Thursday, January 19, 2017

فرە زمانی لە کوردستان

 فرە زمانی لە کوردستان

بەرنامەی ' گەلی ئازاد ' لە تێلێڤیزۆنی نەورۆز ، وتووێژی بەڕێز سیاوەش گۆدەرزی لەگەڵ حەسەن قازی سەبارەت بە فرە زمانی. ئەو بەرنامەیە لە  ٢- ٨ – ٢٠١٥ بڵاو کراوەتەوە.

گۆدەرزی: ڕۆژتان باش بینەرانی بەرنامەی ' گەلی ئازاد '. مافی زمانی و یەکسانی زمانی ئەو چەمکانەن کە لەم ساڵانەی دواییدا کەوتوونەتە ڕۆژەڤ. لەو سۆنگەیەوە لە بەرانبەر ڕوانگەی سەردەستی تەک زمانی باسی فرە زمانی و فرە کولتووری دەکرێت. بەرنامەی ئەمجارەی ' گەلی ئازاد ' تایبەت بۆ باس و شرۆڤەی فرە زمانی و فرە کولتووری تەرخان دەکەین و بۆ ئەو مەبەستەش ئێستا بەڕێز کاک حەسەنی قازی لە ستودیۆ یە. کاک حەسەنی قازی بەخێر بێی!

قازی: زۆر سپاست دەکەم. زۆر خۆشحاڵم کە لە بەرنامەی ' گەلی ئازاد ' دا بەشداری دەکەم لەگەڵ بەڕێزت.

گۆدەرزی: زۆر سپاس بۆ تۆش کاک حەسەن. کاک حەسەن دەزانین کە تیۆری فرە زمانی، بە گشتی باس و خواسی فرە زمانی لە ئاستی کوردستان دا لە لایەن دوکتور ئەمیری حەسەنپوور و هەر وەها جەنابتەوە کەوتە ڕۆژەڤ لە ساڵانی ڕابردوو دا ، بەڵام ئەم تێئۆرییە، فرە زمانی لە خۆیدا وەک مێژوو باکگڕاوند و پاشخانێکی دیکەی هەیە لە ئاستی جیهان دا. پێم خۆشە بەر لەوەی  بێینە سەر باسی کوردستان و هاتنی ئەم تێئۆرییە و باسکردنی ئەم تێئۆرییە لە کوردستان دا  لە ئاستی جیهان دا پاشخانی ئەم تێئۆرییە باس بکەی . سپاست دەکەین.

قازی: دیارە ئەگەر ئێمە تەماشای هەڵکەوتی زمانەکان بکەین لە ئاستی جیهانی دا، وەک دەزانین ژمارەیەکی زۆر زمان هەبن کە ئەو زمانانە هەموویان لە بارەی ڕەسمییەت و فەرمی بوونەوە ڕەنگە لە هەموو ووڵاتان  عەینی هەڵکەوتیان نەبێ، بەڵام ئەوەی ئاشکرایە ئەوەیە کە زۆر بە دەگمەن ووڵاتێک دەبیندرێتەوە کە هەر تاقە زمانێکی تێدا بێ. دەکرێ بڵێین زۆربەی ووڵاتان فرە زمانین ، بەڵام لەوانەیە بە هۆی جۆر بەجۆری مێژوویی یان سیاسی زمانێک بە سەر زمانێکی دیکە دا سەرەتی پێدرابێ، بەڵام بە گشتی ئەگەر لەبەرچاو بگرین مەسەلەی فرەزمانێتی هەر بەشێکە لە پڕۆسەی خۆی هەبوونی زمان لە ووڵاتانی جۆر بە جۆر دا. دیارە گرینگە ئەوەمان لەبەر چاو بێ لە باری مێژووییەوە مافی زمانی دەکرێ بڵێین بە شێوەی کۆنکرێت تەقریبەن لە ساڵی ١٩٤٨ بەملایەوە لە قانوون و چوارچێوە نێونەتەوەییەکاندا باسی لێوە کراوە، ئەویش بە پەسندکرانی پەیماننامەی جیهانی مافی مرۆڤ لە ساڵی ١٩٤٨ کە لەوێدا ئێشارەیەک کراوە بە مافی زمانی. دیارە پێش ئەوەش ئاماژەی ئاوا هەبوو بۆ وێنە لە سەدەی ١٩ ئەگەر لە نێو دوو ووڵاتان لە سەرهێندێک شت تەوافوق کرا بێ، لەوانە بۆ نموونە بە گەلێک، گرووپێک یان دەستەیەکی ئێتنیکی  مافی زمانی بدرێ، بەڵام ئەو مافە لە چوارچێوەیەک و یا قالبێکی نێونەتەوەییدا باسی لێوە نەکراوە.
بە دوای ئەوە دا مافی زمانی چەندین قۆناغی بڕیوە هەتا گەیشتووەتە ئەو سەردەمەی کە ئێمە قسەی لێ دەکەین و بە تایبەتی لە ساڵی ١٩٧٠کان بەملایەوە ، دیارە ئەو قسانەی کە ئێستا دەیکەم هێندێک حاڵەتی جیهانشموولی هەیە، لە ساڵانی ١٩٧٠ کانەوە لە سەر ئەو مەسەلەیە قووڵتربوونەوە زیاتر بووە و بە تایبەتیش لە پێوەندی لەگەڵ ئەو بوارانەی زانستی زمان کە پێوەندی پەیدا دەکاتەوە بە بەکارهێنانی زمان ئەوەش لەو ساڵانە دا زیاتر چووتە پێشێ و بە تایبەتی  لە زانستی زمانناسی لە ئەمریکا کە بۆ یەکەمجار سەری هەڵداوە ئەگەر بکرێ باسی بکەین لەوێ چەمکی زمانناسیی کۆمەڵایەتی زۆر قووڵ بووەتەوە.



گۆدەرزی
: کاک حەسەن دەزانین کە بە گشتی هاتنی ئەو باسە بۆ کوردستان ، یانی لە ناو بەحسی کوردی دا ، بۆ خۆی ئەم باسە تووشی جۆرێک رێئاکسیۆنێکی بڵێین دژ کردەوەیەکی توندی هەمەلایەنە بوو ، ئەویش لە ژێڕ کاریگەری ناسیۆنالیزمی کوردی بە گشتی و ڕوانگەی تەک زمانی یا بە گشتی بڵێین  نەتەوە – دەوڵەت. لە ڕاستییدا ئەم بیرۆکەیە کە، ئێمە دەزانین کە کوردستان چەند زمانی تێدایە  و چەند زراواشی تێدایە. بەڵام  بە گشتی ئێوە هاتنی ئەو باسە بۆ کوردستان بە تایبەتی  بە کێ ئەبستنەوە، دیارە لێرە مەبەستم لە باری تێئۆریکەوەیە ؟


قازی
: شتێک هەیە ئەویش ئەوەیە کە مافی زمانی و نەتەوە بوون، نەتەوە بوونیەتی، زۆر چووە دەباڵ یەکەوە، بەیەکتری گرێ دراوە، یانی لە زۆر نموونەی جیهانی دا ئەگەر تەماشا بکەین  یەکێک لە خەسڵەتەکانی کە دەتوانێ نەتەوەیەک لە نەتەوەیەکی دیکە  دەکرێ جیا بکاتەوە یەکێک لە هۆکارەکان دەتوانێ زمان بێ، دیارە ئەوە گشتی نییە ؛ لە جێگای ئاوا هەیە کە زمان ئەو حاڵەتەی نییە و ئەو ڕۆڵە ناگێڕێ. جا ئەوەی کە ئەو باسە چۆن هاتووەتە کوردستان و بۆ هاتووەتە کوردستان  زۆر تەبیعی یە کە ئەگەر گەلی کورد لە هەر بەشێکی کوردستانێ لە بەر چاو بگرین لەبەر ئەوەی لە مافەکانی خۆی بێ بەش بووە و بەتایبەتیش بە هاتنە ئارای نووسین و بڵاوبوونەوەی چاپەمەنی  و فۆڕموولە کردنی بۆچوون، ئەو شتانە ، ئەگەر ئەوە لە پێوەندی لەگەڵ کوردستانی عێڕاق  دا لە بەر چاو بگرین لە زەمانی ئینتیدابی بریتانیا ڕا کە قەبووڵ کراوە بە شێوەیەک لە شێوەکان  کە شێوەزارێک لە شێوەزارەکوردییەکان جێگای قەبووڵ بێ و بەکار بهێندرێ ئەو بەحسە لەوێ زیاتر خۆی دیوەتەوە و لە بەر ئەوەی ئەو قالبی کەیانی کوردییە دروست نەبووە ئەو باسەش لە قالبی کۆنێ خۆی دا  هەرماوە و نەبڕاوەتەوە . و وەک لە سەرەتا دا جەنابت ئیشاڕەت پێ کرد لە ساڵی ٢٠٠٨ ژمارەیەک ، کۆمەڵێک  لە نووسەر و ڕووناکبیران بە پێی ئەو قالبەی کە لە نەریتی کۆن و لە تڕادیسیۆنی شۆڕشی فەڕانسە دا هەبووە کە لەوێش زمانێک کراوەتە سەردەست ، ئەو مەسەلەیە  لەوێش تا ڕادەیەک هاتە گۆڕێ.  وەکوو دیکە یەک لەلایەنەکانی دیکەی  کە ڕەنگە هۆی ئەوەی ئەو مەسئەلەیە بۆ کۆمەڵی کوردەواری و  تایبەتی لە باشووری کوردستان دا هێندێک زوو بێ  ئەوەیە لە بەر نەبوونی فەزایەکی سیاسی کراوە ، لە ڕێژیمی پێشوو دا مەبەستمە، ئەو جۆرەی کە پێویستە لێگەرینێکی تایبەتی لە سەر زمان، لێگەڕینی  مەیدانی زۆر کەم کراوە، ناڵێم بە موتڵەقی نەکراوە ، بەڵام زۆر کەم کراوە جا لە بەر ئەوە  زۆرێک لە زانیارییەکان لە بارەی زمانەوە  دیسان دەبەسترێتەوە بەو شتانەی کە لە ڕابردوو دا هەیە. بۆ نموونە بۆ دابەشکردنی شێوەزارە کوردییەکان حەتتا زۆر جار  موڕاجەعە دەکرێ بە سەرچاوەی کۆن و بۆ نموونە دەگوترێ شەڕەفخانی بتلیسی لە شەڕەفنامە دا  شێوەزارەکانی ئاوا دابەش کردووە و  ئیستیناد بەوە دەکەن بۆ ئەوەی نەتیجەی ئەوڕۆیی لێ وەربگیرێ. کە دیارە ئەوە بە بۆچوونی من لە جێگای خۆی نییە. بەشێکیش کە ئاڵۆزی هەیە لەو بارەیەوە  گرێدراوی ئەوەیە کە بە مێتۆدی تازە بە پێی  لێکۆڵینەوەی مەیدانی  هێندێک لەو داتایانەی کە پێویستە بۆ ئەوەی کە تۆ  بگەیە مەرحەلەی ئەوەی کە پلانی بۆ دابنێی و  قسەی لە سەر بکەی دە ڕاستیدا ئەو جۆرەی کە دەبێ  جێ بە جێ نەکراوە.


گۆدەرزی: بەڵام بە گشتی ئەو باسە دەکەوێتە دەرەوەی چوارچێوەی زمانناسانەوە بەتایبەتی  کاریگەری ناسیۆنالیزمی کوردی بڵێین ڕوانگەی نەتەوە – دەوڵەت ، یەک ئاڵا، یەک نەتەوە ، یەک زمان هەر لەو ڕوانگەیەوە. پێت وایە کاریگەری ناسیۆنالیزمی کوردی لەو بارەیەوە چییە؟ باسەکە دەکەوێتە دەرەوەی چوارچێوەیەکی زمانناسانەوە دەبێتە سیاسی لە جیاتی ئەوەی بە گشتی  ببێتە زمانناسانە و هەر وەها لە سۆنگە و ڕوانگەی  بڵێین ڕاستییەکانی کوردستانەوە ئەو باسە بکرێت.

 قازی: ئەگەر جارێ لەوەڕا دەست پێ بکەین بە هەر شێوەیەک ئەتۆ باسی زمان بکەی  ناکرێ  جیای بکەیەوە لە وەزعی سیاسی. بە هیچ جۆر ئیمکانی ئەوەی کە بتوانی جیای بکەیەوە نییە. بۆ نییە چونکە بە سیاسەت زمانەکە قەدەغە کراوە. بۆ نموونە قەدەغە کردنی زمانی کوردی لە باکووری کوردستان  کە بە شێوەیەکی زۆر زەق دیتراوە یا لە ڕۆژئاوای کوردستان ، دیارە ئەو قەدەغەیە مومکینە بۆ سەردەمایەک لە باشوور و لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە جێگای دیکەش  هەبووبێ، لە بەر ئەوەی وەکوو ئەکتێکی سیاسی ، وەکوو کردەوەیەکی سیاسی بووە  قەدەغە کرانەکە، سیاسەت ئەوەی ئیجاب کردووە  لە خزمەت سیاسەتێکی دیکە دا ، کە وابوو داوا کردنی ئەو خواستەش ، جێ بە جێ کردنی ئەوە، پێکهێنانی ئەوەش ناکرێ لە بەرنامەیەکی سیاسی جیا بکرێتەوە.  ئەوە زۆر زۆر گرینگە.  یەک نوختەی دیکەش دەمەویست باس بکەم چونکە بەوە باسەکەمان ڕوونتر دەبێتەوە. ئەویش لە پێوەندی لەگەڵ چەمکی ' ناسیۆنالیسم ' دایە. یانی چەمکی ناسیۆنالیزمیش و حەتتا فکرەی ناسیۆنالیزمیش  بۆخۆی شتێکی زۆر ئاڵۆزە. بەستراوەتەوە بەوەی کە لە کوێ و لە چ شێوەیەکی زەمانی ، مەکانی دا دەتوانێ خۆی نیشان بدا.
تا ئەو جێگایەی کە دەگەڕێتەوە سەر مەسئەلەی کورد  گەلۆ ئێمە دەتوانین تەنێ ئەوە بڵێین کە  بۆ نموونە لە بەشێکی کوردستان دا چەمکێک هەیە بە ناوی ناسیۆنالیسمی کورد ؟  ئەوە زەحمەتە .  چونکە زۆرێک لەو شتانەی  کە کورد لە باری مێژووییەوە، یانی مێژووی موشتەرەک  یا بیرەوەری موشتەرەک  بەرەو یەکتریان دەباتەوە  غاییبە، و چوارچێوەیەک نییە کە هەموویان کۆ کاتەوە ، بۆیە دەکرێ باسی  چووزانم هووییەتخوازییەکی لەت لەت کراو بکەی.  بەو مەفهوومە، جا لە بەر ئەوە  ئەگەر بێی و لە بەرانبەر ئەوە دا بڵیی ناسیۆنالیستەکان وا دەڵێن و غەیرە ناسیۆنالیستەکان وا ناڵێن  ئەوە تا ڕادەیەک لە پێوەندی لەگەڵ مەسئەلەی کوردی دا  هێندێک ڕەنگە جێگای مۆناقەشە بێ ، بەڵام بە گشتی ئەوەیە لە سەروبەندێکی دا کە ئێمە تێیدا دەژین  لە هەر ووڵاتەی کە ئەو تەفەکورە سەردەست بووبێ بیری  ئەوەی کە تۆ هەر خۆت ببینی و نکووڵی لە ئەوەیدیکە بکەی ، یانی فکری ناسیۆنالیستی  ئەگەربە شێوەیەک لە مەفهوومی عەداڵەتی کۆمەڵایەتی ، لە مەفهوومی ئازادی  خاڵی بکرێتەوە بەڕاستی بەرەو فاشیزم دەڕوا  کە نموونەی ئەوە لە ئەڵمان دیتراوە  و نموونەی زۆر زیندووتریشی لە دەورانی ئێستا دا لە هێندێک ووڵاتان بە ئاشکرا دەبینین . ئەوە دەتوانێ لە پان ئیرانیزم دا خۆی نیشان بدا، دەتوانێ لە ناسیۆنالیزمی غەیری تاریخی کە لە  تورکییە دا دەبیندرێ تا ڕادەیەک. 

