵیزمی کوردی بەرەو پێش دەبا و لەگەڵ ئەوەش دا ، دەوڵەتی عێراق و دەوڵەتی بریتانیا بڕیاریان دابوو، دەبوو کوردان ئازادی ئەوەیان هەبێ لە مەدرەسەی سەرەتایی بە کوردی بخوێنن بەڵام لە باشترین وەخت دا، زیاتر لە 15 مەدرەسە نەبوو. ئەویش زیاتر لە ناوچەی سلێمانی بوو. لە هەولێریش چەند مەدرەسەیەک هەبوو. تەواوی پلەکان و کلاسەکانی ئەو مەدرەسانە بە کوردی نەبوو. چەند پلەیەک بە کوردی بوو و سیاسەتی تەعریب ئەو زەمانیش هەر هەبوو. لە چاپەمەنی دا کتێب زۆر کەم چاپ دەبوو، دەوڵەتی بریتانیا ڕێگەی نەدەدا، ڕۆژنامەی کوردی هەبێ، چون پێیان وابوو، ڕۆژنامەی کوردی، ناسیۆناڵیزمی کورد پەرەپێدەدا بەڵام مەجەلە و گۆڤار هەبوون. بەڵام گۆڤارێک بڵاودەبۆوە و باش ماوەیەک تەواو دەبوو. خوێندەواری زۆر نەبوو و بۆ وێنە گۆڤاری گەلاوێژ کە گۆڤاری هەرەباشی سۆرانی بوو، شەش ساڵان بڵاوبووه‌وه‌، زۆر بە زەحمەت دەیتوانی ژمارەی دوایەی بڵاوبکاتەوە. چەند جار گۆڤاری گەلاوێژ هەڕەشەی ئەوەی کرد کە ئەوانەی پارەی ئابوونە نادەن، ناویان بڵاودەکاتەوە! تکای دەکرد کە پارەی ئابوونە بدەن، کەم کەس پارەی دەدا، ئاخرەکەشی هێندێک له‌ ئەو کەسانەی کە پارەیان نەدابوو کێشا مه‌حکه‌مه‌ و ناوی بەعزە کەسێکیشی نووسی. لە باری کۆمەڵایەتی و ئابووریەوە، کورد هێشتا کۆمەڵگایەکی دەرەبەگایەتی بوو، خوێندەواری دەورێکی زۆر گرینگی نەبوو و ئەوەندەش کە هەبوو، ناسیۆناڵیستی کورد، ئەوەندەی کە چاپیان پێ خۆش و جوان بوو، بەڵام وەزعەکە ئاوا بوو کە زۆربەی خەڵک لە دێهات دا دەژیان. لە گوندەکانیش دا خوێندەواری و مەدرەسە نەبوو. شارەکانیش، شاری زۆر بچووک بوون. چاپەمەنی هێشتا نەبوو، لە باری ئیقتسادی سەرمایەداریشەوە هێستا وای لێنەهاتبوو کە وەک دیاردەیەکی سەرمایەداری لە سەر پێی خۆی ڕاوەستێ. لە ئیدارەکانیش دا، لە شارەداری سلێمانی، جار و بار شتێکیان بە کوردی دەنووسی بەڵام ڕاستیەکەی، وەختێکی ئاگەهیان دەدا لە گۆڤارەکان دا، زۆرتر بە عەرەبی بوو تا بە کوردی. لەو باروودۆخە دا دیار بوو، ڕۆشنبیری کورد، کە تازە پێکدەهات، زۆرتر بە زمانی عەرەبی، لە کاری ڕۆشنبیری دابوو. زمانی کوردی، زمانێکی ڕۆشنبیری نەبوو.

لە سۆڤیەت، کورمانجی هەلی بۆ هەڵکەوت کە ببووژێتەوە و بە ڕاستیش بووژاوە. لە سۆڤیەت کورد زۆر کەم بوو، نزیکەی 60 هەزار کەسێک بوون، لە ئەرمەنستان و لە ئازەربایجان و گورجستان، بەشێکیشیان لە ئاسیا ی ناوەندی، لە تورکمەنستان بوون. ژمارەیان زۆر کەم بوو بەڵام هەر لە سۆڤیەت، لەهجەی کورمانجی کە بەکارهێنرا و گشت کوردی سۆڤیەت بە کورمانجی قسەیان دەکرد، کتێبێکی زۆر بڵاوبووه‌وە. کە دەڵێم زۆر، مەبەستم لە "زۆر"ێکی نسیبیە. دواتر باس لە ئامارەکە دەکەم. ڕۆژنامەی "ڕێیا تازە" بڵاوبووه‌وە کە تا ساڵی 1991، کە لە کوردستانی عێراق هەلێک هەڵکەوت، "کوردستانی نوێ" و "خەبات، ئۆرگانی حیزبەکان، ڕۆژانە بڵاوببنه‌وه‌، ڕۆژنامەی "ڕێیا تازە" تا ئەو زەمانی، کۆنترین ڕۆژنامەی کوردی بوو کە هەر حەوتووه‌ی سێ جار بڵاودەبووه‌وه‌. زۆرتر لە چوار لاپەڕە دابوو بەڵام جاری وابوو زیاتر لە 4 لاپەڕەش بوو، لە گشت ڕۆژنامەی کوردی، زۆرتر دەوامی بوو و دەورێکی گرینگی بوو لە کۆد کردنی زمانی کوردی، لەهجەی کورمانجی.