گۆدەرزی: دیارە لە ڕاستیدا مەبەستی منیش لە باری سیاسییەوە هەر ئەو کارتێکەرییەیە  کە ناسیۆنالیسمی کوردی لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوو دا بڵێین بەو بیرۆکەیە کە دەبێت دەوڵەتێک هەبێ و ئەو دەوڵەتە زمانێک و ئاڵایەکی هەبێت ، لەو ڕوانگەوەیە بڵێم ئەو رێئاکسیۆنانەی کە لە کوردستان دروست بوون بەشێکیان دەکەوێتە ئەو چوارچێوەوە. بەڵام بە هەر حاڵ ئێستا لە بەرانبەری ڕوانگەی تەک زمانی دا ڕوانگەی فرە زمانی هەیە کە ئەمە لە ڕاستیدا لە کردەوە دا لە ' ڕۆژئاوا' ی کوردستان جێ بە جێ کراوە. لە کانتۆنەکانی جزیرە، عەفرین و کۆبانی لە پەنای زمانی کوردی دا زمانەکانی عەڕەبی ، ئاسووری، و حەتا باسی ئەوەش دەکرێ بۆ نموونە زمانی تورکومانیش و بە شێوەیەکی فەرمی ئەو زمانانە لەوێ کاریان پێ دەکرێت، یانی ئێستا بە کردەوە تیۆری فرە زمانی، فرە کولتووری کەوتووەتە بواری پراتیکییەوە. ئێوە پێشوەچوونەکان لە پێوەندی لەگەڵ فرە زمانی لە ڕۆژئاوای کوردستان چۆن دەبینن؟

قازی: وەکوو کوتم ئەو پێشکەوتنانەی کورد ، لە باشووری کوردستان بووە ،لە باکووری کوردستان بووە ، لە ڕۆژئاوای کوردستان بووە و تەنانەت لە دوای ڕووخانی ڕێژیمی شایەتی لە ئێران بووە ، پێشتر ئەوەی کە توانیبات لە سەر زمانی کوردی قسەت کرد با ، مەقالە نووسرابا و موناقەشە کرابا لە ئێران ئەو ئیمکانە نەبوو ، بەڵام ئەلئان لە ئێرانیش بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەو ئیمکانە  پەیدا بووە. جا بەلەبەر چاوگرتنی ئەو پێشکەوتنانەی کە بەهەر حاڵ تا ڕادەیەک ڕوویداوە لە هەر کام لەو بەشانەی کوردستان ئەو مەسئەلەیە ئیمکانی موناقەشە کردن و دووان و لە سەر قسەکردنی زۆر زیاتر بووە . مەسەلەن لە سەروبەندێک دا کە ئیختیناقی فیکری و سیاسی زیاتر بووە ئەوەی کە خەڵک لە هەورامان بۆ نموونە، یا خەڵک لە  بادینان، وەکوو دوو میسال فکر لەوە بکەنەوە کە لە ژیانی ئیداری و بەڕێوەبەری و سیاسەت و لە هەر بوارێک دا زمانی خۆیان بەکار بهێنن ، مانیفێستی نەبووە، خۆی نیشان نەداوە، دەرنەخراوە چونکە زەمینە نەبووە، ئیمکان نەبووە. بەڵام ئێستا بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕۆژنامە هەیە، میدیا هەیە، تۆڕی کۆمەڵایەتی هەیە دەبینی کە بەشێوەیەکی گەرم وگوڕ ئەو موناقەشەیانە هاتوونەتە مەیدانێ و جارێکی دیکەی فرەیێتی ئەگەر بکرێ ئەو ئیستیلاحە بەکار بهێنین ، فرەیێتیی کولتووری لە کۆمەڵی کوردی دا زۆر بە ئاشکراتر خۆی نیشان دەدا. لێرە دا شتێکی کە دەتوانێ مەسئەلەکەی ساخ کاتەوە و بەرەوپێشی بەرێ پێوەندیی دانی مەسئەلەی زمانە بە مافی مرۆڤ. یانی ئەگەر ئێمە مەسئەلەی مافی مرۆڤی زمان لەبەرچاو بگرین و ئەوە بکرێ لە ناو کۆمەڵانی گەل دا موناقەشەیەکی بەربڵاوتری لە سەر بکرێ دەتوانێ زەمینەی ئەوە دروست بکا کە ئەو تۆلێڕانس و قەبووڵ کردنی دوولایەنە و چەند لایەنە ش زیاتر بکا. یانی ئەو تەسەورەی کە بۆ نموونە ، لە تەسەورێکی ئاوا ڕا حەڕەکەت دەکرێ کە هەورامی زمان، کورمانجی زمان، سۆرانی زمان ، کەلوڕی زمان  ئەوانەی کە لە کۆمەڵگەیەکدا بەگشتی وەکوو کورد دەناسرێن ئەگەر هەر یەک لەوانە بە شێوەزاری مەنتەقەی خۆیان قسە بکەن ، بە شێوەزاری ناوچەی خۆیان بنووسن ، بەو شێوەزارەی فرچکیان پێی گرتووە پێی بنووسن ئەوە دەبێتە هۆی لەتبوون و دابڕان، یانی فەڕزەکە ئەوەیە، ئاوای دادەنێن، گریمانەکە ئەوەیە، دە حاڵێکدا تەواو بە پێچەوانەکەی ڕاستە. پێچەوانەکەشی ئەوەیە کە ئەگەر هەموو بە سینگی کراوەوە بێ لەبەرچاوگرتنی کەم و زۆری هەژماری جەمعییەتەکە، زیاد و کەمەکەی چەندە بێ ، چونکە بۆ ئەوانە هەموو نموونەی پۆزیتیڤ هەیە لە ئاستی جیهانی دا . ئەگەر ئەوە بکرێ ئەو دەمی هەم زەمینەی تەفاهومی کۆمەڵایەتی پتەوتر دەبێ ، تەبایی کۆمەڵایەتی زیاتر دەبێ، خەڵک بە شێوەیەکی زۆر خۆشتر دەتوانن لەگەڵ یەک تەعامول بکەن، لەگەڵ یەکتری بژین. جا ئەو نموونەی کە باست کرد لەمەڕ کۆمەڵگەیەکی کە بە نیسبەت بەشەکانی دیکەی کوردستان، پچووکتری وەکوو ڕۆژئاوای کوردستان لە ماوەی ئەو سێ چوار ساڵەی ڕابردوو دا سەرەڕای ئەوەی کە وەزعێکی بێ سباتی عەسکەری لە گۆڕێ دابووە  و مەسئەلەی ئاوارەیی هەیە ، مەسئەلەی داخرانی سنووران هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا بزووتنەوە و تەڤگەڕی کۆمەڵایەتی، سیاسی لە ڕۆژئاوای کوردستان توانیویەتی ئەو مەسئەلەیە تا ڕادەیەکی زۆر بەرەو پێش بەرێ و دەبێ ڕۆژ بەڕۆژ ئەوە زیاتر پەرە پێدا. وەک دەزانی ئەوە بە چەند پێریۆد دا چووە. یانی پێش ئەوەی ئەو پەیماننامەی کۆمەڵایەتی لە ساڵی ٢٠١٤، لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤ بڵاو بکرێتەوە پێش ئەویش حەڕەکەتی کوردی لە ڕۆژئاوای کوردستان، تەنانەت لە زەمانێک دا کە هێشتا حکوومەتی مەرکەزی سوورییە لەو مەنتەقانەی کوردستانی سوورییە دا سەردەست بووە، تەنانەت لەو زەمانانەش دا وەک دەزانی ڕێکخراوێک هەبوو بە ناوی ' سازیێ زمانێ کوردی ' کە ئەو سازیێ زمانێ کوردی لە مەرحەلەی یەکەم دا بە شێوەی تەنانەت بڵێین نهێنی لە نێو  بنەماڵان دا کوورسی زمانی کوردی و خوێندنی زمانی کوردی هەبوو و ووردە ووردە کە حکوومەت مەجبوور بوو هێزەکانی بکشێنێتەوە، بەڵام بەهەر حاڵ سیستمی پەوروەردە لەوێ هەر مابووەوە، جا هاوکات لەگەڵ ئەوە ، هاوشانی ئەوە ئەو سازی زمانی کوردی توانی دیارە یەکەم جار لە عەفرین، هاووڵاتییەکی کورد، تێکۆشەرێکی کورد وەتاغ و خانووی دە ئیختیارنان کە لەوێ مەدرەسەی کوردی بکەنەوە . هەر چۆنێک بێ ئەو سازییە دەستی کرد بە کردنەوەی مەدرەسەی کوردی و لە مەرحەلەی یەکەم دا ئەساسی کارەکەیان لە سەر ئەوە دانا کە پێویستی هەیە بە پەروەردەی مامۆستا ، چونکوو دەزانین کە زمانی کوردی ئەگەرچی هێماکانی ، دەتوانین بڵێین هێندێک لە هێماکانی ، مەبەستم لە شێوەزاری کوردیی کورمانجی یە، بڵێین بەدرخانییەکان لە باکوور ڕا هاتن و لەوێ پێشیان خست ، یان ڕەحمەتی عوسمان سەبری ، بەڵام لە دوای تەشکیلی دەوڵەتی سوورییە لە ١٩٤٦ بەم لایەوە هەتا ئەو دواییانە لەوێ زمانەکە قەدەغە بووە. بەڵام  بەلەبەرچاو گرتنی ئەو نەریتەی کە هەبووە ئەگەرچی زمانی عەڕەبی هەر زمانی نووسین و زمانی ئیداری و زمانی ڕووناکبیرانی کورد بووە کە زوربەی زۆریان دیارە لەوێ وەزعێکی وا هەبووە کە خەڵک بە زمانی خۆی هەر قسەی کردووە جگە لە هێندێک عەشیرەت نەبێ کە مومکینە لە ناوچەی ، لە کۆنەوە ئەیووبییەکان  کە لە دیمەشق بوون یان  هێندێک خەڵکی دیکەی لە مەنتەقەی حەڵەب و ئەوانە ، تەنانەی نموونەی ئاوا هەیە کە زمانەکە پارێزراوە بەڵام جلوبەرگەکە بووە بە عەڕەبی و گۆڕاوە. هەرچۆنێک بێ زۆربەی خەڵکەکە لە قسە کردنی ڕۆژانە دا بە کوردی قسەیان کردووە بەڵام زمانی سەردەست دیسان عەڕەبی بووە ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە بەر بوونی ئەو نەریتی پێشووی کە باسم کرد و تەبیعەتەن لەو هەلومەرجەش کە لە باکووری کوردستان بەوجود هاتووە. چونکە دەزانین کە لە چەند ساڵی ڕابردوو ڕا لە باکووری کوردستانیش لەگەڵ ئەوەشدا کە زمانی کوردی هێشتا بە شێوەیەکی تەواو ئازاد نییە، یانی لە پەروەردە دا نییە، هێشتا دەتوانین بڵێین زمانێکی قەدەغەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە زەمینەی چۆنایەتی پێوە چاران بە زمانەوە بەشێوەیەکی زانستی زۆر کار کراوە. بەتایبەتی ژمارەیەک لە تێکۆشەرانی پێشخستنی زمان لەو بارەیەوە کاریان کردووە ، لەگەڵ زۆرێک لە زانایان لە ئاستی جیهانی دا پێوەندییان کردووە و تەنانەت لە زۆر کۆنفڕانس و سێمیناران دا بەشدارییان کردووە و تەنانەت لەو بارەیەوە چوارچێوەیەکیشیان گەڵاڵە کردووە بۆ وێنە بۆ ئەوەی کە خوێندنی زمانی کوردی چۆناوچۆن بەڕێوە بەرن. بۆ وێنە لە ناوچەیەک لەوانەیە منداڵێک لە بنەماڵەیەک دابێ کە لەڕووی زمانییەوە بەتەواوی ئاسمیلە بووبن، یان گرووپێکی دیکە کە نە زۆر چالاکانە بە کوردی قسەبکەن . مەبەستم ئەوەیە بڵێم کە بۆ گرووپی جیاوازی منداڵان چوارچێوەیەکیان داناوە. جا ئەوە لە  'ڕۆژئاوا'ی کوردستانیش کەلکی لێ وەرگیراوە. بێجگەلە لەوە لە پێوەندیی لەگەڵ پەسند کرانی ' پەیماننامەی کۆمەڵایەتی ' لە ساڵی ٢٠١٤ ، چەندین ئاکادێمی، پێک هاتوون . ئاکادێمی جەلادەت بەدرخانمان هەیە، ئاکادێمی شەهید فەرزادی کەمانگەر. لە چوارچێوەی ئەو ئاکادێمییانەش دا کار لە سەر ئەوە دەکرێ کە ئەو سیستمی پەروەردەیی کە لە ڕابردوو دا هەبووە، سیستمە سوننەتییەی کە هەبووە بگۆڕدرێ، بۆ وێنە دەوری مامۆستا و شاگرد بگۆڕدرێ ، یا ئەوەی کە مرۆڤ تەنێ لە چوارچێوەیەکی موعەیەن دا پسپۆڕایەتی هەبێ، ئەوە دەبێ بگۆڕدرێ. واتە گۆڕینی سیستمی پەروەردە بە گشتی و دیارە ئەوەش یارمەتی دەکا بە پێشبردنی زمانی کوردی. ببوورە زۆر درێژ بووەوە؛ مەسەلەیەکی دیکەش هەیە وەکوو ئێوەش ئیشارەیەکتان پێ کرد لەم ' پەیماننامەی کۆمەڵایەتی ' دا ، وا بزانم لە خاڵی ٩ دا باسی زمان دەکرێ . لە خاڵی ٩ دا هاتووە: ' زمانی ڕەسمی کانتۆنی جزیرێ بریتین لە زمانی کوردی ، عەڕەبی  و سوریانی هەر وەها مافی  هەموو پێکهاتەکانی دیکەیە کە بە زمانی دایکیی خۆیان پەروەردە بکرێن .' کاتێک کە باسی زمانی سوریانی دەکەن، مەبەست لە زمانی ئارامی نوێ یە ...



گۆدەرزی: جەختی پرسیارەکەش لە سەر ئەوە بوو ئەو فرە زمانییە چۆنە؟ یان هەلومەرجێکی سیاسی ئەوەی خولقاند کە فرە زمانی لەوێ جێگر بێ.

قازی: بەڵێ، بێجگەلە ئەوەش . لە ناوچەی دیکە مۆمکینە زمانی ئەرمەنی هەبێ لە کانتۆنێکی دیکە، یان چەچەنی هەبێ و بۆ ئەوانیش دەرەتانی پێشخستنی زمانەکانیان هەیە. دیارە لە بەر ئەوەی من خۆم لە وێ نەبووم و لە نزیکەوە ئەو ئاڵوگۆڕانەم نەدیوە ، بەڵام هەر ئەوەی کە لەوبارەیەوە ئەو پێشبینییانە کراون واتە ئاخێوەرانی زمانی جۆر بە جۆر بتوانن  بە شێوەیەکی ڕێک و پێک و دە ئازادی دا  زمانی خۆیان بەکار بهێنن ئەوە لە ڕووی تیۆرییەوە زۆر دەسکەوتیکی گرینگ و گەورەیە و ئەوەش کە لە پڕاتیک دا چۆن بەڕێوە دەچێ و چۆن بەڕێوە ناچێ ئەوە مەسەلەیەکی دیکەیە کە دەبێ زیاتر موناقەشەی لە سەر بکرێ. شتێکی گرینگ ئەوەیە  تا ئەو جێیەی کە من خوێندوومەتەوە و لێی ئاگادارم حکوومەتی مەرکەزی لە هێندێک ناوچە بە تایبەتی لە کانتۆنی جزیرێ هێندێک لە مەدرەسە دەوڵەتییەکانی دانەخستووە ، تەنانەت لە دۆخی شەڕیش دا و حکوومەت ماوەیەک دانی مووچەی مامۆستایانی ڕاگرتبوو ، لەگەڵ ئەوەش دا سازیی زمانی کوردی توانیویە لە چوارچێوەی مەدرەسە دەوڵەتییەکانیش دا بە شێوەیەک لە شێوەکان خوێندنی زمانی کوردی بگونجێنێ.


گۆدەرزی
: کاک حەسەن دەزانین کە ئێستا هەلومەرجێکی سیاسی لە گۆڕێ دایە، یانی بڵێین سەرەتای ٢٠١١ وا دەکات کە لە ' ڕۆژئاوای کوردستان ' دیسان بە هۆی هێزێکی سیاسییەوە مەسەلەی فرە زمانی و بە گشتی بڵێین لە چوار چێوەی ئەو پڕۆژەیەی کە پێی دەگوترێت خۆ بەڕێوەبەریی دێمۆکڕاتیک مەسەلەی فرە زمانیش جێگە بگرێ. بەڵام ئەم بیرۆکەیە بە هەمان شێوە لە باکووری کوردستانیش وایە، بەڵام، لە باکووری کوردستان بڵێین فرە زمانی لە خودی هەرێمی باکووری کوردستان دا نییە ، بەڵکوو ڕەنگە بگوترێت فرە زاراوایی هەیە، کورمانجی هەیە و زازاکی یان بڵێین کرمانجکی ، بەڵام بە گشتی بڵێین ئەو بیرۆکەیە لە تیۆری خۆ بەڕێوەبەریی دێمۆکڕاتیک یان کۆنفێدڕالیسمی دێمۆکڕاتیک یان ئەوەی کە بڵێین ڕێزدار ئوێجاڵان باسی دەکا. یانی باسەکە  لەو ڕوانگەیەوە یە. بێجگەلە ڕوانگەیەکی زمانناسانە بۆ زمان. ئێوە لەو پێوەندییە دا بڵێین لە بەشەکانی دیکەی کوردستان دا جۆرێکی دیکە بیر دەکرێتەوە هەر دیسان لە پێوەندیی لەگەڵ زمان دا. هاوکاتیش ئێوە باسی باکووری کوردستانتان کرد، بەڵام، بە گشتی بڵێین لێرە دا چۆن هەلومەرجێکی جڤاکی لە ڕۆژئاوا دەکرێ تیۆرییەکی زمانی بخاتە بواری پڕاتیکییەوە و هاوکاتیش لە باکووری کوردستان دیسانەکە . لەگەڵ ئەوەی کە هەلومەرجێکی جیاوازیش هەیە بە تایبەتی لە ڕووی زمانییەوە کار بەو تیورییە دەکرێ یانی فرە زمانی ، فرە کولتووری ، فرە ڕەنگی لە باکووری کوردستان پەسند کراوە لە ڕاستیدا.