ڕادیۆ ئیرەڤانیش [کە دواتر باسی دەکەم] دەورێکی یەکجار گرینگی گێڕاوە، شەڕێکی زۆر گەورە سازبوو لە سەر ڕادیۆ ئیرەڤان. نیو سەعات بەرنامەی بە کورمانجی هەبوو، دەوڵەتی ئەمریکا و ئینگلیز و فەرانسە و ئێران و تورکیا و عێراق و تەواوی ئەوانە لە سەر ئەو نیو سەعات بەرنامە بە کورمانجی، شەڕیان بوو. ئەڵبەتە هەر لەبەر لەهجەکەی نەبوو، بەڵکوو لەبەر ئەوەش بوو لە ڕادیۆیەکی سۆڤیەت بوو.

باسی سۆرانی‌خوازان ئەوەیە: دەڵێن سۆرانی ئەوەندە وەپێشکەوتووە کە کورمانجی نایگاتەوە، سۆرانی لە عەرشە، کورمانجی لە چاڵاوێک کەوتووە ناگاتەوە ئەو عەرشەی. باسەکەیان ئەوەیە کە سۆرانی وەها پێشکەوتووە کە ئەگەر بشمانهەوێ، کورمانجی بۆ ئەوەی نابێ دەکاری بهێنین کە خوێندن و نووسین و کاری پەروەردە و لەکاری ئیداری و ڕۆشنبیری دا. من دەڵێم وا نیە. سۆرانی و کورمانجی لە یەک ڕادە دان. سۆرانی لە ئاسمان نیە. نە سۆرانی نە کورمانجی نەیانتوانیوە بەرەنگاری مۆدێرنیتە بن، بەرەنگاری دنیای مۆدێرن. هەر وەها پێم وایە کە بە گەورە دانان و بە پێشکەوتوو دانانی سۆرانی و بە دواکەوتوو دانانی کورمانجی لە باری سیاسییەوە، سیاسەتێکی شۆڤێنیستیە. مەنزوور لە سیاسەتی شۆڤینسیتی هەر ئەوەیە کە بە گەورەدانانی لەهجەی سۆرانی و بە دواکەوتوو دانانی کورمانجی. من تەنانەت دەتوانم ئەوەش بڵێم، لەگەڵ ئەوەشدا، کە لە ماوەی نەوەد ساڵی ڕابردوو دا، سۆرانی هەنگاوی بۆ پێشەوە هەڵگرتووە بەڵام کڵۆڵ کراوە، داماوکراوە، نارۆشنبیر کراوە، یانی بۆتە زمانێک کە کاری ڕۆشنبیری پێناکرێ. دواتر زیاتر باس لەوەش دەکەم.لە کوردستانی عێراق سۆرانی ئەو هەلەی بۆ هەڵکەوت کە بنووسرێتەوە و بخوێندرێ ، لە مێدیا دا دەکاربکرێ بەڵام ئێستا ئەو پرسیارە دێنمە گۆڕ کە زمانی کوردی چۆن تووشی کێشە بوو. باش لە کێشەی زمانی کوردی نەگەیشتن، نەک تێگەیشتن بەڵام بە جۆرێک لە کێشەکە گەیشتن کە زمانەکەی کڵۆڵ کرد.