قازی: جەنابت لە سەرەتای ئەو پرسیارە دا ویستت جیاوازییەک دابنێی لە نێوان زمان و شێوەزار یان لەهجە یان هەرچییەکی نێوی بنێین. هەر چۆنێک بێ ئەمن پێم وایە ئەو مەسەلەیەی کە ئێستا باست کرد تەنانەت ئەوە لە پێوەندیی لە گەڵ موناقەشەی زمانی سەبارەت بە باشوور هەبوو. کە بەڵێ ئەوانەی کە دەڵێن دەبێ فرە ستانداردی هەبێ ، ئەوانە لێیان تێک چووە، تێکەڵی دەکەن ، ئەوە نازانن کە ئەو کێشەیە لە ووڵاتانی دیکە لە نێوان دوو زمانان دایە ، لە حاڵێک دا لە کوردستان ئەوە جیاوازیی زاراواییە. یانی ئەو ئارگومێنتە لە ڕاستییدا بە لاڕێ دا بردنی مەسەلەکە ، مونحەریف کردنی مەسەلەکەیە. هەر چۆنێک بێ نێوی بنێی زمان، نێوی بنێی لەهجە، نێوەی بنێی شێوەزار ئەوانە هەموو ئێستا لە ڕووی زانستییەوە جێگای موناقەشەیە. یانی تەعریفێکی موتڵەق بۆ زمان نییە کە بێنی چەمکی زمانی پێ بناسێنی. تەعریفێکی موتڵەق لە سەر شێوەزاریش بەو شێوەیە نییە. ئەوە دەبەسترێتەوە بە دەستەڵات. دیسان ئەو بابەتە دێتەوە ناو سیاسەت بتەوێ و نەتەوێ. ئەوەی کە باست کرد پێش ئەوەی کە بێمە سەر 'ڕۆژئاوا ' . موقایەسەیەکی زۆر گرینگ هەیە لێرە دا، شەباهەتێکی زۆر گرینگ هەیە کە زۆر جار ڕەنگە سەرنجی نەدرابێتێ. ئەویش ئەوەیە ووڵاتی فەنلاند یەکێک لەو ووڵاتانەیە بێ لەبەرچاو گرتنی سیستمە سیاسییەکەی، دەگوترێ کە دێمۆکڕاتترین سیاسەتی زمانی هەیە ؛ بە کورتی لەوە دا کە ٩٤ لە سەدی خەڵکەکەی زمانیان فەنلاندی یە و ٦ لە سەدیان زمانیان سوێدی یە و ئەوەش لەو زەمانییەوە ماوەتەوە کە فەنلاند بەشێک بووە لە سوێد و هێندێک لە توێژێکی ئاریستۆکڕات لەوێ بەجێ ماون. هەر چۆنێک بێ لە قانوونی بنچینەیی دا ئەو ٦ لە سەدە ماف و هەمو شتێکی دیکەیان لەگەڵ ٩٤ لەسەدەکەی دیکە وەکوو یەک وایە. لەو بارەیەوە کەس باسی زۆرایەتی و کەمایەتی ناکا. نموونەیەکی ئاوا لە باکووری کوردستان دەبیندرێ. لە باکووری کوردستان زۆربەی خەڵک بە کورمانجی قسە دەکەن ، بەشێکی زۆر کەمیش لە باری جەمعییەتییەوە بە کوردیی دملکی یان کوردیی زازاکی قسە دەکەن. بەڵام ئەو تەفەکورە، ئەو بۆچوونە زمانییە ، ئەو بۆچوونە عادڵانەیە، ئەو بۆچوونە یەکسانیخوازانەیە لە چوارچێوەی زمانی دا لە کۆنەوە دامەزراوە. مرۆڤ زۆر بە نودرەت دەتوانێ ببینێ کە ڕووناکبیرێک یان نووسەرێک ئیجازە بە خۆی بدا بڵێ ناکرێ بە دملکی بنووسرێ. یان دملی ئاخێوەرێک مەجبوور بکرێ بە کورمانجی بنووسێ. ئەوە لەگەڵ ئەوەشدا وەک باس کرا لە قانوون دا هێشتا پیادە نەکراوە، بەڵام ، لە پڕاتیک دا لە زێهنییەتی ڕووناکبیران و ئەوانەی دا کە بە مەسەلەی زمانەوە دەچارێن تەواو جێی خۆی کردووەتەوە ، یانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ئەوە دەتوانێ نموونەیەک بێ وەک چۆن فەنلاند لە ئاستی جیهانی دا نموونەیە. پاشان ئەو مەسەلەیە لە ڕۆژئاوای کوردستانیش وەکوو گوتم ئێمە دەبینین  کە فکری خۆسەری دێمۆکڕاتیک، دێمۆکڕاتیسمی ڕادیکاڵ، کە خەڵک لە خوارەوە ڕا بێ ئەوەی کە دەوڵەت بێ و کارەکانی بۆ ئەنجام بدا بۆ خۆی خۆی بەڕێوەبەرێ، بۆخۆی خۆی ڕێک بخا ، فرچک کردنی ئەو بیرە لە باکوورەوە هاتووە و لە ڕۆژئاواش لە ماوەی ئەو دوو سێ ساڵەی ڕابردوو دا ، سەرەڕای وەزعی ئاڵۆزی کۆمەڵایەتی و هەلومەرجی عەسکەری و شەڕ ویستوویەتی خۆی پیادە بکا. ئەوەی لێرە دا گرینگە ڕووحییە و مێنتالیتی یە ، زۆر جار مەسەلەی پڕاتیکیش دێتە گۆڕێ کە دەتوانین زیاتری لە سەر بڕۆین کە مەبەستم لەوە چییە.

گۆدەرزی: باشە، هەر لێرە دا کاکە حەسەن نموونەیەکی دیکە بە پێچەوانەی ئەمەیە، لەبەرامبەر ئەمە دا  باشووری کوردستانە. باشووری کوردستان دەزانین بە پێچەوانەی باکووری کوردستان ، لە باکووری کوردستان هێژێمۆنییەکی تەواوی کورمانجی هەیە لەپەنای دا زازاکی کە مافی تەواوی خۆی هەیە جەنابت باست کرد کە دەگەڕێتەوە بۆ ڕوانگەیەکی سیاسی. بەڵام لە باشووری کوردستان دا هەرێمێکی فرە زمانە ، هاوکات فرە زاراواشە، زۆر زاراوی دیکەشی تێدایە، یانی بێجگەلە سۆرانی، هەورامی تێدایە، کەلوڕی تێدایە لە خانەقین و دەور و بەر، دوای ئەوە وەکوو زمان تورکومانی تێدایە، عەڕەبی تێدایە. بەڵام، هێشتا ئەو ڕوانگەیە یانی ڕوانگەیەکی فرە زمانی ، یان ڕوانگەیەکی دێمۆکڕاسییانە بۆ زمان لە باشووری کوردستان دا جێگەی نەگرتووە. ئێوە ئەوە بە چی دەبەستنەوە؟

قازی: ئەمن پێم وایە ئەو مەسەلەیەی کە لە ساڵی ٢٠٠٨ هێندێک لە ڕووناکبیران و نووسەران هێنایانە گۆڕێ ، بەخۆشییەوە بەشێکیان لەو بۆچوونەی ئەو دەمی بەشێوەیەک لە شێوەکان پاشگەز بوونەتەوە و ئەوە جێگای خۆشییە بە بۆچوونی من.

گۆدەرزی: کامە بۆچوون؟ ئەوەی لە پێوەندی لەگەڵ ئەلفابێت دا بوو یا بە گشتی لە سەر زمان ؟

قازی: نا بە گشتی لە سەر زمان. ئەو دەمی زۆر بە توندوتیژی دژی بۆچوونەکانی بەڕێز مامۆستا ئەمیر حەسەنپوور دەنووسرا و قسە دەکرا ، جار جار لایەنی شەخسیشی پەیدا دەکرد، بەڵام، هەر چۆنێک بێ ، لەو دواییانە دا ئەمن لەگەڵ چەند کەسێک لەوانە کە زۆر چالاک بوون لەوبارەیەوە هێندێک دیالۆگی کورتم هەبووە، ئەوانیش بەو ئاکامە گەیشتوون کە ئەو مەسەلەیە لە سەرەوە ڕا و بەشێوەی ئامیرانە ڕاناپەڕێ و دەرەتانی ئەوەی کە هەموو کەس یەک جۆرە جلوبەرگ دەبەر کا، یەک جۆر قسە بکا ، یەک جۆر بدوێ ، یەک جۆر پێ بکەنێ ئەوە بەو شێوەیە زەمانی نەماوە و دەبێ زەمینەی ئەوە دروست ببێ کە شێوەزارەکان، زمانەکان هەر ناوێکی لێ بنێین با بنێین بتوانن بە تەنیشت یەکەوە بەرەو پێش بچن. چونکوو ئەگەر دیقەتت کرد بێ لەو ماوەیەش دا کە ئەو تۆفانە بەرپا بوو دە ناو فینجانێک دا، ئەوە وا نەبوو کە قەت وا نەبووە مەسەلەی زمان  موشکیلەیەکی ئەساسی بۆ بەڕێوەبەریی لەوێ دروست کرد بێ. ئێستا دەبینین لە بادینان، لە هەرێمی کورمانجی ئاخێف کە ئەو شێوەزارە دەلکێنێ بە ئاخێوەرانەوە لە باکوور ، لەوێ تەواو جێی خۆی کردووەتەوە بەرەوپێش دەچێ . ڕۆژنامەی ڕۆژانە هەیە کە بەخەتی لاتینی دەنووسرێ، ئەوە جێگای خۆی کردووەتەوە و لە هەورامانیش هەر وەتر. و لە ناو ئەوانەش دا کە بەزمانی فەیلی یا کەلوڕیش قسە دەکەن بەرنامەی ڕادیۆیی هەیە، بڵاو کراوە هەیە. یانی ئەمن پێم وا نییە ئەو فکرەیە ڕیشەیەکی ئەوەندە قووڵی داکوتابێ لە باشوور کە ڕێگەی گۆڕان بگرێ. لەوێش حەتمەن گۆڕان پێک دێ.

گۆدەرزی: بەڵام لە ئاستی سیاسی دا، بڵێین ئێمە باسی ڕۆژئاوا و باکوورمان کرد کە پۆتانسییەلێکی سیاسی، حەڕەکەتێکی سیاسی و زۆر بە کورتیش ئینسان دەتوانێ بڵێ کە بیرۆکەی خۆ بەڕێوەبەریی دێمۆکڕاتیک ، کە ئەو دەسەڵاتە،هەرێم ئەو دەستەڵاتەی هەیە کە بۆخۆی بڕیار لە سەر زمانی خۆی بدا. بەڵام ، لە باشووری کوردستان بە پێچەوانە جۆرێکی دیکە لە سیاسەت دەکرێ، یانی سیاسەتی ڕەسمی پارتییەکانی باشوور ڕێگا بەو شتە نادا. پێت وایە لەو بارەیەوە دەتوانێ چ چەت و ڕێگرییەک هەبێ لە سەر رێی ئەو پڕۆسە؟

قازی: تەسەوری من لە مەڕ پارتییە سیاسییەکان ، بە تایبەتی سیاسەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە پێوەندیی لەگەڵ زمان دا ئەو بۆچونە نییە. یانی ئەمن نەمدیوە کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان بییەوێ شێوەزارێک بە سەر شێوەزارێکی دیکە دا بسەپێنێ چونکە بۆخۆشی دەزانی لە پڕاتیک دا ئیمکانی ئەوەی کە خەڵک ئەوە قەبووڵ بکەن نییە. وەکوو لە سەرەتای قسەکانیش دا باسم کرد ئێستا مێدیا و ئامراز و وەسیلە زۆر بووە بۆ ئەوەی خەڵک لە یەکتری ئاگادار بن، بەڵام، وەک ڕەنگە بیستبێتت لەو ماوەیەی دوایی دا فکرێکی ئاوا هاتووەتە گۆڕێ کە زمانی ئینگلیسی بکرێتە زمانی ڕەسمی. نازانم بیستووتە یان نا؟ هەرچۆنێک بێ فکرێکی ئاوا هاتووەتە گۆڕێ، زمانی ئینگلیسی پێشنیاز کراوە، وا بزانم لە پارڵمانیش قسەی لێوە کراوە، چەندێک لە ئەندامانی پارڵمان ئیمزایان بۆ کۆ کردووەتەوە کە کارێکی ئەوتۆ بکرێ ، دیارە ئەوەش ڕێگا دەکاتەوە بۆ هاتنە گۆڕی موناقەشەیەکی دیکە. ئەویش بۆچوونە لە سەر ڕەسمی بوون. ئەمن پێم وایە باشتر وایە ئەو نەریتەی کە لە زەمانی شۆڕشی فەڕانسەوە هاتووە و لە هێندێک ووڵاتان کاری پێ کراوە و لە فەڕانسە خۆی ئیدی چبڕ کاری پێ ناکرێ، بۆ نموونە ئەو زمانانەی کە ئەو دەمی سەرکوت کراون ئێستا جارێکی دیکە سەر هەڵدەهێننەوە و بەکار دەهێندرێن و ترێندێکی جیهانی بەڕاستی بۆ پاراستنی زمانانی ژێر مەترسی هەیە. بۆ وێنە ووڵاتێکی وەکوو ئەمریکا ، ڕەنگە بینەرانی ئێمە، یان ئەوانەی کە وەک پیشە لە زمان ناکۆڵنەوە ڕەنگە ئاگادار نەبن کە لە ئەمریکا زمانی ڕەسمی ئینگلیسی نییە ، یانی لە ڕەسمییەت دا، لە قانوون دا زمانی ئینگلیسی زمانی ڕەسمی نییە ، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی دانیشتووی ئەمریکا هەن ، نزیکەی ١٧ میلیۆن کە بە زمانی ئێسپانیایی قسە دەکەن.

گۆدەرزی: بەڵام لە کردەوە دا زمانی ئینگلیسی سەردەستە.

قازی: بەڵێ ڕاستە، بەڵام بزووتنەوەیەک هەیە بۆ ئەوەی ڕەسمییەت بە ئینگلیسی بدرێ بە ناوی ' ئینگلیش فرست' ، بەڵام ، هەموو جارێ کە ئەوانە پێشنیاز دەکەن ئەوە ڕەد دەکرێتەوە. ڕاستە لە هێندێک لە ئەیالەتان زمانی ئینگلیسی ڕەسمی یە بەڵام لە ئاستی فێدێڕاڵ دا زمانی ڕەسمی نییە. جا ئەمن لە سەر ئەو باوەڕەم لە ناوچەی ئێمەش چ لە ئاستی دەوڵەتەکان دا و چ لە ئاستی خۆمان دا زمانی ڕەسمی نەبێ باشترە. یانی بۆ نموونە ئەگەر ئێستا ڕۆژئاوای کوردستان لە بەر چاو بگرین لە پەیماننامەی کۆمەڵایەتی دا باسی ٣ زمان کراوە، لەوێدا باسی زمانی چەچەنی تێدا نییە، باسی زمانی ئەرمەنی تێدا نییە.

گۆدەرزی: تورکومانیشی تێدا نییە.

قازی: تورکومانیشی تێدا نییە، کە وا بوو یانی چی ؟ یانی ئەگەر یەکیان ڕەسمی بێ و ئەویدییان ڕەسمی نەبێ ئەوە دەبەسترێتەوە بە باڵانسی دەسەڵات ، بۆ وێنە ئەگەر لە کۆبوونەوەیەکی کۆمۆنی دا ئەرمەنییەکان ژمارەیان زیاتر بێ دەتوانن ئەوە بهێننە گۆڕێ. جا بۆیە ئەمن لەو باوەڕە دام لە ڕەسمییەت گەڕێین بێینە سەر مەسەلەی پڕاتیک . ئەگەر مرۆڤ مێنتالیتەیەکی دێمۆکڕاتی هەبێ ئەو دەمی لە کاروباری ڕۆژانە دا کوردێک لێی زەحمەت نایە تورکومانێک چۆنی دەوێ زمانەکەی خۆی بەکار بهێنێ. پڕاتیک شتێکە ، مەسەلەی سەر کاغەز شتێکی دیکەیە.

گۆدەرزی
: دیارە باسی ئینگلیسیت کرد لە باشووری کوردستان دا. بەس وەکوو تێبینییەک دیارە من خۆم لە کۆنفڕانسێک دا بەشدار بووم  لە سەر زمان. پێم وایە ئەو بیرۆکەیە بیرۆکەی دەسەڵاتێکی تەجاری و بازرگانی یە لە باشووری کوردستاندا ئەوەی کە زۆر جار بە ' دوبەی کردن' ناوی دەندرێ کە جیاوازە لە ویستی خەڵک ، بەڵام ، بە هەر حاڵ پرسیاری من ئەوەیە  کە لەم ماوەیە دا ڕەشنووسی دەستووری هەرێم کەوتووەتەوە ڕۆژەڤ و بە پێی ئەو باسانەی کە دەکرێت باسی خۆبەڕێوەبەری بۆ هەرێمەکان زۆر بە توندیی پێشی دەگیرێ، حەتا قەرارە بڕگەیەکیشی پێ زیاد بکەن کە  هیچ هەرێمێک نابێ بۆ خۆی خۆبەڕێوەبەر بێ یانی جیاواز لە دەسەڵاتی پارێزگا، ناحییە و قەزاکان. پێت وایە کە جێگیر کردنی بڕگەیەکی ئاوا لە دەستووری هەرێم دا ڕێگر نابێ لەوەی کە بۆ نموونە سبەینێ ئەگەر هەرێمێکی وەک هەورامان کە دەیهەوێت هەورامی  بکاتە زمانی خۆی لە هەرێمی خۆی دا یان لە هەرێمی دیکە بۆ نموونە شەبەک هەیە یان شنگار و بادینان هەیە لە شوێنەکانی دیکە دا. ئەگەر بگەڕێینەوە سەر کارتێکەری سیاسەت لە سەر زمان. پێت وایە ئەوە چ کاریگەرییەکی دەبێت لە سەر داهاتووی زاراوایەکان لە باشووری کوردستان دا؟

قازی: ئەمن پێم وایە ئەو قانوونی بنچینەیی فێدێڕاڵی کە ئێستا هەیە لە عێڕاقێ و لەوێدا زمانی کوردی هاوشان و هاوتەراز و یەکسانە لەگەڵ زمانی عەڕەبی کە ساڵی ٢٠٠٥ پەسند کراوە ، لەوێدا زمانی کوردی ئاوا قەبووڵ کراوە و کاتێک ئاوا قەبووڵ کراوە باسی ئەوەش نەکراوە کە جیاوازی بخرێتە نێوان شێوەزارەکان. ئەوە بەو مانایەیە کە لە هەرێمی کوردستانیش  بە پێی ناوچە ، بە پێی هەرێم، هەرێمی بادینان، هەرێمی هەورامان دەتوانێ زمانی خۆی بەکار بهێنێ و دەتوانێ ناوی ئەوە بنێ زمانی کوردی یانی ئاماژە قانوونییەکە ئاوا دەکرێ تەفسیر بکرێتەوە. جا لەبەر ئەوە ئەمن پێم وا نییە ئەگەر هاتوو ئاڵوگۆڕێکی ئەوتۆ بکرێ واتە پارێزگا زیاد بکرێ یان کانتۆن دابمەزرێندرێ ئەوە خۆی لە خۆی دا کێشەیەکی ئەوتۆ ساز ناکا چونکوو ئەگەر تێکی نەدەن لە قانوونی بنچینەیی عێڕاق دا بناغەیەکی باش داندراوە لە پێوەندیی لەگەڵ زمانەکان دا و زمانی عەڕەبی و زمانی کوردی وەکوو زمانی دەوڵەتیی و یەکسان قەبووڵ کراون.

گۆدەرزی: کاک حەسەن بێینە سەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان و مەسەلەی زمانەکان. دەزانین کە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش بە هەمان شێوە مووزائیکێکە، و مووزائیکێکی زمانی و کولتووری هەیە و ڕەنگە زۆر زیاتریش بێ لە باشووری کوردستان یان هەرێمەکانی دیکە. و بە تایبەتی ئازەری و کورد زۆر تێکەڵ دەژین  و سنوورێکی دوورودڕێژیان هەیە و لە زۆر شوێنیش لەناو یەک دا دەژین. و ئەو باسەش ئێستا بۆ نموونە ئازادیی فرە زمانی و فرە کولتووری بە جۆرێک نەکەوتووەتە ڕۆژەڤی سیاسەتی کوردی ڕۆژهەڵات . یانی سیاسەتی پارتیی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان. ئێوە هەم لە ڕوانگەیەکی زمانییەوە و هەم لە ڕوانگەی پێکەوە ژیان و داهاتوو بۆ  گەلی ئازەری و کورد ئەو پرسە چۆن شرۆڤە دەکەن؟

قازی: دیارە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش ، یانی لە قسە کردن سەبارەت بە زمان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش  هێندێک ئەو چوارچێوە و دیتنی نەریتی هەیە بە مانای ئەوەی کە دەبێ شێوەزارێک پێش بخرێ و سەردەست بکرێ، هەر چۆنێک بێ هەر وەک باسمان کرد ئەو بۆچوونە لە بەشەکانی دیکەی کوردستان سست دەبێ بە مانای ئەوە کە هەڵگران و ئاخێوەرانی شێوەزارە جۆر بە جۆرەکان  لە بواری جۆر بەجۆر دا دەکرێ شێوەزارەکەیان بەکار بهێنن. بەڵام مەسەلەیەکی دیکەش هەیە ئەویش سووئی تەفاهومێک، خراپ بۆچوونێک هەیە سەبارەت بەو دوو مادەیەی کە لە قانوونی بنچینەیی جمهووری ئیسلامی دا هەیە کە ئەو دوو مادەیەش بە هیچ جۆرێک بەو مانایە نییە کە ددان بەوە دا هاتووە کە زمانی کوردی یان زمانی تورکیی ئازەربایجانی یان بەلووچی  دەکرێ  بۆ پێ خوێندن بەکار بهێندرێن. لەوێدا باسی ئەوە کراوە کە هاوشانی زمانی فارسی ئەو زمانانەش دەکرێ ئەدەبییاتی خۆیان بەکار بهێنن. هەر لە بەر ئەوەشە لەگەڵ ئەوەشدا کە دەگوترێ ئەو مادانە جێ بە جێ نەکراون بەڵام لە پڕاتیک دا کراوە، هەم نەشرییە هەیە بە زمانی تورکیی ئازەربایجانی ، بە کوردیش هەیە. دەمەوێ بڵێم ئەو تەسەورە نابێ بێتە گۆڕێ کە لە چوارچێوەی ئەو مادانە دا دەکرێ مەسەلەی زمانی جێ بە جێ بکرێ.

گۆدەرزی: ئەی لە ڕوانگەی کوردی یەوە؟

قازی: لە ڕوانگەی کوردییەوە ئەگەر تەماشای بکەین دەبینین لە ئێران مەسەلەی زمان کراوەتە بابەتێکی ئەمنییەتی. وەک چۆن مەسەلەی کورد مەسەلەیەکی ئەمنییەتی یە لە ڕوانگەی حاکمانی ئێرانەوە، مەسەلەی زمانیشیان هەر ئاوا لێ کردووە. بۆ نموونە پارەکە ساڵی ٢٠١٤ کە ئاغای ڕووحانی هاتە سەر کار و دە مادەی پێشنیار کرد و باسی جێ بە جێ کردنی ئەو مادە موعەوەقانەی ناو قانوونی بنچینەییش هاتە گۆڕێ ، لەو پێوەندییە دا ئەگەر وەبیرت بێ ڕێکخراوەی پاراستنی فەرهەنگ و ئەدەبی فارسی واتە فەرهەنگستانی ئێران زۆر بە توندی کاردانەوەی نیشان دا نیسبەت بەو مەسەلەیە، ئەوەش لە بەر ئەوە بوو کە مەسەلەی زمان لە ڕوانگەی ئەوانەوە وەک بوارێکی ئەمنییەتی چاو لێ دەکرێ. جا بۆیە ئەو دەستگایەش ئەگەرچی دەبێ خەریکی گەشە پێدانی زمان و ئەدەبییات بێ ، هات ئەکتێکی سیاسی لە خۆیەوە نیشان دا و باسی ئەوەی کرد ئەگەر کارێکی ئاوا بکرێ ئەوە دەبێتە هۆی لەت بوونی ووڵات. بەڵام لە بەرانبەر ئەوە دا گەلانی ئێران یان ئەو بەشە لە کۆمەڵ کە بە زمانی غەیری فارسی قسە دەکەن زەمینەیەکی هاوبەشیان هەیە و دەکرێ لە سەر ئەوە زۆر زیاتر بەیەکەوە کار بکەن  و بەتایبەتی ئێوە باستان کرد لە باری جوغرافیاییەوە تورکی ئازەربایجانی و کورد لە نزیک یەک دەژین و بەیەکەوە دەژین گرینگە بتوانن لە سەر ئەو نوختە موشتەرەکە کە ئەویش داوخوازی زمانییە یەک بگرن و ئەگە مرۆڤ لە بوارێک دا یەکی گرت ڕەنگە ئەوە ببێتە هۆیەک بۆ ئەوەی لە سەر شتی دیکەش تەفاهوم دروست بێ. ئەگەر بۆچوونی جیاواز لە سەر مەسەلەی خاک هەبێ ، ئەگەر لە لایەکی دیکە دا موشتەرەکاتەکەت زەق کردەوە لەو بارەیەوەش دەتوانی بە تەفاهوم بگەی.

گۆدەرزی: کاک حەسەن تەنها خولەکێکمان ماوە، بەڵام، ئەگەر بە شێوەیەکی کۆنکرێت بۆ نموونە لە پێوەندیی لەگەڵ زمانی ئازەری دا .

قازی: دیارە ئەو بەناو کردنە زۆر کەس قەبووڵیان نییە دەڵێن تورکی

گۆدەرزی: لە پێوەندیی لەگەڵ زمانی تورکیی ئازەربایجانی دا پێت وا هەیە پارتیی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و بە گشتی مێدیای دەرەوەی دەوڵەت لە ئێران دا ، مێدیای کوردی بۆ نموونە تێلێڤیزیۆن و مێدیاکانی دیکەی کە هەن پێت وا نییە کەمتەر خەمی دەکەن لەگەڵ زمانی تورکیی ئازەری دا؟

قازی: بەڵی ئەمن پێم وایە دەیکەن. و ئەوە کارێکی زۆر گرینگ دەبێ ئەگەر تێلێڤیزیۆنە کوردییەکان حەول بدەن هەر نەبێ بەرنامەیەک یا چەندین بەرنامە بە زمانی تورکیی ئازەربایجانیش هەبێ چونکە دەزانین لە لایەکی دیکەوە تەبلیغاتێکی زۆر ڕەگەزپەرستانە بە دژی خەباتی قارەمانانەی گەلی کورد و گەلانی دیکە دەکرێ لەوانە گەلی تورکی ئازەربایجانیش.

گۆدەرزی: زۆر سپاس بۆ تۆ بەڕێز کاک حەسەنی قازی ، نووسەر و لێکۆلەرەوە زۆر سپاس.

قازی:  سپاس بۆ ئێوە گەلێک مەمنوون

گۆدەرزی: بەڵێ بینەرانی هێژا لە شاری دەندرلێو لە ووڵاتی بێلژیکەوە لەگەڵتان بووین هەتا بەرنامەیەکی دیکە بۆ ئازادی و لە ئازادی دا بژین ماڵتان ئاوا.    

تێبینی: ئەگەرچی  ساڵ و نیوێک لەو هاوپرسییە تێدەپەڕێ بەڵام ناوەرۆکەکەی کۆن نەبووە. هەر بۆیە بۆ کەلک لێوەرگرتنی هۆگرانی بابەتی زمان لیرە دا قسەکانم دابەزاندووە.
حەسەن قازی ژانڤییەی 2017


Monday, January 16, 2017

لە سوو فاڵزەوە بۆ کوردستان


لە سوو فاڵزەوە بۆ کوردستان

مێری ئیلەین هێگلاند
پێنجشەمە ، ٢٢ دیسامبری ٢٠١٦
ئێران وایر
 نووسینی : ڕۆناڵد ئێلیۆت بڕاون
وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

 زۆر بەر لەوەی ئێران نێو و نرتکە لە ئەمریکا هەڵدا و پێی بڵێ " ئیبلیسی گەورە " ، سەرکۆماری ئەمریکا جان. ف. کێنێدی نیگەرانی چاری ئەمریکا بوو وەک " ئەمڕیکایی دزێو" لە هەندەران –  دیاردەی خۆ بەزڵ زانی و لە ڕووی کولتوورییەوە نەخوێندەواری نوێنەرانی دەوڵەتە یەکگرتووەکان سەدەمەی لە هەڵکەوتی ناونەتەوەیی ئەمریکا دەدا لە دوندی سەروبەندی شەڕی سارد دا. کێنێدی لە ماوەی کەمپەینی هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٦٠ ی خۆیدا بە دژی رێچارد  نیکسۆن، حەولی دا ببێتە ئیلهامدەرێک بۆ وەچێکی نوێ لە ئەمریکایی گەنج ، کە ئەو داوای لێکردن شان بدەنە بەر خزمەت کردن بە ووڵاتەکەیان و بە جیهان .
 بەشێک لە پلانەکەی کێنێدی بریتی بوو لە دامەزراندنی " سپایەکی ئاشتی پێکهاتوو لە پیاوان و ژنانی لێ هاتوو" کە خۆیان بەخت بکەن بۆ " پێشوەچوون و ئاشتی  لە ووڵاتانی خەریکی بووژانەوە دا ". ئەگەر چی فکری دامەزراندنی  سپای ئاشتی هی کێنێدی نەبوو – سەناتۆڕی دێمۆکڕات هووبێرت هەمفری حەولی دا بوو ئەو پڕۆژەیە لە ساڵی ١٩٥٧ دەست پێ بکا -  بەڵام ئەوە کێنێدی بوو کە لە مانگە بەراییەکانی سەرۆک کۆماریی خۆی دا ئەو ڕێکخراوەیەی وەکوو دەستگایەکی هەمیشەیی فێدێڕاڵ لە چوارچێوەی وەزاڕەتی کاروباری دەرەوەی ئەمریکا دا دامەزراند.
 سپا لە ساڵی ١٩٦٢وەوە دەستی کرد بە ناردنی دڵخوازان بۆ هەندەران، کە بەئاسایی تازە خوێندنی زانکۆییان تەواو کرد بوو ، کە دەبوو بۆ ماوەی دووساڵ بچن لە ووڵاتێک دا کە وەریان بگرێ بژین و کار بکەن. ئامانجیان ئەوە بوو یارمەتی ووڵاتانی خانەخوێ بدەن بۆ ڕاپەڕاندنی پێداویستی کادری پەروەردەکراو  و هەر وەها بەرەوژوور بردنی تێگەیشتنی دوولایەنەی کولتووری لە نێوان ئەو ووڵاتانە و ئەمریکا دا. ئەو ماوەیەی کە لە هەندەران دەبوون،  دڵخوازەکان بە زمانگەلی خۆجێی قسەیان دەکرد و لەگەڵ خەڵکی پسپۆڕ لە بواری پەروەردە ، کشتوکاڵ، پیشەسازی و گەشەپێدان دا کاریان دەکرد و یارمەتییان  دەدان. ئەو دڵخوازانە لە ئەمریکای باشوور ، ئاسیا، ئەفریقا ، و ڕۆژهەڵاتی  ناوەڕاست خزمەتیان کرد
لە نێوان ساڵانی ١٩٦٢ تا ١٩٧٦ دا ، زیاتر لە ١٥٠٠ کەس لە دڵخوازانی سپای ئاشتی لە ئێران خزمەتیان کرد. زۆر لە وان  دۆستایەتی گەرم و گوڕ و هەمیشەییان لەگەڵ هاوکارە ئێرانییەکانیان پەیدا کرد و بە لێگەیشتنێکی کولتوورییەوە لە سەر ئێران گەڕانەوە ئەمریکا کە سەلماندی دەگمەن و بە نرخ بێ ئەو کاتەی پێوەندییەکانی دوو ووڵات بە دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ دا  ناخۆش بوو و گرژی تێ کەوت.
لەم زنجیرە ووتارانە دا ، دڵخوازانی پێشووی سپای ئاشتی باسی ئەو ساڵە لە بیرنەکراوانە دەکەن کە لە ئێرانیان بە سەر بردووە.


***
بۆ ئەو ژنە گەنجانەی  لە ساڵانی  ١٩٦٠ کاندا  لە ئەیالەتی داکۆتای باشوور  گەورە دەبوون ، ئاسۆی ژیان بەرتەنگ وەبەر چاو دەهات. مێری ئیلەین هێگلاند دەڵێ " لە داکوتا ژنان بە ئاسایی دەبوو لە نێوان ئەوەی دا کە ببن بە نەخۆشەوان یان مامۆستای خوێندنگەی سەرەتایی وڕەنگە کرێکاری کۆمەڵایەتیش هەڵبژێرن". بەڵام کاتێک ئەو گەنج بوو و لە کالێجی سوو فاڵز ، کۆمەڵناسی و دەروونناسی دەخوێند ، باوکی هێگلاند، کە قەشەیەکی لوتێران بوو ، پێشنیازی پێکرد ڕێبازێکی دی وەبەر بگرێ. " ئەو پێی گوتم ، ' ئەگەر ئەمن گەنج بایەم  دەچووم دە  سپای ئاشتی کێنێدی یەوە . "  ئەگەرچی  مێری زۆری بیر لە سپای ئاشتی و ئەرکەکانی نەکردبووەوە ، بەڵام داوخوازی چوونە ناو ئەو سپایەی پێشکێش کرد.
لە هاوینی ساڵی ١٩٦٦ دا . هێگلاند لە گەڵ دەستەیەک لە دڵخوازان ناردرا بۆ ئاوستین لە تێگزاس بۆ دەورەی پەروەردەی مامۆستایەتی زمانی ئینگلیسی لە ئێران. هەڵبژاردنی ئەو شوێنەی بۆی دەچوو تەقریبەن بە هەڵکەوت بوو.ئەو هەر ئەوەندە داوای کرد بوو بنێردرێتە شوێنێکی زۆر دوور. بەڵام لە ماوەی دەورەی پەروەردە دا،  ئەو هێندێک ئاگاداری پەیدا کرد سەبارەت بە پێوەندی ئەمریکای سەردەمی شەڕی سارد لەگەڵ ئێران، و ئەوەی کە پەروەردەکارەکانی لە سپای ئاشتی دا چۆن چاو لە محەمەد ڕەزای پەهلەوی دەکەن، کە یەک لە هاوپەیمانە سەرەکییەکانی ئەمریکا بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا. " هێندێک لە مامۆستاکانمان پێیان دەگوتین بە ڕاستیش ئێران دەبێ دیکتاتۆرێکی هەبێ چونکە خەڵکەکەی نەخوێندەوارن و ئامادە نین بۆ وەخۆ کردنی دێمۆکڕاسی. پێم وایە ئەمن ئەو دەمی تەواو ساویلکە بووم. ئەمن هەر وام بیر دەکردەوە سپای ئاشتی خێر و خۆشی بۆ  ئێران دەهێنێ و تەعاموڵێکی ڕوو بە ڕوو لە نێوان ئەمریکاییەکان و ئێرانییەکان دا پێک دەهێنێ."
بەڵام بەر لەوەی هێگلاند زانکۆی تێگزاس بە جێ بهێڵێ، ئەزموونێکی ترسناکی تێپەڕاند ، ئەویش چاوپێکەوتنی یەکەم کوشتنی بەکۆمەڵ بوو  لە ئەمریکا دا.لە ١- ی ئووتی ١٩٦٦ ، لەکاتێکدا  ئەو و  چەند کەسی دیکە پۆلی فێر بوونی زمانی فارسییان بەجێ هێشت ، تەقەکەرێک ، چارڵز ویتمەن ، کە سەربازێکی پێشووی هێزی دەریایی بوو  لە بورجی سەرەکی حەوشەی زانکۆ  تەقەی لە خەڵک کرد. ١٤  کەسی کوشت و زیاتر لە ٣٠ کەسی دیکەی بریندار کرد . " یەک لە ئەندامانی گرووپی ئێمە ، تام ئاشتۆن ، لەو ڕووداوە دا کووژرا، دوو کەسی دیکە بریندار بوون. ئەمن   وەبیرم دێ لەگەڵ چەند کەسی دیکە لە پەنای خانووبەرەیەک دا خۆمان حەشار دابوو ، نزیکەی سەعاتێک چاوەڕوان بووین هەتا ڕاگەیێندرا ئیدی بارو دۆخ ساغڵەمە ."
 دوو لە ئەندامانی بەرنامەی خوێندنی زمانی فارسی بریندار بوون. یەک لەو کەسانەی کە بریندار ببوو بڕیاری دا نەچێ بۆ ئێران.  بەڵام ئەویدیکەیان، دەیڤید ماتسۆن ، کە گولە وە مەچەکی دەستی کەوتبوو ، دەبوو سەفەرەکەی وەدرەنگ بخا. ئەو دواتر بەشێکی زۆر لە کاتی خۆی لەگەڵ سپای ئاشتی لە تاران بە سەر برد ، و لەوێ لە ژێر چاوەدێری زیاتری پزشکی دا بوو . هێگلاند  دەڵێ :  " ئەوە هاوینێکی تەواو پڕ لە ڕووداوی ناخۆش بوو. " " بەڵام ، لەوان ڕۆژان دا ، سەرنجێکی هێندە  نە دەدرا سەر دەرمانکردنی دەروونی بۆ ئەوانەی تووشی تڕاوما هاتبوون."
شوێنێک لە چیایان
هەر کە هێگلاند گەیشتە ئێرانێ ، سپای ئاشتی پرسیاری لێ کرد پێی خۆشە لە کوێ خزمەت بکا. ئەو دەڵێ: " ئەمن گوتم ئەمن خووم بە جێگای ئاوا گرتووە کە چوار وەرزی هەبێ و ئەمن چیایانم پێ خۆشە " . ئەو هەر وەها پێکێشی کرد نایەوێ لەگەڵ دڵخوازێکی مێینەی دیکەی سپای ئاشتی بنێردرێتە شوێنێک ، چونکە ئەو وای پلان دانەناوە کاتی خۆی لەگەڵ ئەمریکاییەکانی دیکە بە سەر بەرێ.
 سپای ئاشتی ناردی بۆ مەهاباد ، کە لە ناو چیاکانی کوردستان هەڵکەوتووە ، و هێندە لە سنووری عێڕاق دوور نییە.  بەڵام سپای ئاشتی بە هیچ جۆر نەیدەویست ئەو بە تەنێ بنێرێ بۆ مەهاباد . " سپای ئاشتی تەنێ ئەو کاتە ئەندامانی مێینەی دەناردە شوێنێک کە دڵخوازی نێرینەی ئەمریکاییش لەوێندەرێ بووبا ، و ئەو بۆچوونەش بەڕاستی سێکسیستی  بوو! لە ڕاستیدا بارو دۆخەکە پڕ کێشە و گرفت بوو  چونکە  هێندێک لە پیاوەکان لەو ناوچانەی ئێمە کارمان لێ دەکردن پێیان وا بوو ژنان تەنێ بۆ خزمەتی سیکسی ناردراونەتە وێندەرێ."
لە مەهاباد، دوو دڵخوازی دیکەی پیاوی سپای ئاشتی هەبوون. یەکیان   مامۆستای ئینگلیسی بوو ، ئەوی دیکەشیان پسپۆڕێکی کشتوکاڵ بوو  کە بە مۆتۆڕ سیکلێت دەچووە دێیەکان بۆ یارمەتی کردن بە پڕۆژە کشتوکاڵییەکان.
 هێگلاند کە لە دەبیرستانی کچان دەرسی دەگوتەوە  زۆربەی کاتی خۆی لەگەڵ ژنانی کورد تێ دەپەڕاند. ئەو دەڵی " وا وێدەچوو ئەمنیان زۆر بە گەرمی وەردەگرت "  " خەڵکەکە زۆر مێهرەوان بوون و هەتا بڵیی مێواندۆست بوون ." ئەو لە ماڵی بنەماڵەیەکی کورد دا دەژیا ، و لەگەڵ مامۆستایەکی جوولەکەی ئێرانی خەڵکی تەورێز سێ ژووریان بە کرێ گرتبوو ، ئەو هاوکارەی مامۆستای ئەدەبییاتی فارسی بوو. ئەو دوو ژنە بە ئاسایی بە یەکەوە دەچوونە مەدرەسە و بەیەکەوە دەهاتنەوە  ماڵێ.
هێگلاند تەنێ تاقە تەجروبەیەکی ناخۆشی وەبیر دێ لەگەڵ کەسێکی خۆجێیی ." جارێکیان ئەمن بە ڕێگا دا دەڕۆیشتم پیاوێک یان کوڕێک کە سواری دووچەرخە ببوو لە پشتەوە هات و دەستی بۆ ناو ڕانم برد. ئەمن زۆری پێ چڕژام .ئەوە لەو جۆرە گیروگرفتانە بوو  کە جارو بار دڵخوازە مێیینەکان  تووشی دەهاتن. بەڵام بە گشتی ، ئەمن زۆر هەستم بە ئاسوودەیی دەکرد. "
لە لایەکی دیکەوە ژن بوون لە مەهاباد ، هێندێک دەرفەتیشی دەدا بە هێگلاند کە بە پێویستی ئەوە لە بەر دەست دڵخوازانی نێرینە دا نەبوو. ئەو دەڵێ . " ئەمن وەک ژن بۆم هەبوو لە هەلومەرجی خێزانی دا بەشدار بم بێ ئەوەی چ گیروگرفتێک بێتە ئاراوە. " ئەو مامۆستا نێرینەیەی زمانی ئینگلیسی لەگەڵ مامۆستاکانی دی ذەچووە شاخەوانی ، بەڵام لە زۆر فەزای خێزانی دا .لە وانەیە کەسێکی نێرینە وەخۆ نەکرێ. هێگلاند ، زۆر شەوانی زستانی وەبیر دێ کە لەگەڵ هاو وەتاغەکەی و ئەندامانی بنەماڵەی خانەخوێیەکەیان لە دەوری کورسی ڕەژی دا دەنیشتن و لاقیان تێ دەخزاند.
 ئەمریکا و شا  لە چاوی کوردەوە
ئەگەرچی هێگلاند کوردی نەدەزانی و دەبوو خۆی بەو پەروەردەیە ببەستتێتەوە کە بە زمانی فارسی دیتبووی ، دەرس گوتنەوە لە مەهاباد ئەو هەلەی بۆ ڕەخساند سەبارەت بە مێژووی کورد زانیاری پەیدا بکا، ئەو دەڵێ  " هێندێک لە شاگردەکان بۆ من زۆر گرینگ بوون ، یەکێکیان خزمێکی قازیی محەمەد بوو، کە سەرۆکی کۆماری کوردستان ببوو لە مەهاباد،" ، ئەوە ئاماژەیە بە ڕێبەرێکی بەناوبانگی جوداییخوازی کورد. بە دوای شەڕی دوویەمی جیهانی دا ، هێزە جودایخوازەکان لە مەهاباد و لە ئازەربایجانی دراوسێ دا سەربەخۆیی خۆیان لە ئێران دەستەبەر کرد بە پشتیوانی یەکێتیی شووڕەوی، کە حەولی دەدا ئیمتیازی دەرهێنانی نەوت لە حکوومەتی ناوەندی ئێران بە دەست بهێنێ. بەڵام کاتێک هێزەکانی شووڕەوی لە ساڵی ١٩٤٦ دا پاشەکشەیان کرد، حکوومەتی پەهلەوی کۆنتڕۆڵی خۆی داسەپاندەوە و محەمەد [ قازیی محەمەد ] و رێبەرە جوداییخوازەکانی دیکەی لەبەر خیانەت ئێعدام کرد.