زۆربەی ڕۆشنبیری کورد پێیان وابوو کە کێشەی زمانی کوردی، کێشەی خۆماڵی و بێگانەیە. ئەوەی کە ئەلفو بێ‌یەکە خۆماڵیە یا بێگانەیە، عەرەبیە یا کوردیە، ئەوەی کە ووشەکان، کوردین یا بێگانەن، هێنایان کێشەکەیان ئاوا لێکرد، بەڵام ئەوە کێشە نەبوو. کێشە ئەوە بوو کە زمانی کوردی دواکەتبوو لە زمانە ئورووپاییەکان، ئێستا پێوەندی هەیە لەگەڵ زمانە ئورووپاییەکان، زمانی کوردی و کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ مۆدێرنیتەی سەرمایەداری، تەنانەت لەگەڵ مۆدێرنیتەی سۆسیالیستیش لە کێشە دایە. دەبێ تەکلیفی خۆی ڕوون بکاتەوە، چ دەکا لەگەڵ دنیای مۆدێرن؟ ئەوە دەگەڕێتەوە بە تایبەتی سەر مەسەلەی ووشەکان. کوردی بە کاری دنیای مۆدێرن نەدەهات لە ساڵی 1918، ئەمن دەڵێم کە تەنانەت کوردی، فارسی و عەرەبیش، کە ئەدەبیاتێکی گەلێک دەوڵەمەندتر لە کوردیان هەبوو، ئەوانیش ئەو کێشەیان هه‌بوو. بەڵام کێشەی زمانی کوردی زۆر جیددی تر بوو. چون زمانی کوردی، ئەدەبیاتی فارسی نەبوو کە هەم پەخشانی هەبوو، هەم شێعر، ئەویش ئەدەبیاتێکی یەکجار دەوڵەمەند و بێ وێنە، زمانی کوردی، ئەدەبیاتی عەرەبی نەبوو. ئەوەیش هەر وا، ئەدەبیاتێکی کلاسیکی بێ وێنە، هەم پەخشان و هەم شێعر و فەلسەفە و مێژوو و ئیقتساد. لە گشت بابەتێک دا، زمانی فارسی و عەرەبی، پێشینەیەکی کلاسیکی دەوڵەمەندیان هەبوو. نەک لە مۆدێرن. تەنانەت تورکی عوسمانیش پێشینەیەکی وای هەبوو، بەڵام کوردی هیچ یەک لەوانەی نەبوو.
لە شەرت و مەرجێکی ئاوادا کە کوردی ئاوا دامابوو، ڕۆشنبیری کورد هاتن لە کوردستانی عێراق کوتیان کە کێشەی زمانی کوردی ئەوەیە کە ئەلف و بێ یەکەمان عەرەبییە یا کوردی. ئایا هەمزە کوردیە یا عەرەبی! ئەوەیان کردە کێشە، فکری لێ بکەوە، حەرفی هەمزە لە ئەلف و بێی کوردی دا ئایا ئەوە عەرەبییە یا کوردی. هاتن وەختێکی زۆریان دانا، هەڵڵایەکی زۆریان سازکرد لە سەر ئەوەی. بەڵام باسی ئەوەی دەکەم کە چیان لە دەنگەکان و ئەلف و بێ کرد. زەرەرێکی زۆر کە لە زمانی کوردی درا، بەو شێوە زمانەکە هەژار کرا، مەسەلەی وشە لە زمانی کوردی دابوو. لە ئەلف و بێ ڕا جارێ باسی ئەوەی بکەم دەستیان کرد بە ئەوەی کە بیکەن بە لاتین بەڵام دە حکوومەتی عەرەبی عێراق دا نەدەکرا. هەوەڵێ دەوڵەتی ئینگلیز بەرنامەی هەبوو کە بیکاتە لاتین بەڵام زۆر زوو لەوەی لایاندا و هەر ئەلف و بێی عەرەبی مایەوە. ڕۆشنبیری کورد، تا ڕادەیەک، ئیمکانی ئەوەی هەبوو کە چاکسازی ئەلف و بێی عەرەبی بکا. ئەو پڕۆسەی کە لە سەنعەتی "فقه اللغه" دا پێیان دەگووت "ئێعراب" بە حرووف کردیان. ئەو حەرفانەی کە پێیان وابوو عەرەبییە، وەک ص و ض و ئەمانەیان لابرد و هەموویان کردە ئەو حەرفانە کە پێیان وابوو کوردییە. ئەوە شتێکی زۆر خەراپ نەبوو بەڵام بە ڕاستی پێویست نەبوو. زمانی عەرەبی ئەو کارەی نەکرد و هیچ موشکلەیەکیشی نیە، زمانی فارسی نەیکرد و هیچ موشکیلەی نیە، زمانی چینی کە کۆنترین زمانی دنیایە کە ئەدەبیاتی نەپساوەی هەیە، هەر ئەلف و بێی نیە. زمانی چینی هەر نیشانەی هەیە نەک ئەلف و بێ، زۆریش لە زمانی کوردی، پێشکەوتووتر بووە. هەر دەمهەوێ ئەوە بڵێم کە پێویست نەبوو، ئەلف و بێ ئاوا بگۆڕن. ئەو هیچ، تەنانەت لەو ساڵانەی دواییدا، ڕیزی ئەلف و بێی کوردیش دەگۆڕن. ئێوە فکری لێبکەنەوە لە سوید بیانهەوێ ڕیزی ئەلف و بێی سویدی بگۆڕن! حەرفێکی ببنە ئەولاتر، سەر و خواری پێبکەن، نەزمی کۆمەڵگای سوید تێکدەچێ چونکە گشت شتێک لە سەر ئەساسی ڕیزی ئەلف و بێیە بەڵام لە کۆمەڵی کوردەواری دا ئەوانە گرینگ نین. کۆمەڵێکی دواکەوتووە، بە کەیفی خۆت وەرە بیگۆڕە. چەند کەس لە فەرهەنگەکان دا گۆڕیویانە. هیچیش نەقەوماوە. تەنانەت دەیانویست کە دەنگەکانیش پەتی بکەن و کردیان. دەنگی /ح/، دەنگی /ع/، دەنگی /ق/، دەنگی /غ/، دەیانگووت ئەوانە دەنگی بێگانەن و عەرەبین و دەبێ وەلایان بنێین. بەڵام زمانی کوردی پڕە لەو دەنگانە، ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردی پڕە لەو دەنگانە. هەژاری شاعیر لە بەربەرەکانی ئەو بۆچوونە، لە بەرانبەر ئەوانەی کە دەیانگووت دەنگی /ق/ عەرەبییە و دەبێ فڕێی بدەی گوتبووی: قورقرۆچکەت بگرم، وەک قشقەڵە وە قڕە‌قڕت خەم؟ [بە پێکەنینەوە]. شتێکی ئاوای گووتبوو! بەڵام ئەو جوورە ڕەخنانە هیچ کاریگەری نەبوو و پەتی‌گەران کاری خۆیان کرد.