لەکاتێکدا بنەماڵە خانەخوێیەکەی هێگلاند قەت پشتیوانیان لە محەمەد [ قازیی محەمەد ] یان کۆماری مەهاباد نەکرد بوو، بەڵام لە نزیکەوە لەگەڵ کولتووری کوردی ژیان شوێنێکی گەورەی لە سەر وی کرد ، و ئاسۆیەکی تایبەتی لە بەر چاوی کردەوە.  ئەو دەڵێ " چوونم بۆ ناو سپای ئاشتی پەروەردەیەکی گەورە بوو بۆ من " . " مرخێکی تایبەتی لە من دا پێک هات سەبارەت بە دانیشتووانی کورد ، و ئەمن زۆر نیگەران و بە پەرۆش بووم سەبارەت بەو کێشەیەی لە ناو کوردەکان و حکوومەت دا لەگۆڕێ دا بوو. "

ئەو دەڵێ هەر بەر لەوەی لە ساڵی ١٩٦٨ مەهاباد بە جێ بهێڵێ خەبەری ڕێکەوتنێک هات لە نێوان ڕێبەری کوردی عێڕاقی مستەفا بارزانی و سی ئای ئەی بۆ پێشگرتن لە کوردەکانی ئێران کە لە سنوورە نەپەرنەوە و نەچنە ناو هەڕیمەکانی کوردیی عێڕاق. ئەو دەڵێ " هێندێک لە کوردە دژبەرەکان لە سنوور دەپەڕینەوە بۆ ئەوەی خۆیان لە ڕاوەدوونانی هێزە ئێرانییەکان ڕزگار بکەن" . " بەڵام  ڕێگایان لێ دەگیرا ، چونکە پێوەندیی نێوان ئێران و حکوومەتی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا زۆر خۆش و نزیک بوو." هێگلاند وەبیری دێ کە چەندین کورد لە تێکهەڵچوون لەگەڵ هێزە حکوومەتییەکان دا کووژران،

یەک لەو کەسانەی کە کووژرا بە هەڵکەوت کوڕی قازیی محەمەد بوو، [ شیکردنەوەی وەرگێر، دیارە هەم نووسەر و هەم هێگلاند لەو بارەیەوە هەڵەیان کردووە، بە ئەگەری زۆر دەبێ مەبەستیان لە سولەیمان موعینی بێ]  کە ئەو لەماوەی دەرسگوتنەوەی خۆی دا چاوی پێیان کەتبوو. " ئەمن چوومە لای شاگردەکەم، کە ئەویش خزمێکی ماڵی کچی قازیی محەمەد بوو ، واتە خوشکی ئەو پیاوەی کە کووژرا بوو. ژنان بەیەکەوە دانیشتبوون، بە ئارامی دەگریان، ئەوە دیمەنێکی زۆر دڵتەزێن بوو."

لە ناو شاریش دا، دیمەنی زۆر دڵتەزێن بەدی دەکران . " هەر لەهەمان سەروبەندی دا ، ئەمن لە مەدرەسەی ڕا بە پێیان دەچوومەوە ماڵێ ڕاست دوای ئەوەی تاقیکردنەوەیەکی شاگردەکانم تەواو کرد بوو ، و خەڵک دەیانگوت  لە مەیدانێ ، یان چواڕڕێیانی سەرەکی شاری، لە سەر دارە مەیتێک  بەدەنی  ڕووتی یەک لەو کوردانەیان داندراوە  کە لە سەر سنوور کووژرا بوو. لە خوارەوە لە سەر سینگی پلاکاردێکیان دانابووە کە شتێکی ئاوای لە سەر نووسرا بوو " ئەوە بەسەر هەموو ئەو کەسانە دا کە بە دژی حکوومەتی شا بن. "   دیارە ئەمن تەماشای مەیتەکەم نەکرد و ڕووم لێ وەرگێڕا، دانیشتووانی کورد تووشی سەدەمەی دەروونی هاتبوون."

یادگاری سپای ئاشتی

کاتێک هێگلاند لە هاوینی ساڵی ١٩٦٨ دا گەیشتە کۆتایی خزمەتی خۆی لە سپای ئاشتی دا ، نەیدەویست ئێران بەجێ بێڵێ. بەڵام دوا جار ئەوێی جێ هێشت بە بەسترانەوەیەکی هەمیشەیی بە ووڵاتەکە و بە کوردەکانەوە.
 " ئەمن حەولم دا بە ڕاستی کارێکی باش بکەم بە دەرس دادانی زمانی ئینگلیسی. ئەو دەمێ ، لە ڕاستی دا ئەمن بیرم لە قازانجەکانی سپای ئاشتی بۆ ئێران یان ئێرانییەکان نەکردبووەوە. بەڵام ئێستا کە بیری لێ دەکەمەوە ، لەبەر ئەوەی ژمارەیەکی زۆر لەخەڵک ئێرانیان بە جێ هێشتووە و پێداویستییان بە زانینی زمانی ئینگلیسی بووە ، و ئەو کارەی من دەکرێ ئەرێنی بوو بێ ."

دڵخوازێتی لە سپای ئاشتی دا  ڕێبازێکی نوێی ژیانیشی لە بەر دەم هێگلاند کردەوە. ئەو دەڵێ " ئەوە بووە هۆی ئەوەی بڕیار بدەم بۆ چوونە ناو بواری مەردمناسی کولتووری و جەخت کردن لە سەر کولتووری ئێران ،" کاتێک هێگلاند گەڕاوە ئەمریکا دەستی کرد بە خوێندنی بەرز لە بواری مەردمناسی دا و لە زانکۆی نیۆیۆرک لە بواری مەردمناسیی کۆمەڵایەتی و کولتووری دا پلەی ماستری وەرگرت و پلەی دوکتوراشی لە زانکۆی دەوڵەتی نیۆیۆرک لە بینگهامتن  تەواو کرد، هێگلاند ئێستا مامۆستای مەردمناسی یە لە زانکۆی سانتا کلارا لە کالیفۆرنیا.
ئەو دەڵێ ساڵانی ١٩٦٠ کان و ١٩٧٠ کان ، ساڵانی ئاستێکی بەدەر لە سروشتی بوون  لە پێوەندی نێوان ئێران و دەوڵەتە یەکگرتووەکان دا، و یادگارەکانی ئەو سالانە دەکرێ لە ئێرانی ئەمڕۆش دا ببیندرێ. ئەودەمی، ئەو کاتەی ئەمریکاییەکی زۆر سەفەری ئێرانیان دەکرد چ لە سپای ئاشتی و یان لە دەوری دیکە دا، ئێرانییەکانیش  گەورەترین گرووپی خوێندکارانی بێگانە بوون کە لە ئەمریکا دەیانخوێند. ئەو دەڵێ ، لەوانەیە هێندێک لەوان شاگردی مامۆستاکانی سپای ئاشتی بووبن.

سەردەمی ئاڵوگۆڕی کولتووری ، لە ساڵەکانی دواتر دا زێدە بوونی تێکنۆلۆژی کامیونیکەیشنی بە دوو دا هات، هەر ئەوەش وا دەکا ئێستا ئەو ژمارە کەمە لە ئەمریکاییان کە هێشتا سەری ئێران دەدەن چاوەڕوان بن تووشی کەسی ئاوا بێن کە ئەندامی کولتووری جیهانی بن،
                                                  
دوای نووسین: لەمەڕ تڕامپ و ئێران
دوای ئەوەی لە ٨ –ی نۆڤامبری ٢٠١٦  دۆناڵد تڕامپ وەک سەرکۆمار هەڵبژێردرا  ئیران وایر پرسیاری لە هێگلاند کرد  کە بە بۆچوونی وی سەرکۆمارێتی تڕامپ چ شوێنێک دەکا لە پێوەندییەکانی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و ئێران دا.
ئەو دەڵێ " وەکوو دڵخوازێکی پێشووی سپای ئاشتی ، ئەمن زۆر بە پەرۆش و نیگەرانم، " ئاغای تڕامپ نوختەی پێچەوانەی گشت ئەو شتانەیە کە من باوەڕم پێیانە و کارم بۆ کردوون لە هەموو ماوەی ژیانم دا. بەلەبەرچاو گرتنی بۆچوونی ترس لە ئیسلامی ئاغای تڕامپ، زانیاری و لێتێگەیشتنی یەکجار زۆر کەمی سەبارەت بە پێوەندییە ناو نەتەوەییەکان، هەڕەشەکانی بەدژی ئێران، پشتیوانی نابەجێی لە ئیسرائیل و ماڵدانانە ناقانوونییەکانی، و دەربڕینەکانی بە دژی پەیمانی ناوکی لەگەڵ ئێران، مرۆڤ بۆی هەیە تەواو بترسێ لەو شوێندانانەی کە سەرۆکایەتی وی دەکرێ هەیبێ لە سەر پێوەندییەکانی نێوان ئێران – دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دا."

 هێگلاند دەڵێ، " ڕاوێژی دەمی تڕامپ ، لەوانەیە هێز وەبەر عونسورە هەرە کەلە ڕەقەکان بنێ لە سیاسەتی ئێران و ئەمریکا دا. " لەوانەیە ئاغای تڕامپ سیاسەتی گەشاندنەوەی ئاوری ترس و بێزاری خۆی بەکار بهێنێ بۆ وەگەرخستن و سوودی سیاسی بە مەبەستی هەڵائیساندنی شەڕێکی دیکە. مرۆڤ هەر دەکرێ هیوادار بێ کە ڕاستەقیینە ئابوورییەکان، گوشاری ناونەتەوەیی، و دەنگی بە ئاوەزتر بتوانن ئەو و ڕاگەیاندنە وەحشی و ناعاقلانەکانی پێ بەست بکەن. ئێمە پێداویستیمان بە پشتیوانی لە دێپڵۆماسی و میانەڕۆیی و خۆڕاگرییە لە ئاست بە ڕواڵەت ووڵامی هاسان بە بەکارهێنانی هەڕەشە و هێز."

مێری ئەیلین هێگلاند پڕۆفێسۆری مەردمناسی یە لە زانکۆی سانتا کلارا. ئەو لە ساڵی ١٩٧٨ گەڕاوە بۆ ئێران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی و تاقە زانستکاری ئەمریکایی بوو کە لە ماوەی شۆڕشی ئیسلامی دا ئەوە بکا. هێگلاند نووسەری کتیبێ  ' ڕۆژەکانی شۆڕش: ناڕەزایەتی سیاسی لە دێیەکی ئێرانی دا ' یە.

سەرچاوە:
https://iranwire.com/en/features/4274

وێنەکانی پرۆفێسۆر مێری ئیلەین هێگلاند لە سابڵاغێ ، ساڵی ١٩٦٧

                                        مێری هێگلاند لە سەر چیای دەورو بەری سابڵاغێ
 
لە ڕاستەوە : خودالێخۆشبوو عیسمەت پەنجەوی، حلیمە پیرزادە،  ڕەعنا پەنجەوی و  خودالێخۆشبوو ڕوقیای  کەریمی ، هاوسەری  خودالێخۆشبوو  قاسم پەنجەوی خانەخوێی  یای ئێگلا ند لە مەهاباد. زانیاری بنەماڵەی پەنجەوی
 جێژنی چواری ئابان لە مەهاباد ، ڕۆژی لە دایکبوونی محەمەد ڕەزا شای پەهلەوی
 شاگردەکانی هێگلاند لە ڕۆژێکی بەفری لە یەکێک لە شەقامەکانی مەهاباد
 وێنەیەک لە پۆلی زمانی ئینگلیسی لە دەبیرستانی کچان لە مەهاباد هەڵگیراوە لە ساڵی ١٩٦٧ لە راستەوە: ١- کۆبرا عیشقی، ٢-خومایزی، ٣- فەخری وەلیزادە ،٤-  مێری ئێگلاند، زانیاریى ئەو وێنەیە لەلایەن خانمی پەروانە ئەحمەدێنەوە دەستکەوتووە.
 مێری ئیلەین هێگلاند حەولی دەبەر کردنی جلوبەرگی کوردی دەدا

 لە راستەوە بۆ چەپ : فەوزییە قازی [خەڵکی حاجیابادی بۆکان]، کە شاگردی مێری ئەیلین هێگلاند بووە لە مەدەرەسەی کچانەی مەهاباد و دواتر لیسانسی زمانی ئینگلیسی وەرگرتووە، مێری ، فەوزییە قازی کچی چوارەمی پێشەوا قازیی محەمەد، منداڵەکان نەمر ئازاد قازی و شیرین قازی
پێشکێشکرانی شانۆیەک لە دەبیرستانی کچان لەمەهاباد 


Sunday, January 8, 2017

چاوپێکەوتن لەگەڵ یای سیلەی غەففار ووتەبێژی حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان


بەرنامەی ڕاوێژ، چاوپێکەوتن لەگەڵ یای سیلەی غەففار ووتەبێژی حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان
بەرواری ئاستە کردن: سێشەمە  ١٣ – ی دیسامبری ٢٠١٦
بەرواری بڵاو کردنەوە لە تێلێڤیزیۆنی ستێرک: یەکشەمە ١-ی ژانڤییەی ٢٠١٧

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەخێربێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی ' ڕاوێژ' . ئەوە یەکەم ' ڕاوێژ ' ە لە ساڵی ٢٠١٧ دا ، هیوادارم  ساڵی ٢٠١٧ بۆ هەموو لایەک خێر و خۆشی پێوە بێ. لەم بەرنامەیە دا بە خۆشییەوە میوانداری دەکەین لە بەڕێز سیلەی غەففار ووتەبێژی پارتیی هەمبەستەگی ئەفغانستان. ئێمە زۆر سپاسی دەکەین  وەختی تەرخان کردووە سەری لێ داوین و گەورەی کردووین. دیارە لەو بەرنامەیە دا ئەمن حەول دەدەم بە زمانی فارسیی دەری، یانی ئەو شێوەزارە لە فارسی کە لە ئەفغانستانێ بە کار دەهێندرێ لەگەڵ بەڕێزیان قسە بکەم. زۆر بەخێر بێی یای غەففار بۆ بەرنامەی ' ڕاوێژ'  و تێلێڤیزۆنی ستێرک
غەففار: خۆش بن و سپاستان دەکەم کە بانگهێشتنتان کردووم بۆ ئەم بەرنامەیە