هەروەک کوتم، کێشەی سەرەکی کە زمانی کوردی کڵۆڵ کرد، سۆرانی کڵۆڵ کرد، مەسەلەی ووشەکان بوو. هەر زمانێکی زیندوو، ئەگەر ووشە نەخوازێ لە زمانی دیکە، دەکرێ بڵێین کە زمانێکی زۆر زیندوو نیە. زمانی زیندوو یانی زمانێک کە پێوەندی لەگەڵ زمانەکانی دیکە هەیە و ووشە دەخوازێ و ووشە دەدا. لە کوردستانی عێراق هاتن، ووشەی خوازراوی تورکی و فارسی و عەرەبیان وەلانا بەڵام زۆرتر ووشەی خوازراوی عەرەبیان وەلانا. چون عەرەبیان بە دوژمن دادەنا، چون دەوڵەتەکە عەرەب بوو. پێیان وابوو، چون فارس بە ڕەچەڵەک لەگەڵ کورد یەکەن، ئاریایین، کەمتر بەرەنگاری زمانی فارسی دەبوونەوە. تا ڕادەیەک بەرەنگاری تورکیش دەبوون. بەو سیاسەتە، من پێموایە، لە هەر شتێکی کە کردیان خەراپتر بوو، زمانی کوردیان هەر تەواو کۆڵەوار کرد. لێکۆڵینەوەیەک هەیە، "جەمال جەلال عەبدووڵا" کردوویەتی، تێزی دوکتۆرایەتی، لەو لێکۆڵینەوە دا دەرکەوت کە لە ساڵی 1924 تا 1939، ووشەی خوازراو لە چاپەمەنی کوردستانی عێراق دا، لە سەدا 46 بووە، چل و شەش خاڵ چوار. لە ساڵی 1939 تا 1958، ئەو لە سەدی چل و شەشە بوو بە سەدی 9. نۆ، خاڵ پێنج، یانی تەواو کەم بووە. یانی زمانەکە تا ساڵی 1958 زۆر پەتی کرا. لە ساڵی 1958 تا ساڵی 1973، ووشەی خوازراو بوو بە 4.4 لە سەد، یانی زمانەکە یەکجار زۆر پەتی کرا! کەوابوو لە ماوەی ئەو پەنجا ساڵە دا، پەتی کردن بە ڕاستی سەرکەوت بەڵام من پێموایە کە لەو سەرکەوتنە دا تۆوی دواکەوتوویی چاندرا. بە بژارکردنی زمانی کوردی، زمانەکەیان هەژار کرد بە بۆچوونی من.

ئێستا کتێبێکی فیزیک، شیمی، ئیقتساد، بیۆلوژی، ئانترۆپۆلۆژی، ئەگەر بتەوێ لە ڕادەی زانکۆ دا بە سۆرانی بنووسی، زۆر زەحمەتە، ناکرێ، کارێکی یەکجار سەختە. زمانێکە کە ناڕۆشنبیری کراوە، کراوەتەوە ئەوەی کە دەوڵەتەکان دەیانەویست بیکەن. لە ئێران دەگوترا، لەهجەی کوردی، گویش کوردی، لەهجەی فارسیەوە و هیچ ئیرادێکی نیە با لە قسەکردن دا خەڵک دەکاری بهێنن، لەهجەی ماڵێیە. ئەوە سیاسەتی ناڕۆشنبیرکردنی زمانی کوردی بوو کە سیاسەتی شای دووەم بوو. شای هەوەڵ کە ڕێگەی نەدا قسەشی پێبکرێ. یانی زمانی کوردی زمانی زانست و کاری فکری نەبوو. بە داخەوە، ڕۆشنبیری ناسیۆنالیستی کورد، تەواو ئەو کارەیان کرد کە دەوڵەتی ئێران دەیەویست بیکا. ئەوەش پێتان وانەبێ تەنیا بیر و بۆچوونی منە. من تا حەوتوویەک لەمەوبەر دەمزانی کە گۆرانی شاعیریش وا فکر دەکاتەوە بەڵام بەڵگەیەکی وام نەبوو، هەر لە نووسینەکانی ڕا دەمزانی. حه‌وتوویەک لەمەوەبەر، هەر بە هەڵکەوت، لە کتێبخانەی هەرزان بووم، ئەو کتێبەم دیتەوە، من ئەوەم نەدیتبوو، ئەوە بەرهەمی پەخشانی گۆرانە. بزانین گۆران، لە ساڵی 1960 لە ڕۆژنامەی ئازادی ژمارە 50، تشرینی یەکەمی 1960 چی نووسیوە. گۆران لەوێدا، سۆرانی لە کوردستانی عێراق بەروارد دەکا لەگەڵ کورمانجی لە هەرمەنستان لە یەکیەتی سۆڤیەت و باسی ناتەواوی وشەی کوردی دەکا و دەڵێ: "بەرابەر بەم ناتەواوییەی ووشەی کوردیە، خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ووشەی بێگانە، بەرەو ئەوەی بردووین کە هێزی دەربڕینمان[تەعبیرمان] لە چوارچێوەیەکی تەسکا قەتیس بمێنێ، ئەمە هەر نەک لە بابەتی زانست و فەلسەفە و بیری زانیاری ورد دا، بەڵکوو لە جەرگەی هونەری وێژەییشدا، کە زۆرتر بەری بیر و هەست و نیازەکانی ناو تاقیکردنەوەکانی مرۆڤ خۆیەتی و ...". گۆران دواتر باسی کورمانجی لە سووریا و سۆڤیەتستان دەکا. گۆران دەڵێ: "بە تایبەتی سۆڤیەتییەکان [مەبەست کورمانجەکانی سوۆڤیەت] ڕێگایەکیان گرتووە بۆ گەشە و پێشخستنی زمان و وێژە، بە تەواوی بە پێچەوانەی هی ئێمەیە. ئەوانە بایەخی زۆریان بە پێشخستنی بیر و ناوەڕۆک داوە، لەباتی بایەخدان بە بژاری زمان، لە ووشەی بێگانە".

من چەند نموونەیەکتان بۆ دێنمەوە. من سێ ووشە دەڵێم کە لە فارسی دا هەیە و لەگەڵ ئەوەش دا کە لێک نزیکن بەڵام جیاوازن. یەکیان "قاعدە" کە بە ئینگلیزی دەبێتە "روول". یەکیان "مقررات" کە بە ئینگلیزی دەبێتە "رێگیولەیشن"، یەکیان "قانون" کە بە ئینگلیزی دەبێتە "لۆ". لە هەڤاڵێکم پرسی ئەوانە بە سویدی دەبنە چی، کوتی قاعده دەبێتە "ڕێگێل"، "رێگلێرینگ" و قانوون دەبێتە "لاگ" کە هەر "لۆ"ی ئینگلیزیە. قاعده، مقررات، قانون، هەرسێکی دیارە عەرەبیە، فارسی ئەو سێ ووشەی لە عەرەبی وەرگرتووە، با بزانین فەرهەنگی گیرفانی ئینگلیزی – کوردی جاف چی کردووە لەوەی: هەرسێکی داناوە بە "یاسا"! یاساش لە زمانی موغولی وەرگیراوە. فەرهەنگی جاف، قەبووڵی ناکا، قانوون وەک کوردی دابنێ، یاسای دادەنێ کە موغولییە! بۆچی "یاسا"ی موغولی لە "قانوون"ی عەرەبی باشترە؟ ئەگەر کەسێک ئەوەم بۆ ڕوون بکاتە زۆری سپاس دەکەم! بۆ قانوون کوردی نیە؟ عەرەبی بۆ خۆی لە یونانی وەرگرتووە. ووشەیەکی ناونەتەوەییە، لە زۆر ووڵاتی دنیا دەکاری دێنن، بۆچی ناسیۆناڵیستی کورد، زمانی کوردی لەو وشەیە مەحڕووم دەکات؟ ئەمن زۆرم پێخۆشە ئەوەی بزانم. یا چەند ووشەی دیکە وەک "جرم، جنایت، جریمه، اتهام"، ئەوانە لێک نزیکن بەڵام جیاوازییان یەکجار زۆرە. بۆ کاری دادگا و عەداڵەت و ئەوانە زۆر موهیمە کە جیاوازی ئەوانە بناسین. زۆربەی ڕۆشنبیری کورد، تەنانەت کتێبکی کە فەرهەنگی ووشەی قانوونیە، گشت ئەوانە بە "تاوان" دادەنێ! شتی وا ئەخر چۆن دەبێ؟ چونکە ئەوانە عەرەبین، ڕۆشنبیری کورد تەحەمولیان ناکا! لە جیاتی تەواوی ئەوانە "تاوان" دەکاردێنێ ، ئاخر ئەوە چ زمانێکە کە نەتوانێ ئەو جیاوازییانەی لەبەرچاو بێ ؟

ووشەیەکی تازەتر کە لە زمانە ئورووپاییەکان، لە ئینگلیزی دا پەیدا بووە، "جێندر"ه‌، زمانی فارسی زۆر زوو، "جنسیت"ی بۆ دانا، با بزانین ڕۆشنبیری کورد چی لێکردووە! ڕۆشنبیری کورد، جێندر دەکاتە ڕەگەز! بەڵام ڕەگەز، نزیکەی حەفتا هەشتا ساڵە لە کوردی دا لە جیاتی "راس" دانراوە کە فارس پێی دەڵێن "نژاد". لەوانەشە "ڕەگەز" و "راس"ی ئورووپایی هاوریشە بن، مومکینە ئاوا بێ، بەڵام ڕۆشنبیری کوردی کە ناتوانێ "جنسیت" قبووڵ بکا چونکە عەرەبیە، جێندر دەکاتە "ڕەگەز"، دەڵێ ڕەگەزی مێ و ڕەگەزی نێر. ڕەگەز، وەک ڕەگەزی سپی و ڕەش دەکار هاتووە لە کوردی دا بەڵام چونکە هیچ چارەیان نیە و عەرەبیشیان پێ گڵاوە، دەڵێن ڕەگەزی مێ و ڕەگەزی نێر! بۆ وا لە زمانی کوردی دەکەن؟ پرسیاری من ئەوەیە، ڕۆشنبیری ناسیۆناڵیستی کورد بۆ بەربینگی زمانی کوردی بەرنادا؟

وشەیەکی وەک "ئەبستراکت" واتە "مجرد"، زۆر دەکار دێ، هەر ڕۆژنامەیەکی چاوی لێبکەی، لە فیلم ڕا بگرە هەتا شتی تر، وشەی ئەبستراکتی تێدایە. چاو لە فەرهەنگە کوردییەکان بکەن بزانن بۆ ئەبستراک ؛ مجرد، چ دادەنێن! ڕووت! نەبینراو، نادیار، جیا، جیاواز، ئەوانە هیچیان مانای ئەبستراکت نین. چاو لە فەرهەنگە فارسیەکان بکەن بزانن چەندە ووشەی باشیان بۆ داناوە. "مجرد"یان بۆ داناوە، مجردیش لە عەرەبی ڕا هاتووە و هیچ ئیرادێکی نیە. موجەرەد، چوونکە کورد دەکاری هێناوە، بووه‌تە کوردی، عەرەبی نیە ئیتر. هەزار ووشەی تر هەیە، وەک ئیمکان، ئیحتمال. ئیمکان چی بۆ دادەنێی؟ چاو لە فەرهەنگە کوردییەکان بکە! زمانی کوردییان کڵۆڵ کردووە.