قازی: پێم خۆش بوو زانیارییت بدەمێ کە بەرنامەی ' ڕاوێژ ' بەرنامەیەکە زیاتر سەرنج دەداتە سەر بابەتی کولتووری، بەڵام وەک ئێوەش دەزانن کولتوور لە سیاست جوێ ناکرێتەوە و ئەمن پێم وایە بینەرانی ئەم بەرنامەیە لە ڕێگای دوورەوە ئێوە دەناسن و ئەمن دەزانم ئێوە پێشتریش لە بەرنامەیەک لە کاناڵێکی دیکەی کوردی دا بەشداریتان کردووە,  هەرچۆنێک بێ ئەمن پێم وایە  هەڵوێستە ئینسانی و ڕادیکاڵەکانی ئێوە نموونەیەکە بۆ ژنانی کورد، بۆ بینەرانی کورد کە لە هێندێک شوێن ئەوانیش  لە بارودۆخێک دا دەژین کە وە ئی ئەفغانستان دەچێ و خەریکی تێکۆشانن. بۆیە پێم خۆشە لە سەرەتاوە ئەگەر دەکرێ هێندێک باسی خۆتمان بۆ بکەی. من دەزانم خەڵکی ویلایەتی ' فراه ' ی لە ئەفغانستان ، کە لەوێ لە ڕووی نەتەوەییەوە هەم پەشتووەکانی لێن، و هەم تاجیکەکان و هەر وەها بەلووچەکانیش  و پێم وایە هێندێکیش ئوزبەک لەو ویلایەتە دا دەژین. ئەوەی کە سەرنجی منی زۆر ڕاکێشاوە زۆر ژنی کە خەڵکی ئەو ویلایەتەن لە ڕووی سیاسییەوە هەلوێستی زۆر ڕادیکاڵ و شۆڕشگێڕانەیان هەیە و دەمەوێ بزانم کە تایبەتمەندی ئەو ویلایەتە چییە؟ ئەگەر دەکرێ ئەم دوو پرسیارە بەیەکەوە ووڵام بدەنەوە هەم  هێندێک لە سەر ژیانی خۆتان و هێندێکیش لە سەر ویلایەتی ' فراە ' ؟

غەففار: هەر وەک ئێوە گوتتان ئەمن لە ویلایەتی ' فراە ' لە دایک بووم ، بەڵام بەداخەوە سەردەمێک چاوم بە دنیا هەڵێنا کە ئەفغانستان لە لایەن شووڕەوییەوە داگیر کرا بوو، شووڕەوی پێشوو و باوکم لە ڕیزی ئەو تێکۆشەرانەی ئەو دەمی دا بوو کە بەدژی داگیرکرانی ئەفغانستان شەڕیان دەکرد. و ئەو ناچار بوو ووڵات بەجێ بێڵێ و بۆ ماوەیەک چووینە ئێران و چەند ساڵ لە ئێران بووین  و لە ئێرانەوە دیسان گەڕاینەوە پاکستان و ماوەیەک لە پاکستان بووین و دیسان چووینەوە ئەفغانستان و لەوێ درێژەمان دا بە ژیانمان. ئەو کاتەی خوێندنی خۆم تەواو کرد لە پاکستان، یانی خوێندنی سەرەتایی ، ئیمدادی و زانکۆ، و دیسان گەڕاینەوە ئەفغانستان. بەڵام لەو سەردەمەی دا کە لە موهاجەرەتیش بووم  هەمیشە سەفەرم دەکرد بۆ ئەفغانستان ، دەچوومە ئەفغانستان لە ناو خەڵک دا بووم و لە ویلایەتی ' فراە ' و لە ویلایەتەکانی دیکەی ئەفغانستان  بە تایبەتی لە زەمانی دەستەڵاتی تالیبانەکان بەرنامەی زۆر و زەوندمان ڕێک دەخست بۆ ووشیارکردنەوەی ژنان، بۆ بەڕێوە بردنی کاروباری ئابووری لە ناو ژنان دا و هێندێک بەرنامەی دیکەم هەبوو کە زۆر جار دەچووینە ناو ئەفغانستان  و لەهەمان کات دا ڕاپۆرتمان ئامادە دەکرد لە سەر وەزعی ژنان و بە تایبەتی لە دییەکانی ئەفغانستان ، لە ولوسوالییەکان ( شار و شارستانەکان) ی ئەفغانستان. چونکە ویلایەتی ' فراە' یەکێک لە کەلاکەوتووترین و وەدواکەوتووترین ویلایەتەکانی ئەفغانستانە بە بەراورد کردن لە گەڵ کابول و مەزاری شەریف و ..

قازی: لە ئێران نزیکە وایە ؟

غەففار: بەڵێ، هاو سنوورە لەگەڵ ئێران. و زۆر جار زۆر شێوە لەو جینایەت و خیانەتانەی کە لەگەڵ خەڵک کراون وەک زۆربەی ویلایەتە دواکەوتووەکانی دیکەی ئەفغانستانیش کەمتر لە ڕێگای چاپەمەنییەوە بڵاو کراونەتەوە و مێدیایی کراون، لە بەر ئەوە ئێمە ڕاپۆرتمان ئامادە دەکرد سەبارەت بە ویلایەتی ' فراە ' و خەڵکی دیکەی ئەفغانستان بۆ ئەوەیکە بیروڕای گشتی زیاتر بزانن  لەوێ چ ڕادەبرێ ، بۆ ئەوەی چلۆنایەتی ڕاستەقینەی ئەفغانستان باشتر بزانن.  و دیارە بە دەم ئەو چالاکییانەوە لەگەڵ ڕێکخراوی جۆر بە جۆری کۆمەڵایەتی و سیاسی کارم کردووە و دەتوانم خۆم وەکوو چالاکێکی سیاسی و چالاکێکی مافی ژنان لە ئەفغانستان بە ناو بکەم  کە لە ڕێگای حیزبی هەمبەستەگی یەوە دەمەوێ دەنگی خەڵکی ئەفغانستان، خەڵکی مەینەت چێشووی ئەفغانستان بەرز بکەمەوە و لە هەمان کاتدا بەدژی داگیرکاری و بنچینەگری و لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد و سەربەخۆ و سەربڵیند دا تێ بکۆشم و دەمەوێ خەبات بکەم بۆ ڕزگاریی ژنان لە کەڵەوەی سەرەرۆیی و زۆر و ستەمی زۆر و زەوەند کە هەموو ڕۆژێ لە هەموو لایەکەوە لێیان دەکرێ و لەو بوارە دا بتوانم زیاتر کار بکەم.

قازی: باشە ئەو کاتەی کە ئێوە لە پاکستان بوون لە کامە شار بوون؟ لە کام زانکۆ؟

غەففار: ماوەیەکیش لە کەمپی پەنابەران دا دەژیاین.

قازی : دەمەویست بزانم لە چ بوارێک دا خوێندووتانە ؟

غەففار: ئەمن لە بواری ئابووری دا خوێندوومە ، دیارە لە راولپێندی و پیشاوەر و خوێندنم لەوێ تەواو کرد

قازی: لەوێ لەخوێندن فاریغ بووی

غەففار: بەڵێ لەوێ فاریغولتەحسیل بووم.

قازی: باشە، زمانی خوێندن لە ئاستی زانکۆ لە پاکستان دیارە زمانی ئینگلیسی حەتمەن هەیە بەڵام، زمانی ئۆردوو پێشتر دەتزانی یان لەوێ ناچار بووی فێری بی؟

غەففار: نا، وەک زۆربەی ئەفغانەکانی ئێمە کە پەڕیوەی ووڵاتانی جۆر بە جۆر بوون ، توانیان لە دەرفەتەکانی ئەوان کەلک وەربگرن فێری زمان بن و ئەگەر دەرفەتی ئەوەش بایە کە بتوانن درێژە بە خوێندنی خۆیان بدەن ئەوەشیان دەکرد. بەڵام زۆربەی ئەفغانە موهاجیرەکان لە پاکستان ئەو دەرفەتەیان نەبوو ، لە کەمپ دابوون. بۆ وێنە لە کەمپەێک کە ئێمەی تێدا دەژیاین لە لایەن  ڕێکخراوی جۆر بە جۆرەوە مەدرەسە کرابوونەوە کە ئەمن لەوێ ماویەکیش بە فارسی خوێندم ، بەڵام خوێندنم زیاتر بە زمانی ئینگلیسی بوو و زمانی ئۆردووش لەبەر ئەوەی لە پاکستان بووین و زیاتر لە ناو خەڵک دابووین و سەروکارمان لەگەڵیان هەبوو و لەبەر ئەوە مرخم لێ بوو زمانی جۆر بەجۆر فێر بم ئۆردوش فێر بووم.

قازی: ئێوە زمانی دایکی تان پەشتووە ؟

غەففار: بەڵێ، زمانی دایکیم پەشتوو یە ، هەم بە پەشتوو و هەم بە فارسی قسە دەکەین چونکە هەر دووکیان زمانی ڕەسمی ئەفغانستانن، زمانی نەتەوەیی ئێمەن، بە هەر دووکیان قسە دەکەم.

قازی: زیاتر دێینە سەر زمانەکان، ئێوە ئێستا گوتتان ' ئەفغانەکان' ی ئێمە دەمەوێ بزانم مەبەست لە ' ئەفغان ' کاتێک ئێوە زاراوەی ئەفغان  دەکار دەکەن ، مەبەستتان چییە؟ خۆ ئێمە لەوێ نەتەوەیەکی تایبەتیمان بە ناوی ئەفغان نییە، هەمانە؟

غەففار: نا، نییە

قازی: یانی ئەو ناوە بۆ هەموو ئەو کەسانەی لەوێ دەژین بەکار دێنن؟

غەففار
: بەڵێ ئێمە لە زمانی هەڕەمەی خەڵک دا بە هەموو شارومەندانی ئەفغانستان دەڵێین : ' ئەفغانەکان '  کە ئەوە هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان وەبەر دەگرێ.

قازی: یانی هەموو نەتەوەکان ئەو شەقڵەیان پێ قەبووڵە؟ ئەو زاراوەیە پەسند دەکەن؟

غەففار: خەڵکی ئەفغانستان سەر بە هەر ئێتنیک ، هەرێم و زمانێک بن، لە هەر نەتەوەیەک بن وەک ' ئەفغان ' بیر لە خۆیان دەکەنەوە و دەڵێن خەڵکی ئەفغانستانین، بەستراوینەوە بە ئەفغانستان، بەڵام بەداخەوە ئەمڕۆ ڕووناکبیری ئەوتۆ هەن ئەو لایەنە هەرێمی و زمانییانە گەورە دەکەنەوە و بە تایبەتی لایەنی ئێتنیکی، لە جیات ئەوەی کە  بە گیروگرفتە سەرەکییەکانی خەڵکی ئەفغانستان ڕابگەن ، زیاتر هێندێک ووشە و زاراوە دەهێننە گۆڕێ کە ئەوە بە زمانی فارسی نییە، فڵانە بە زمانی پەشتوو یە ، فڵان بە زمانی دەری یە ، فیسار بە زمانی ئوزبەکی، تورکەمەنی یە و دەبێ ئاوا بێ و ئاوا نەبێ و ئەو گەورەکردنەوەی لایەنی ئێتنیکی ، هەرێمی و زمانی زیاتر لەبەر ئەوەیە کە ئەوانە دەیانەوێ دەستەڵاتی خۆیان بەسەر خەڵک دا بسەپێنن و بەو شێوەیە بە خەڵکی بقەبووڵێنن و لەهەمان کاتدا خەڵک هەتەڵە بکەن لەو مەسەلە سەرەکی و ڕۆژانەیانەی کە هەیانە. لە ڕوانگەی خەڵکەوە گوتنی ' ئەفغان ' زۆر ووشەیەکی ئاسایی یە و دەکاری دەکەن و دەڵێن ئێمە هەموو ئەفغانین سەر بە هەر کام لە نەتەوەکان بن .

قازی: دەگەڕێینەوە سەر ئەو جۆرواجۆرییەی کە لە کۆمەڵی ئەفغانستان دا هەیە. دەزانین  لەو ووڵاتانەش کە بەشێک لە خاكی کوردستانیان تێ کەوتووە ئەو مەسەلەی جۆراوجۆرییە هەیە چ لە ڕووی ئێتنیکی، چ لە ڕووی زمانی و چ لە ڕووی کولتوورییەوە. هەر چۆنێک بێ  ئێوە لە قەبووڵ و ددان پێداهێنان بەو جۆراوجۆرییانە دا باوەڕتان بە یەکێتیی یە  نەک یەک کردنی هەموویان ؟ بۆ نموونە لە ئەفغانستان ئێوە لایەنگری ئەوە نین کە هەموو خەڵک بە زمانی پەشتوو قسە بکەن؟

غەففار
: بە هیچ جۆر. ئێمە باوەرمان وایە کە ڕێگا چارەسەری ئەفغانستان بۆ ئەوەی بتوانین ئەفغانستانێکی تاقانەمان هەبێ ئەوەیە کە یەکیتیی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان دابین بکرێ، ئەوە بریتی یە لە یەکێتیی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان و ئێمە دەبێ بە بێ دەمارگرژیی نەتەوەیی ، ئێتنیکی ، هەرێمی و زمانی بتوانین بەیەکەوە بژین. ئێمە دەبێ جیاوازی لە نێوان تاجیک و پەشتوون و تورکەمەن و ئوزبەک و هەزارە دا نەکەین ، هەموومان دیسان پێشتر گوتم ئەفغانین لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد دا دەبێ خەبات بکەین و بۆ گەیشتن بەو ڕۆژە دەبێ هەمیشە یەکێتیی هەبێ  و ئێمە وەک حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان هەمیشە حەول دەدەین تەنانەت زمانە ناوچەییەکانیشمان گەشە بکەن و خەڵکی ئێمە بتوانن بە زمانەکانی خۆیان دەرس بخوێنن . بۆ نموونە ' پەشەیی ' یەکێک لەو زمانانەیە کە لە ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان لە چەند ولوسوالی ( شارستان ) دا قسەی پێ دەکرێ،

قازی: یەک لە زمانەکانی نزیک لە ' پەشتوو ' یە؟

غەففار: نا، بە تەواوی جیاوازە، بەڵام لە ناوچەکانی پەشتوو نشین وەکوو 'جەلال ئاباد ' و ' کونەر ' و ئەوانە زیاتر لە ناوچەگەلی پەشتوو نشینی ئێمەن ، لەوێ خەڵکی پەشەیی ئێمەی لێن کە ئێستا ڕێنووسی خۆیان ئامادە کردووە و دەیانەوێ کتێبەکان بە ' پەشەیی ' وەربگێڕن ، لەوێ لە خوێندنگەیەکان دا بە زمانی پەشەیی دەرس بگوترێتەوە . ئێمە لایەنگری ئەوەین. ئێمە دەمانەوێ هەموو زمانە ناوچەییەکان گەشە بکەن ، بەڵام لە هەمان کاتدا دژی ئەوەین لە ژێر ناوی زمان، یان لە ژێر ناوی نەتەوە دا کەلکی خراپ وەربگیرێ و خەڵک لەگیانی یەکتری بەر دەین، بەڵام، داوای یەکێتیی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان دەکەین .

قازی: ئەو مەسەلەیە تا ڕادەیەک، نازانم سەبارەت بە ئێوە چۆنە بەڵام ئەگەر ئێران یان تورکییە لە بەر چاو بگرین لە ڕاستیدا ئەوە جۆرە ئارگومێنتێکە لە لایەن خاوەن دەستەڵاتانەوەش ، بۆ وێنە سیاسەتمەدارێکی تورک جارێک لە پاڕڵمان گوتی ئەگەر ئێمە  قەبووڵ بکەین  کوردەکان بە زمانی دایکی خۆیان دەرس بخوێنن ، ئێمە لە تورکییە زیاتر لە ١٨ زمانمان هەیە بەو پێیە دەبێ ڕێگا بدرێ بە خوێندنی ١٨ زمان. یانی قسەکەم بە خراپ وەرمەگرە بەڵام ئەو ئارگومێنتەی ئێوە ، مەبەستم ئەوەیە بڵێم ئەو بابەتە هێندێک هەستاوی یە . دەبێ لە پێشدا جیاوازییەکان قەبووڵ بکرێ و دوایە بە قەبووڵ کردنیان لایەنگری بکرێ لە یەکێتیی دڵخوازانە. بۆچوونی ئێوەش ئاوایە؟

غەففار: بەڵێ بە تەواوی. هەموان لە یەکێتیی و تەبایی دا دەبێ بژین

قازی: واتە لە سەر بنەمای ویستی خەڵک خۆیان ؟

غەففار: بەڵێ. ئەوە ڕاستە کە زمانە نەتەوەییەکان پەشتوو و دەری ن ، چونکە زۆربە بەو زمانانە قسە دەکەن.

قازی: باشە ئەگەر دەکرێ هێندێک زانیاری بدەن لە سەر زمانەکان ؛ ئەو ڕەسمییەت پەیدا کردنی دوو زمان داخودا دیاردەیەکە لە زەمانی سیستمی پادشایەتییەوە  و بەر لە گۆڕانی سیستم و هاتنی شووڕەوی و دوایە هاتنی تالیبەنەکان لە پەنجا ساڵی ڕابردووەوە ؟ هەم ناوی زمانەکان بڵێن و هەم هەڵکەوتیان لە ڕووی جوگرافیاییەوە کە لە کوێ بەکار دەهێندرێن تا ئەو جێگەیەی کە هەڵبەت ئێوە دەزانن؟


غەففار: دیارە ئەوە مەسەلەیەکی زەحمەتە کە ئەمن بتوانم سەبارەت بە هەموو زمانەکانی ئەفغانستان قسە بکەم بەڵام وەکوو ئەفغانێک کە لەوێ دەژیم ، تەبعەن هەمیشە لە پەنجاساڵ لەمەوبەرەوە مەسەلەی زمانیی لە ئەفغانستان گەورە کراوەتەوە، هەر لایەنێک کە دەستەڵاتدار بووە و حاکمییەتی هەبووە یان ویستوویە حاکمییەت وەدەست بهێنێ حەولی داوە ئەو جۆرە مەسەلانە لە نێو خەڵک دا زیاتر گەورە بکاتەوە و ئەو جیاکارییە نەتەوەیی و زمانی و هەرێمییانە هەتا بڵیی لە ئەفغانستان بە تایبەتی لەو چل ساڵەی ڕابردوو دا تا ئێستا زۆر وەبەر چاو دێ. گۆیا ئەو رێبەرانە، ئەو جینایەتکارانەی کە دەرحەق بە خەڵکی ئەفغانستان جینایەت و خیانەتیان کردووە ئەوانە هەمیشە لە ژێر ناوی زمان و لە ژێر ناوی ئێتنیک خەڵکیان دە گیان یەکتری بەر داوە، یانی ئەگەر ئەمڕۆ پەشتوو زمانی ڕەسمی بێ یان دەری زمانی ڕەسمی بێ ، یا دو زمانی ڕەسمیمان هەبێ، یا سەرنج نەدرێتە سەر زمانەکانی دی ئەوە مەسەلەیەکی زۆر سەرەکی نییە ، ئێمە بە هەر زمانێک کە ئاسوودە بین دەبێ بتوانین قسەی پێ بکەین ، بە هەر زمانێک کە ئێمە پێمان وابێ ژمارەیەکی زۆر  لە بەردەنگەکانمان لە قسەکان تێ دەگەن دەبێ قسەی پێ بکەین . ئەوە مەسەلەیەکی هێندە سەرەکی نییە کە ئەگەر پەشتوونەکان زۆربەن دەبێ زمانی پەشتوو زمانی نەتەوەیی بێ، بەڵام چونکە زۆربەن و لەوانەیە زۆربەی خەڵک بتوانن تێ بگەن دەبێ زیاتر قسەی پێ بکرێ و بۆیەش بووە بە زمانی نەتەوەیی.