چاو لە دوو فەرهەنگی گرینگی کوردی بکەن کە لەو ساڵانەی دواییدا بڵاوبوونه‌تەوە. فەرهەنگی ئازادی ئینگلیسی-کوردی، فەرهەنگێکی هەرەگەورەی دوو زمانییە، دوکتور قەرەداخی تەواوی تەمەنی خۆی خەریکی ئەو فەرهەنگە بووە، زیاتر لە پەنجا ساڵە، ئەمن ئاگام لێیە، چەندە خەریکی بووە. فەرهەنگەکەی دی، لە زانکۆی کوردستان بڵاوبووه‌تەوە لە سێ بەرگ دا، فەرهەنگی فارسی-کوردی، ئەویش لە باری تکنیکی فەرهەنگ نووسینەوە یەکجار پێشکەوتووە. بەڵام بە بۆچوونی من هەردووک فەرهەنگ تووشی کێشەی سیاسەتی پەتی کردن بوونە، بە جۆرێک کە ووشەیەک کە کوردی پەتی بۆ نابینرێتەوە دێن تەعریفی دەکەن! تەعریف کردن بۆ فەرهەنگی یەک زمانی دەبێ ، وەک فەرهەنگی زەبیحی. فەرهەنگی قامووسی زەبیحی ئەگەر بۆ وێنە چاو لە وشەی "ئاوارە" بکەی، بە کوردی پێت دەڵێ کە ئاوارە یانی چی، تەعریفی دەکا لە ڕستەیەک دا و نموونەیەکیشی بۆ دێنێتەوە. لە فەرهەنگی دوو زمانی دا، قەت نەبووە کە ووشەیەکی زمانی ئەسلی کە دەیهێنی، بێی تەعریفی بکەی، دەبێ بەرانبەری بۆ دانێی بەڵام بۆ وێنە فەرهەنگی کوردستان، فارسی-کوردی، کە ئێستا هەیە لە کتێبخانە دا و دەتوانن چاوی لێبکەن، پۆمپی بێنزینی تێدایە، پۆمپی بێنزین فارسیە و فەرهەنگەکە لە بەرانبەر ئەو وشەیە دا هاتووە تەعریفی کردووە و نووسیویەتی، جێگایەکە کە ماشێن دەچێ و لەوێدا بەنزینی هەڵدەگرێ یا لێیدەدا! شتێکی وا. ئەوە فەرهەنگی دوو زمانی نیە ئیتر، وەک فەرهەنگی یەک زمانی لێکردووە.

تاکتیکێکی دیکە کە دەکاری دێنن، فەرهەنگی ئازادی بۆ وێنە. زۆر جار چەند ووشەی هاومانامان هەیە، نزیکن لە مانادا، هەر وەک کووتم وەک جەریمە و جرم و هتد. کاتێک چەند ووشەی ئاوا لێک نزیک هەن، فەرهەنگی ئازادی، چونکە نەیتوانیوە بۆ هەر یەک لەوانە ووشەی کوردی پەتی ببینێتەوە، بۆ چەند ووشەی جیاواز، یەک ووشەی کوردی دەکاردێنێ. لە ڕاستیدا من هەوڵم داوە بۆ نووسینی کوردی و ئینگلیزی ئەو فەرهەنگەی دەکاربهێنم. بەکاری من نەهات. فەرهەنگەکە بێ کەڵکە، بێ فایدەیە. عومرێک هەوڵ و تەقەللای دوکتۆر قەرەداخی بە بۆچوونی من بەفیڕۆ چووە. حەیف بوو، نەدەبوو وای لێبێ. ئەگەر ئەو سیاسەتی پەتیکردنەوەی وەلانابا، فەرهەنگەکە زۆر سەرکەوتوو تر دەبوو. دیارە من زۆر باش دەزانم، زمانی کوردی وەک ئینگلیزی و فارسی نابێ. ئەوان ووشەیان یەکجار زۆرە، بەڵام دەکرا زۆر ووشەی خوازراو کە دوو سەد سێسەد ساڵە بوونە کوردی، دەکرا ئەوانەی تێدا بێ و فەرهەنگەکان باشتر بن.