قازی: دەکرێ باس بکەن لە ڕووی ژمارەی ئاخێوەرانەوە، ئاخێوەر بە هەر کام لەو زمانانە؟

غەففار: ستاتێستیک و ژمارەی جۆر بەجۆر هەیە

قازی: بە تەقریب

غەففار: تا ئێستا سەرچاوەیەکی جێی باوەڕی کە ئێمە بە ووردی بتوانین بڵێین باوەڕ بەو سەرچاوەیە دەکەین کە ئەو دابەشبوونە زمانییە ڕوون کاتەوە لە گۆڕێ دا نییە، بەڵام بە تەقریب دەگوترێ  زیاتر لە ٥٦ لەسەد یا ٥٠ لە سەدی خەڵک پەشتوونن ، زیاتر لە ٣٠ لە سەد تاجێکن و هەر بەو شێوەیە خەڵکی هەزارە و ئوزبەکی ئێمە و دوایە تورکەمەن وکەمایەتی دیکە هەن

قازی: بەلووچیش

غەففار: بەڵێ بەلووچیشمان هەیە، تورکەمەن و بەلووچ .

قازی : باشە،  نەتەوەی  ئەوانەی بە ' پەشەیی ' قسە دەکەن چییە؟

غەففار: زۆربەی ' پەشەییەکان ' بە خۆیان دەڵێن نەتەوەی پەشەیی.

قازی: ئەوان زیاتر لە کوێ دەژین؟

غەففار: زیاتر لە لای ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستانن ، هەڵبەت ویلایەتیان نییە، بەڵام لە چەند ولوسوالی [ شارستان ] دا  خەڵک بە  پەشەیی قسە دەکەن لە هەرێمی ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان کە چەند ولوسوالییان سەر بە لوغمان و چەند ولوسوالییان سەر بە جەلال ئابادن.

قازی: ئەو ووشەیەی ' ولوسوالی '  لە فارسی ئێران دا دەبێ بە چی ؟ بەخش یا شەهرستان ؟ لە ئوستان پچووکترە وایە؟

غەففار
: بەڵێ. لە ئوستان پچووکترە. ئێمە ویلایەتمان هەن
  
قازی: ویلایەت لە فارسی دا یانی ئوستان

غەففار: بەڵێ ئوستان، هەر ویلایەتێک دابەش کراوە بە وڵوسوالییەکان،

قازی: بە شەهرستانان

غەففار: بەڵێ، شەهرستانان، کە ئێمە پێی دەڵێن ولوسوالی. بۆ وێنە ویلایەتی ' فراه' بە ٩ ولوسوالی دابەش کراوە.
و هەر ئاوا کابول بە چەند ولوسوالی دابەش کراوە. و هەر ولوسواڵیش دابەش دەکرێ بە سەر ' قەریە' [ دێ] کان دا .

قازی: ئەو ووشەیەی ' ولوس ' بۆ من زۆر سەرنجڕاکێشە چونکە لە زمانی تورکی دا ووشەیەک هەیە بە ناوی
 ' ئوڵووس' کە هەمان مانای ووشەی ' ولوس ' ی پەشتووی هەیە.

غەففار: ' ولوس' بە خەڵک دەڵێن.

قازی: مەردوم، میلەت. باشە ئەو زمانانە بە کارهێنانیان لە پەروەردە دا چۆنە؟ بۆ وێنە پەشتوو، تاجیکی یان دەری؟

غەففار: لە بەر ئەوەی پەشتوو و دەری زمانە ڕەسمییەکانی ووڵاتن

قازی: یانی لە ئاستی پارڵمان و ئیدارە دەوڵەتییەکان دا؟

غەففار: بەڵێ لە هەموویان دا. لە ئاستی پارڵمان و دەوڵەت و لە ئاستی ئیدارەکان دا پەشتوو و فارسی ڕەسمین ، هەموو پێوەندییەکان و هەموو پەروەردە ، بە گشتی لە خوێندنگەکان و لە پەهەنتوونەکان  و لە ناوەندەکانی دیکە دا،

قازی: پەهەنتوون یش یانی زانکۆ؟

غەففار: بەڵێ یانی زانکۆ، بە دوو زمانن، چونکە ئەو دوو زمانە ڕەسمییەتیان هەیە. هەڵبەت خەڵک لە ویلایەتەکاندا بە زمانەکانی دیکەش قسە دەکەن بەڵام زۆربەی ئەو کارانەی بە نووسین دەکرێن لە ئیدارە دەوڵەتییەکان دا بە زمانی پەشتوو و فارسین نەک زمانەکانی دی . بۆ وێنە ئێمە لە حیزبی هەمبەستەگی بە تەنیشت زمانی دەری و پەشتووەوە کە زمانی ڕەسمین و لەوانەیە ئاخێوەرانیان زۆربەی بەردەنگانی ووتارەکان و بەرنامەکانی ئێمە بن ، ئێستا ئێمە لە ماڵپەڕەکەمان دا زمانی ئوزبەکیمان چالاک کردووە ، و بە زمانی پەشەیی تا ئێستا بە لانی کەمەوە چەند بابەتمان  داناوە. حەول دەدەین بە زمانە ناوچەییەکانی دیکەش هێندێک بابەت بڵاو بکەینەوە بۆ ئەوەی ئەو خەڵکەی کە ناتوانن بە زمانی پەشتوو و فارسی بخوێننەوە و کەلکیان لێ وەرگرن، بە زمانەکانی خۆشیان لانی کەم کەلک وەرگرن  و بخوێننەوە ، لە بەر ووشیار بوونەوەی خەڵک و هەر وەها بە مەبەستی گەشە کردنی زمانەکانیش کە خەڵک بتوانن گەشە بکەن بەڵام لە هەموو ویلایەتەکان ئەو دوو زمانە ڕەسمییەتیان هەیە کە ،

قازی: بەڵام کەسانی خوێندەوار لە خوێندنگە و فێرگەکان دا هەر ئەو دوو زمانە دەکار دەکەن؟زمانەکانی دیکە لە خوێندنگەکان دا ناخوێندرێن و تا ئێستاش بە کار ناهێندرێن؟

غەففار: نەخێر. ڕەنگە بەشێوەیەکی زۆر بەرتەنگ و هەر تاقە بابەتێک لە هێندێک شوێنان هەبێ ، وەکوو تاقە بابەت لە بەر ئەوەی زمانە ، ئوزبەکی لە ناوچەی ئوزبەک نشین  بە دەرس گوترابێتەوە، لە ناوچە پەشتوو نشینەکان کە پەشەییشمان هەیە ڕەنگە ئەوە بە دەرس گوترابێتەوە بەشێوەیەکی زۆر بەرتەنگ بەڵام  بە ئاسایی پەروەردە هەر بە زمانگەلی پەشتوو و دەری یە.

قازی: هێزە جیهادییەکان بۆچوونیان لە سەر زمان چۆنە بۆ وێنە لە ناو تالیبانەکاندا چ زمانێک زیاتر بەکار دەهێندرێ؟

غەففار: لە ناو گرووپەکان  چ تالیبانەکان و چ بنچینەگرەکان ئەوانە بەداخەوە ئەمڕۆ لە ناو خەڵکی ئەفغانستان وەک ئاڵاهەڵگرانی نەتەوەیی، ئاڵاهەڵگرانی زمان و ئاڵاهەڵگرانی هەرێمی دەناسرێن چونکە ئەوان لە ژێر ناوی نەتەوەیەک یان زمانێک کە سەر بە ئەون بە کەلکی خراپ وەرگرتن لە زمان دەیانەوێ ، دیسان دەیڵێمەوە، کە هەستی خەڵک بورووژێنن و بتوانن لە سەر کورسی دەستەڵات بمێننەوە و بەو شێوەیە حاکمییەتی خۆیان زیاتر بە سەر خەڵک یان بە سەر ئەو نەتەوانە دا هەبێ و کەلکی خراپی لێ وەربگرن. جا بۆیە هەر کامیان نوێنەرایەتی نەتەوە جیاوازەکان دەکەن، نوێنەرایەتی زمانە جیاوازەکان دەکەن و بە شێوەیەک دەیانەوێ بە کەلک وەرگرتنی خراپ لەوە  زوڵم لە نەتەوەکانی دیکە بکەن. لە ئەفغانستان بە داخەوە لەو چل ساڵەی دوایی دا ئەو ئاڵاهەڵگرانی ، نەتەوە و زمان و هەرێم و ئێتنیک نەک هەر خیانەت و جینایەتیان کردووە دەرحەق بە ئێتنیکەکانی دیکە بەڵکوو یەکەمیان خیانەتیان دەرحەقی نەتەوەی خۆیان کردووە. ئەگەر تەماشای نەتەوەی پەشتوون بکەین یان ئەو کەسانەی کە خۆیان بە ئاڵاهەڵگرانی نەتەوەی پەشتوو دەزانن یان ئێتنیکی جۆر بە جۆری کە سەر بە نەتەوەی پەشتوون ئەوانە زیاتر دەیانەوێ و دەڵێن دەبێ دەستەڵات لە دەست پەشتوونەکان دا بێ و هەزارەکان دەبێ سەرکوت بکەین، نەتەوەکانی دی، تاجیکەکان دەبێ سەرکوت بکەین چونکە تەنێ دەیانەوێ لە ژێر ئەو ناوە دا لە سەر دەستەڵات بمێننەوە . ئەگەر تاجیک بن هەمیشە مەسەلەی زمانی و هەرێمی گەورە دەکەنەوە و دەیانەوێ هەستی نەتەوەیی خەڵک ببزوێنن ، هەستی زمانیی ئەوان بورووژێنن و دەڵێن ئەگەر ئێوە پەشتوونەکانتان پێ قەبووڵ بێ تاجیکەکان دە مەترسی دەکەون ، تاجیکەکان دەستەڵاتی خۆیان لە دەست دەدەن و ئێمە ناتوانین دەستەڵاتی خۆمان بپارێزین. بەو شێوەیە ئەمڕۆ  ئەگەر تەماشای ئوزبەکەکان بکەین، ئەوان دەستەڵاتیان بە دەست نەبووە ، لە کەمایەتی دا بوون و پێیان دەڵێن ئەگەر ئێمە بمانەوێ دەستەڵاتمان هەبێ دەبێ زیاترمان هەبێ. بەو شێوەیە ئەو گۆیا ڕێبەرانەی کە خۆیان بە ڕێبەرانی ئەو نەتەوانە لە قەڵەم دەدەن جگە لە خیانەت و جینایەت دەرحەق بە خەڵکی ئەفغانستان هیچی دیکەیان نەکردووە ، جگە لەوەی کە دووبەرەکی و دژایەتی بخەنە ناو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان، ناو خەڵکی ئەفغانستان ، ناو نەتەوەکانی ئەفغانستان . لە ناو ئەو خەڵکەی کە بە زمانی جیاواز قسە دەکەن دووبەرەکی بنێنەوە و بەگشتی هیچ کاریان بەوە نەبووە کە خزمەت بە نەتەوەکان و زمانەکانی ئەفغانستان بکەن. ئەمڕۆ دەبینین عەبدوڵا و قانوونی و فڵان و فڵان خۆیان بە ئاڵاهەڵگرانی ئێتنیکی تاجیک دەزانن و تێدەکۆشن تا ئەو جێگایەی کە دەتوانن لە ژێر پەردەی ئەو مەسەلەیە  ئێتنیکییانە دا دەستەڵاتی خۆیان بپارێزن و لە ڕاستیدا هەڵبژاردنی ڕابردوو نیشانی دا  چلۆن لە هەستی نەتەوەیی خەڵک کەلکی خراپ وەردەگرن. بۆ وێنە دۆستوم، خەڵکی ئوزبەک بەو شێوەیە خۆی بە ئاڵاهەڵگری ئێتنیکی ئوزبەک دەزانێ. و هەر ئاوا ڕەنگە گوڵبەدین خۆی بە ئاڵاهەڵگری ئێتنیکی پەشتوون بزانێ . تالیبانەکان ئەگەر ئەمڕۆ زۆربەیان دەڵێن کە سەر بە ئێتنیکی پەشتوونن ، بەڵام لە ڕیزەکانیان دا خەڵکی سەر بە ئێتنیکەکانی دیکەش هەن  و بەگشتی دەیانەوێ ئێتنیکەکانی دیکە سەرکوت بکەن .

قازی: ئەوان زیاتر سونی ن وا نییە؟



غەففار: بەڵێ، سونین !

قازی: ئەوان لە ناو ' هەزارە' کان دا هیچ نفووزیان نییە؟ چونکە هەزارەکان شیعەنە .

غەففار: بەڵێ هەزارەکان شیعەن، بەڵام دیسان هەن دەستەی تێرۆریستی دیکەی  کە سەر بە شیعە و سونی هەر دووکیانن ، جا بۆیە ئێمە لە ئەفغانستان ناتوانین بڵێین کە سونی تێڕۆریستە و شیعە تێرۆریست نییە، یا شیعە تێرۆریستە و سونی تێرۆریست نییە . بە گشتی مەزهەبیش هەمیشە کراوەتە ئامرازێک لە دەست ئەو کەسانەی دا کە دەیانەوێ حاکمییەتیان هەبێ بە سەر خەڵکی ئەفغانستان دا و هێزی خۆیان بسەپێنن و لە ژێر ناوی ئێتنیک و هەرێم و زمان و تەنانەت مەزەب دا جینایەت و خیانەتەکانی خۆیان دابپۆشن .

قازی: ئێوە هێندێکتان باس کرد سەبارەت بە ئامانج و خواستەکانی ' حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان ' ، دەمەویست ئەگەر دەکرێ زیاتر شی بکەنەوە کە ئەو حیزبە کەنگێ دامەزراوە و لە چ بوارێک دا چالاکی هەیە بەو شێوەیەی کە بتوانێ ئەو ئامانجانەی هەیەتی بە کردەوە وەدی بهێنێ؟

غەففار: حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان لە ساڵی  ٢٠٠٤ بە دەست کۆمەڵێک لە ڕووناکبیرانی کە باوەڕیان بە خەبات هەبوو بە دژی داگیرکاری و بنچینەگری دامەزرا

قازی: کاتێک کە باسی ' داگیرکاری ' دەکەی مەبەستت داگیرکاری پێشوویە یان " داگیرکاری " ئێستا؟

غەففار: داگیرکاری ئێستا. حیزبی هەمبەستەگی لە ساڵی ٢٠٠٤ دامەزرا و ئامانجی ئەوە بوو لە ئەفغانستان پێویستی بە حیزبێکی سەرتاسەریی هەیە  کە نوێنەرایەتی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان بکا، نوێنەرایەتی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان بکا و بە بێ دەمارگرژی ئێتنیکی، هەرێمی و زمانی دەبێ لە هەموو ئەفغانستان گشتی وەکوو مەڵبەندێک کار بکا. چونکە ئەمرۆ زۆربەی ئەو حیزبانەی کە لە ئەفغانستان دا هەن بە شێوەی کۆنکرێت سەر بە نەتەوەیەکن ، سەر بە ئێتنیکێکن، یان سەر بە  زمانێکن. ئەمڕۆ ئەگەر تەماشا بکەن حیزبی وەحدەت خۆی بە ئاڵاهەڵگری ئێتنیکی  ' هەزارە ' دەزانێ. هەر سەر بە هەزارەکانە. ئەگەر چاو لە ' جەمعییەتی ئیسلامی ' بکەن ئەوە سەر بە تاجیکەکانە. ئەگەر تەماشای ' جونبیش ' بکەن ئەوە سەر بە ئوزبەکەکانە و هەر بەو  شێوەیە ' سەیاف ' و فڵان و فیسار سەر بە پەشتوونەکانن. جا بۆیە پێویستی بەوە هەبوو حیزبێک هەبێ کە نوێنەرایەتی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان بکا. چونکە تاقە ڕێگای چارەسەری ئەفغانستان ئەوەیە کە یەکێتی گشت نەتەوەکان و ئێتنیکەکانی ئەفغانستان پێک بێ کە بتوانن خەبات بە دژی داگیرکاری و بنچینەگری درێژە پێ بدەن.

قازی: ئەگەر دەکرێ لە ڕووی ئابووریشەوە شی بکەنەوە، بەرنامە ئابوورییەکان !