سۆرانی خوازەکان دەڵێن کورمانجی زۆر لە سۆرانی وەدواکەوتووە، لە باری چەندێتیەوە. هەر لەو ساڵانە دا، لە ساڵی 1921 تا 1980 یانی لە ماوەی 59 ساڵ دا، لە یەکیەتی سۆڤیەت، زۆرتر لە ئەرمەنستان، زیاتر لە 377 کتێب بڵاوبۆتەوە. فکری لێبکەوە لە کوردستانی عێراق، 65 ساڵ، 918 کتێب. ئەوەشتان لەبەر چاو بێ، نفووسی کورد لە یەکیەتی سۆڤیەت لە ساڵانی 1920 نزیکەی 60 هەزار کەس بووە و لە کوردستانی عێراق نزیکەی نیو میلیۆن بووە. یانی کوردی عێراق، زیاتر لە 10 بەرابەری کوردی سۆڤیەت بوون بەڵام 918 کتێبیان بەرانبەر بە 377 کتێبی سۆڤیەتستان هەبووە. ئەگەر ئامارم هەبا و زانیبام تا ساڵی 1985 چەند کتێبی تر لە یەکیەتی سۆڤیەت بڵاوبۆوە، ڕەنگبوو، ژمارەی کتێبی بە کورمانجی سۆڤیەت ببا بە 400. ئەگەر ئەو کتێبانەی بە کورمانجی و لە سووریا و لە دەرەوەی وڵاتیش بڵاوبوونه‌ته‌وه‌، بێنینە سەری، دەبێتە نزیک بە 400 کتێب. لە عێراقیش چەند کتێبێک بە کورمانجی لەو ماوەیە دا بڵاودەبووه‌وه‌. بەعزە ساڵێک بوو لە کوردستانی عێراق، کتێب هەر بڵاونەدەبووه‌وه‌ یا جاری وابوو، هەر یەک یا دوو کتێب بڵاودەبووه‌وه‌. لە 1931 تا 1937 لە ئەرمەنستان 163 کتێب بڵاوبووه‌وه‌، لە ماوەی شەش ساڵ دا، هەر لەو ماوەیە دا 52 کتێب لە عێراق بڵاوبووه‌ته‌وه‌. بەداخەوە لە ساڵی 37 و 38ەوە، لە یەکیەتی سۆڤیەت، بەشێک لە کوردەکانی قەفقاز ڕاگوێزران بۆ ئاسیای ناوەندی و چاپەمەنی کوردی لە ساڵی 1938 تا ئاخری شەڕی جیهانی دووهەم ئیتر نەبوو، لە کوردستانی عێراقیش، لە ساڵانی شەڕ، کتێب زۆر زۆر کەم بڵاودەبووه‌وە. بەڵام پێوانەیەک بۆ بەرواردکردنی ئەوانە، ئەوەیە کە ژمارەی کتێب بە پێی هەزار کەس بپێوین. ئەوە دیققەتێکی زۆرتری هەیە. ئەگەر ژمارەی کتێبەکان دابەشبکەین بە سەر نفووسی کوردەکان، لە 1920 تا 1985 لە کوردستانی عێراق، 2.1 لە سەد کتێب چاپ بووە و لە سۆڤیەت 6.4 لە سەد. شەش لە کوێ و دوو لە کوێ! یانی ئەگەر بە گوێرەی نفووس بەراوەردیان بکەین، لەو ماوەیە دا کە باسکرا، لە کوردستانی عێراق 2 کتێب و لە سۆڤیەت 6 کتێب بڵاوبووه‌تەوە. بە گوێرەی ڕۆژنامەش هەر وا. لە سۆڤیەتستان، هەر وەک وتم، "ڕێیا تازە"، هەر سێ ڕۆژ جارێک بڵاودەبووه‌وه‌ و ئەگەر دابەشی بکەین بە سەر نفووسی کوردی سۆڤیەت دا ئەوان زۆرتریان ڕۆژنامە هەبووە لە کوردستانی عێراقێ.
سۆرانی خوازان لە ساڵانی ڕابردوو دا وتوویانە کە زۆربەی کوردستانی عێراقێ بە سۆرانی قسە دەکەن و ئەوە دەبێ ببێتە زمانی ڕەسمی و زمانی ستاندراد و ناڵێن کورمانجی نابێ قسەی پێ بکرێ بەڵام دەڵێن دەبێ کورمانجی بۆ ژیانی ڕۆژانه‌ی ناوماڵ و بازار و مەزرا و ئەوە باشە هەروەها کورمانجی دەبێ ووشەکانی کۆبکرێتەوە بۆ ئەوەی کە سۆرانی پێ دەوڵەمەند بکرێ. تەنانەت ڕۆشنبیرێکی کورد کوتوویەتی کە "ئەگەر کوردی باکوور دەیانەوێ ڕزگار بن، ئازاد بن، دەبێ سۆرانی فێر بن"!. ئەوە زۆر خۆشە ئیدی! بۆخۆتان لێکی بدەنەوە بزانن ئەوە مانای چیە؟ ئەمن بەو بۆچوونانە دەڵێم "شۆڤێنیزمی سۆرانی"! بە گەورە زانین و بە سەرکەوتوو دانانی سۆرانی و بە دواکەوتوو دانانی کورمانجی و ئەوەی کە بگوترێ کە ئازادی بە زمانی سۆرانی دەبێ ئەوە ئیتر یەکجار شۆڤێنسیتیە!

ساڵی 1991 گۆڕانێکی گرینگ بوو لە زمانی کوردی دا. لەو ساڵە دا دەوڵەتی تورکیا ئیجازەی دا کە کوردی تورکیا، جا چ زازا و چ کورمانج، لە ماڵی خۆی بە زمانی خۆی قسە بکا بەڵام قسە کردن لە پارلەمان و لە کاروباری حیزبی و سیاسی قەدەخە بوو. بەو خەباتەی کە کوردی تورکیا کردیان، نەک لەبەر ئەوەی کە سۆرانیان دەزانی، به‌ڵکوو له‌ به‌ر ئەو خەباتەی کە لە پێناو مافی زمانی کردیان، ئێستا لە تورکیا چاپەمەنییەکی یەکجار زۆر بڵاودەبێتەوە بە زمانی کورمانجی، مۆسیقای کوردی بە گشت لەهجەکان، یەکجار زۆر بەرهەم هێنراوە، ڕادیۆ هەیە، تلویزیۆن هەیە، یەکەم تلویزیۆنی ساتاڵایتی کوردی بە کورمانجی بوو. لە خۆراسان، لە ئێرانێ، بە کورمانجی دەنووسن، لە سووریاش تا ڕادەیەک شت بڵاودەبێتەوە. 1991 هەر ئەو ساڵە بوو کە سۆڤیەت تێکچوو، کورمانجیش نشستێکی زۆری بوو. شتێک کە گۆڕاوە ئەوەیە کە تێکنۆلۆژی تازەی زمان پەیدابووە، گشتتان ئاگادارن، زۆربەی ئێمە دەکاری دێنین، ئینتێرنێت و ئەو جۆرە تەلەفۆنە تازانەی کە پەیدابوونە، کە گشت کارێکیان پێدەکرێ و بۆخۆشیان کامپیوتێرن و هتد. تێکنۆلۆژی تازەی زمان، هیچ حەدێکی نیە، لە 10 ساڵی داهاتوو دا، دەکرێ زۆر هاسان، مەتنێکی کوردی کە بە سۆرانی[ئەلف‌وبێی عەرەبی] نووسراوە، زۆر ئاسان دەتوانی بیکەی بە خەتی لاتین و بە پێچەوانەوە، تێکنۆلۆژییەکە کە هیچ سنوورێک ناناسێ. وەزعی زمان لە تەواوی دنیا دا دەگۆڕێ و لە کوردستانیش دەگۆڕێ، بەڵام ئەو کێشە سیاسییانەی کە کوتم دەبێ خەباتی سیاسی لە سەر بکرێ.

شتێکی کە سۆرانی‌خوازەکان دەیڵێن ئەوەیە کە "ئەگەر لە کوردستانی عێراق، کە لە ساڵی 2005 لە قانوونی ئەساسی عێراق دا، زمانی کوردی بووه‌تە زمانی رەسمی سەراسەری عێراق، ئەوەش ڕووداوێکی گرینگە، ئەوان دەڵێن ئەگەر کوردی، هەم سۆرانی و هەم کورمانجی، لەهجەی ستانداردی ڕەسمی بن، ئەو ڕەسمییەتە[لە عێراق] تێکدەچێ، دەڵێن تەنانەت نەتەوەی کورد دەبێتە دوو نەتەوە و دابەش دەبێ! من تەنیا یەک شت دەڵێم و تەواوی دەکەم. زمانی سربی-کرۆ واتی هەبوو، لە یۆگۆسلاوی پێشوو، لە کورمانجی سۆرانیش لە یەکتر نزیکتر بوو، زمانی چێک-سڵۆڤاکی هەبوو، ئەوانە لێک جودا بوونەوە و بوون بە دوو نەتەوەی جودا. من دەڵێم ئیمکانی ئەوەی هەیە کە کورمانجی و سۆرانی لێک جودا ببنەوە بەڵام شتێکی کە زۆر ئەوەی هان دەدا کە لێک جودا ببنەوە، هەر ئەو سیاسەتی سۆرانیخوازییە. ئەوەی کە بە زەبر و زەنگ، سۆرانی دابسەپێنی بە سەر کورمانجی زمانانی بادینان. ئەوە ئەوان هان دەدا بەرەو جوێبوونەوە نەک سیاسەتێکی دێمۆکراتیک. هەتا سیاسەتی زمانی دێمۆکراتیزە تر بێ، ئیمکانی یەکگرتنی گەلان، ئیمکانی یەکگرتنی چینی کرێکار، ئیمکانی یەکگرتنی زەحمەتکێشان زیاتر دەبێ. هەتا زیاتر بڵێی نەتەوە، یانی یەک زمان، یەک ووڵات، یەک لەهجە، زووتر، دووبەرەکی و سەد بەرەکی درووست دەبێ. ڕێگا دێمۆکراتیزە کردنە. کەسێک کە باوەڕی بە دێمۆکراتیزەکردنی ژیانی خەڵک بێ لە کوردستان یا لە ناوچە دا، دەبێ لە باری زمانی دا و هەروەها لە باری سیاسی دا، دەبێ سیاسەتێکی تەواو دێمۆکراتیکی هەبێ. ئەگەر نەیبێ، شۆڤێنیزم سەردەکەوێ. من بە هیچ جۆرێک ناڵێم هەر کەسێکی کە تا ئێستا کوتوویەتی کە سۆرانی دەبێ ڕەسمی بێ و دەبێ زمانی ستانداردی بێ شۆڤێنسیتە، من ئەوەی ناڵێم، بەڵام ئەوەی دەڵێم کە کەسێکی پێی وابێ کورمانجی دواکەوتووە و سۆرانی ئەوەندە وەپێش کەوتووە کە هەموو کورمانجی ئاخێوان دەبێ سۆرانی بکەنە زمانی کولتوری و ئەدەبی و ڕۆشنبیری، من دەڵێم ئەو سیاسەتە، سیاسەتێکی شۆڤێنیستیە. زۆر کەسیش کە ئەو سیاسەتەی ڕەچاو دەکا، نازانێ خەتەری ئەو سیاسەتەی چیە و نازانێ کە ئاڵتێرناتیڤی دی هەیە.

زۆر سپاستان دەکەم و ئومێدەوارم ڕەخنەم لێ بگرن.



بەڕێوەبەری سێمینار: کتێبخانەی کوردی ستۆکهۆڵم/ ٢٨ی ئاپریلی 2012

تۆمارکردنی دەنگ: کەریم مەرەسەنە
وێنە: چالاک محەممەد

نووسینەوەی تێکست: مەسعوود مەناف

*سپاس بۆ ماڵپه‌ڕی "ناوه‌ندی نووچه‌ و شرۆڤه‌ی ڕۆژ" بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگایان دا ئه‌م بابه‌ته‌ ڕاگوێزینه‌ ڕوانگه‌ش