غەففار: حیزبی گەمبەستەگی بۆیە دامەزرا ئامانجە دەستبەجێیەکان و کتووپڕی ئێمە لەو سەروبەندی دا وەدی بێنێ، لەو دەمییەوە تا ئەمڕۆ ئێمە دژی داگیرکارین و ئەفغانستان بە ووڵاتێکی داگیرکراو دەزانین و داوای دەرکەوتنی هەموو هێزە داگیرکەرەکان دەکەین لە ئەفغانستان.  لە هەمان کاتدا دەبێ خەباتی ئێمە یان نووکی خەباتی ئێمە ڕووی لە هەموو بنچینەگرەکانی ئەفغانستان بێ کە دیارە نۆکەری ئەو داگیرکەرانەن بۆ ئەوەی ئێمە ڕۆژێک بتوانین ئەفغانستانێکی ئازاد، سەربەخۆمان هەبێ و ئێمە حکوومەتێکی گەلیی مان هەبێ کە دێمۆکڕاسی ڕاستەقینە وەدی بێ ئێمە داوخوازمان ئەوەیە و لە هەمان کاتدا وەکوو حێزبێکی پێشەنگی پێشکەوتوو بە ئەرکی خۆمان و هەموو حیزب ، و دامەزراوە و بزووتنەوە پێشڕەوکانی دەزانین  کە لە تەواوی نەتەوە دەبەندکراوەکانی دنیا پشتیوانی بکەین  و بە ڕێگای هاوپێوەندییەوە بتوانین لەگەڵ بزووتنەوە ئازادیخوازەکان لە سەرتاسەری جیهان لە هاوپێوەندیی دا خەبات بکەین. بە گشتی بە دژی ئەمپریالیزم کە ئەمڕۆ لە چوار لاوە بە تایبەتی ئەو بزووتنەوانەیان گەمارۆ داوە. و ئێمە لە ئەفغانستان ئەگەر بە کورتی باس بکەم  حکوومەتێکمان دەوێ لە پێناو بەرژەوەندیی خەڵک ، لە پێناو بەرژەوەندیی هەموو نەتەوەکانی ئەفغانستان کار بکا و پشتیوانی هەموو ئێتنیکەکانی ئەفغانستان بێ و ئەگەر بێینە سەر ئابووری و ناوی بەرم کە ئێمە لایەنگری چ جۆرە ئابوورییەکین ، سیستمێکی ئابووریمان دەوێ کە بتوانێ ئەفغانستان بە پاڵپشتی سەرچاوەکانی خۆی خۆی بەڕێوە بەرێ و ئەگەریش پێوەندیمان لەگەڵ ووڵاتەکانی دیکە دا هەبێ ،یان هێندێک پەیمان و ڕێکەوتنیشمان هەبێ ئەوە نابێ هەر بەشێوەی نێئۆ لیبێرالیستی بێ کە ئەمڕۆ تەنێ دەیانەوێ لە ژێر ناوی بازاڕی ئازاد ، یان لە ژێر ناوی ئەو ئیدە نێئۆ لیبێرالیستیانەی خۆیان کە دەیانهێنن بۆ ئەو ووڵاتانە کە ئەمڕۆ دنیا بووەتە گوندێک و پێویستە ئەو پێوەندیانە هەبن ، ئەگەر ئێمە بمانەوێ لەگەڵ وولاتان پێوەندی ئابووریمان هەبێ و گرێبەستیشمان لەگەڵیان هەبێ دەبێ بەشێوەیەکی ئەوتۆ بێ کە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانمان دەمەترسی نەکەون. یانی زیاتر ئابوورییەکمان دەوێ کە تێیدا  ' ئێروویی کۆمەڵایەتی ' لەبەر چاو گیرابێ و بۆ هەموو خەڵکی ئەفغانستان بێ.

قازی: یانی ئێوە لەو باوەڕە دان کە بەشێک لە چالاکییەکانتان و بەشێک  لە داوخوازییەکانتان لە دەرەوەی دەوڵەت بەڕێوەبەرن. بۆ وێنە ئێوە هیچ بەرنامەیەکتان هەیە بۆ پاراستنی ژینگە ، سەبارەت بە ئێکۆلۆژی لە دەرەوەی بەرنامەی دەوڵەت یانی هەموو داوخوازەکانتان لە دەوڵەت نەبێ ، یانی ئەو کارانەی کە خۆتان دەتوانن لە خوارەوە ڕا، کۆمەڵانی خەڵک خۆیان دەتوانن ئەنجامیان بدەن؟
غەففار: ئێمە جارێ، ئەگەر بەرنامەکانی ئێمەتان شۆپاندبێ قەت داوخوازمان لە دەوڵەت نەبووە، بە پێچەوانە گوتوومانە تا زەمانێک کە دەوڵەتی ئاوا لە سەر کار بن و حاکم بن خەڵکی ئەفغانستان ناتوانن ژیانێکی بە ئیروو و بەختەوەرانەیان هەبێ. خەڵکی ئەفغانستان ڕۆژ لە ڕۆژ زیاتر دەکەونە بەر توندو تیژی ئەو جۆرە دەوڵەتانە، جا بۆیە پێمان وا نییە ئەو جۆرە دەوڵەتانە داوخوازی خەڵکی ئەفغانستان وەدی بهێنن. بەڵام بەرنامەی ئابووری ئاوامان هەبووە کە خەڵک خۆیان بەشداری تێدا بکەن کە ئابووری ئەفغانستان گەشە بکا، لە ڕووی کشتوکاڵەوە و بتوانین لە ڕووی دیکەوە لە سەرچاوە و کانگاکانی خۆمان کەلک وەربگرین و بتوانین لە سەرچاوە خۆڕسکییەکانی خۆمان کەلک وەربگرین و خەڵک خۆیان تێیدا بەشدار بن، بەرنامەی ئاوامان هەبووە. لە ڕاستیدا ئەگەر بێینە سەر ژینگە پارێزی، بەرنامەیەکی تایبەتیمان لەو بارەیەوە نەبووە ، بەڵام لە هەر شوێنێک کە ئەندامی ئێمەی لێ بووبێ هەمیشە بۆ پاراستن و ڕاگرتنی هاویردۆر و ژینگە ، و پاکو خاوێنی ئەوانە بەشێک بوون لە بەرنامەکانی ڕوون کردنەوە و ووشیار کردنەوە لەلایەن ئێمەوە. بەڵام بەرنامەیەکی کۆنکرێتمان نەبووە کە چ جۆرە پلانێک دابنێین کە بیر لەو بوارانەش بکەینەوە. بەڵام وەک بەشێک لە بەرنامەی ووشیار کردنەوە یان پلانی کە لە پێناو ووشیارکردنەوە بوومانە ئەو جۆرە باسانەشی تێدا بووە.

قازی: ئێوە باسی ئەوەتان کرد ئێوە چالاکی سیاسی خۆتان بە بەرگریکردن لە مافی ژنان ڕا دەست پێکردووە. ئەو مەسەلەیەی پشتیوانی لە مافی ژنان و هەڵکەوتی ژنان لە بەرنامەی حیزبی هەبەستەگی دا بە چ شێوەیەک ڕەنگ دەداتەوە یانی حیزبی هەمبەستەگی بە چ شێوەیەک پشتیوانی دەکا لە مافی ژنان؟ بە تایبەتی لە کۆمەڵێکی وەک ئەفغانستان دا کە بە داخەوە لە ئاستی جیهانی دا باسی لێوە دەکرێ کە لەوێ ژنان ستەمی چەند لایەنەیان لێ دەکرێ.

غەففار: ژنانی ئەفغانستان هەر لە چەندەین دەیە لەمەو بەرەو نا بەڵکوو بە سەدان ساڵە ستەم و زۆردارییان لێ کراوە و تاقە ڕێگا بۆ ڕزگاری ژنان ئەوەیە کە خۆیان ووشیار ببنەوە و خۆیان بتوانن بە شان و باهۆی خۆیان مافی خۆیان وەدەست بهێنن. و ئێمە وەکوو ڕێکخراوەیەکی پێشرەوی پێشکەوتوو  دەمانەوێ ژنان لەهەموو بوارەکانی سیاسی ، کۆمەڵایەتی ، ئابووری ، فەرهەنگی  دا بەشداری چالاکانەیان هەبێ و بەبێ بەشداری ژنان لە گشت بوارەکانی ژیان دا ئێمکانی نییە بتوانین باسی ئەفغانستانێکی بە سبات و سەربەخۆ بکەین. ئەگەر ئێمە بەیانی باسی شۆڕشێکیش دەکەین کە بتوانێ حکوومەتێکی گەلی، حکوومەتێکی سێکولاری کە بیر لە هەموو نەتەوە و ئێتنیک و توێژەکانی ئەفغانستان بکاتەوە کە دیارە مافی ژنیش لە حکوومەتێکی ئەوتۆ دا دەتوانێ وەدی بێ ئەوەیە کە ژنان دەبێ چالاک بن ، ژنان دەبێ بگەنە ووشیاریی سیاسی خۆیان و ئەو بەرنامانەی کە ئێمە لە پێش خۆمان ڕۆناوە بریتین لە دەورەی خوێندەوار کردن تا دەگاتە بەرنامەی ووشیار کردنەوە، چونکە ئێمە لەو باوەڕە داین ژنان دەبێ لە سەرەتاوە بۆخۆیان بەو ئاگایی و ووشیارییە بگەن  و ئەرکی ئێمەیە ئەو جۆرە ئاگاییانەیان بدەینێ، بۆ وێنە ئێمە بەرنامەی پەروەردەی تایبەتیمان بۆ ژنان هەیە، دەورەی خوێندەوار کردنی تایبەتیمان هەیە بۆ ژنان ، بەرنامەی ئابووریمان هەن کە ژنان لەو بەرنامانە دا بە چ شێوەیەک بەشداری بکەن. بەرنامەی کۆمەڵایەتیمان هەن، کە بە لانی کەمەوە ئەو گیروگرفتە کۆمەڵایەتییانەی کە لە کۆمەڵ دا هەن و دێنە پێشەوە ژنان خۆیان بێن و چارەسەرییان بۆ بدۆزنەوە. ئەگەر لە خێزانێک دا توند وتیژییەک روو دەدا، یان ئەگەر خێزانێک ناهێڵێ منداڵەکانی بە تایبەتی کچەکانی بچنە خوێندنگە، یان بە زۆری منداڵێک بدەن بە شوو ئەو جۆرە کارانە بە ڕێگای ئەو دەستانەی دا کە ئێمە چالاکمان کردوون و ووشیارییان پەیدا کردووە دەکرێ ئەو گیروگرفتانەی خەڵک چارەسەر بکەن. تەنانەت ئەگەر ئەوە پێویست بوو بگاتە ئاستی دادگە و ئەوانەش ژنان دەبێ خۆیان بتوانن ئەو کارە بکەن و گیروگرفتەکانی کۆمەڵایەتی بە گشتی، لە هەژاری و نەدارییەوە بگرە تا گیروگرفتی دیکە، ئەوانەش ژنان بتوانن خۆیان بەشدارییان تێدا بکەن و بەشێکی چالاک بن لە کۆمەڵ دا و چالاکێکی کۆمەلەکەیان بن و کار بکەن. بۆ وێنە لە بەرنامەی کولتووری دا ویستوومانە ژنان هەمیشە بەشداریی چالاکانەیان هەبێ چونکە ئەگەر بەشێوەی سەرەکی چاو لە بەرنامە کولتوورییەکان بکەین دیسان ژنان سەرکوت دەکرێن، چ لە موسیقی، چ لە هونەر و چ لە مەسەلەی دیکە دا کە دەگوترێ ئەوە دژی ڕێوڕەسم و دژی کولتووری ئەفغانستان ە بۆ ئەوەی بەو قسانە ژنان لەو بوارانە دوور بکەنەوە. جا بۆیە ئێمە بەرنامەی زۆر و زەوندی کولتووریمان هەبووە بۆ ئەوەی ژنان بتوانن لەو بوارەش دا چالاک بن و ژنان جێی خۆیان لەهەموو بوار و ئاستێکی کۆمەڵ دا بگرن و بەرنامەی جۆر بەجۆر کە پێشتر گوتم  لە پێشدا ووشیار کردنەوە گرینگ بووە  کە بتوانین ئەو ووشیارییە لەواندا پێک بێنین. و زۆر جار لە ئاستی بڕیار دان دا ئەوە بۆ ئێمە گرینگ بووە کە ئێمە هێندێک ئاڵقە ساز کەین  تەنانەت لە ئاستی دێیەکاندا بە ڕێکخستنی جۆر بە جۆرەوە کە هەمان بووە لە ئاستی ویلایەتەکان لە ئاستی ولوسوالییەکان ( شارستانەکان )  کە تێیاندا ژنان بتوانن سەبارەت بە مەسەلەی جۆر بە جۆر  لە کۆمیتەیەکی هاوبەش لەگەڵ پیاوان دا تەنانەت  لەئاستی پرسە گرینگەکانی ئەوێدا لە بڕیاردان دا بەشداری بکەن . بە بێ ئەوەی  هەر بەتایبەتی بە مەسەلەی ژنانەوە خەریک بن .

قازی: ئایا ئێوە دەرفەتی ئەوەتان بووە لە ناوچەی جۆر بە جۆر چالاکیتان هەبێ؟ یان زۆربەی چالاکییەکانتان لە ناوچە ناوەندییەکان و یان لەو ناوچانەی کە خەڵک زیاتر خوێندەوارن بەڕێوە دەبەن؟ مەبەستم ئەوەیە پێگەتان لە ناو توێژی خوێندەوارانە ؟ و لەگەڵ کۆمەڵانی خەڵک  بە چ شێوەیەک پێوەندیی دا دەمەزرێنن ؟ بۆ وێنە ئەمن خوێندوومەتەوە کە جار جار ڕەخنەتان لێ دەگرن باسی حیجابی ئێوە دەکەن کە سەرتان دانەپۆشیوە و لەو قسانە. بۆیە پرسیارم کرد.

غەففار: بەڵێ، حیزبی هەمبەستەگی ئەفغانستان باوەری بەوەیە کە ئەرکی حیزبێکی پێشرەو و حیزبێک بە بیری دێمۆکڕاسیخوازانە و ئازادیخوازنەوە کە بتوانێ  دیسان  درێژە بدا بە خەباتی خۆی، دیسان دەیڵێمەوە، بە دژی داگیرکاری ئیمپریالیزم ، ئەوەیە کە ئێمە لەلایەن کۆمەڵانی هەراوی خەڵکەوە پشتیوانیمان لێ بکرێ ، لەلایەن کۆمەڵانی  میلیۆنییەوە پشتیوانیمان لێ بکرێ. و حیزبێک کە لایەن خەڵکەوە پشتیوانی لێ نەکرێ و لەناو کۆمەڵانی خەڵک دا نەبێ ئەو حیزبە ناتوانێ وەکوو حیزبێکی گەلی وەکوو حیزبێکی کە لە سبەی ڕۆژ دا لە پێناو ئەفغانستانێکی ئازاد و سەربەخۆ دا خەبات بکا و پێگەیەکی لەناو خەڵک دا هەبێ. جا بۆیە ئەرکی حیزب لە ڕۆژی دامەزرانییەوە تا ئێستا ئەوە بووە کە ئێمە چۆن بتوانین کە پێگەمان لە ناو کۆمەڵانی خەڵک دا هەبێ، لە ناو توێژە بێ بەشەکانی ووڵات دا، لەناو توێژە جۆر بە جۆرەکانی کۆمەڵ دا و ئێمە زیاتر لەو جۆرە ویلایەتانە دا کار دەکەین کە دوورکەوتووترین و وەدواکەوتوترین ویلایەتەکانن چونکە ئیمە باوەڕمان وایە دەتوانین لە گوندانەوە شۆڕش گەڵالە بکەین و بناغەی دابڕێژین. و ئەو خەڵکە دەبێ ئەو ئاگایی و ووشیارییەیان تێدا پێک بێ . زۆربەی ئەو گیروگرفتانەی کە ئەمرۆکە خەڵکی ئێمە تووشی بە تووشیانەوە بووە ؛ توند وتیژی و ستەم و فەرق وجیاوازی لەگەڵ دانان دژی ئەو خەڵکانەن کە دانیشتووی ئەو ناوچە دوورکەوتووانەن ، بڵێین ناوچەی دوورە دەست تا شارە گەورەکانی وەک کابول و جەلال ئاباد و هیرات. تەبعەن ئێمە لەو جۆرە شوێنانەش  دەفتەرمان هەیە. ئەمڕۆ لە ٣٤ ویلایەتی ئەفغانستان  ئێمە لە ٢٠ ویلایەتیان دا دەفتەرمان هەیە و لەو ٢٠ ویلایەتەش دا دەفتەرەکانی ئێمە زۆربەیان لە ولوسوالی و گوندەکان دەچنە ناو خەڵک و وەک گوتم چ بەرنامەکانی بەشی ژنانی ئێمە و چ بەرنامەکانی بەشی لاوان و خوێندکارانی ئێمە و هەر وەها لە گشت بەرنامەکانی حیزب دا زیاتر لە ناو خەڵک لە ئاست گوندەکان و ولسوالییەکان دا بووە. کە ئێمە تەبعەن پێمان وایە دەبێ لە ناو ئەو خەڵکە دا کار بکرێ.


قازی
: و ئێستا ئەگەر بکرێ پاشماوەی ئەو بەرنامەیە تەرخان بکەین بۆ دوان لە سەر تێلێڤیزیۆنە مانگیلەکان لە ئەفغانستان کە پێم وایە لەو ساڵانەی دوایی، لەو دە پازدە ساڵەی دواییدا زۆر چالاک بوون و شتێکی کە سەرنجی منی زۆر ڕاکێشابێ ڕەنگە بینەرانی ئێمەش شۆپاندبێتیان بۆیان دەرکەوتبێ ئەوەیە کە لە بەشێک لەو تێلێڤیزیۆنانە دا زۆر بەشێوەی ڕاشکاو سەبارەت بە بابەتە سیاسییەکان قسە دەکرێ ، لە سەر دەستەڵاتی حاکم، لە سەر کەسایەتییەکان قسە دەکرێ ، دیبەت و شەڕەقسەی زۆر گەرم و گوڕ دەکرێ . بەر لەوەی ووڵامی ئەوە بدەنەوە، لایەکی دیکەش کە زۆر سەرنج ڕادەکێشی ئەوەیە کە لە بەرنامەیەکی دیبەیت و گەنگەشە دا زمانی جۆر بەجۆر دەکار دەکرێن. بۆ وێنە ئێوە بە تاجیکی / دەری قسە دەکەن و کەسێکی دیکەش کە لەهەمان بەرنامە دا بەشداری کردووە بە زمانی پەشتوو قسە دەکا، پێم وایە ئەوە هەر لەناو ئەو دوو زمانە دا وایە، دەنا نا؟

غەففار: بەڵێ

قازی: ئەوە چۆنە؟ پێم وایە نموونەی ئاوا لە شوێنەکانی دیکەی دنیا زۆر کەمە.ئایا لەوە ڕا بۆی دەچن کە بینەران لە هەر دوو زمانەکان تێ دەگەن یان ئەوە چۆنە؟

غەففار: لە پێشدا لە سەر بەشی دوایی پرسیارەکەت تێبینییەکم هەیە، دوایە دێمە سەر دەوری مێدیا لە ئەفغانستان. وەک ئەوەی پێشتر گوتم لەبەر ئەوەی زمانی پەشتوو و دەری زمانگەلی نەتەوەیین، زۆربەی مەردمی ئەفغانستان کە خەڵکی هەر ویلایەتێک بن ناسیاوییان لەگەڵ ئەو دوو زمانە هەیە ، ئەگەر لە خوێندنگە خوێندبێتیان، ئەگەر زانکۆیان تەواو کرد بێ هەموویان هەر دوو زمانەکە دەزانن و لێیان تێ دەگەن و بەو دوو زمانە زیاتر قسە دەکرێ تەنانەت ئەو خەڵکەش کە زمانیان یەکێک لە زمانەکانی دی بێ  فێری زمانی پەشتوو بوون یان فێری زمانی دەری بوون لە چاپەمەنی ، لەکاری ڕۆژانە ، لە کاری دەوڵەتی دا ئەو دوو زمانە زیاتر قسەیان پێ دەکرێ.
 
قازی: باشە بینەرێک لە بەرچاو بگرن کە تەنێ یەکێک لەو زمانانە تێ دەگا. ئەو چۆن دەتوانێ لەو گەنگەشەیە چێژ بستێنێ و کەلکی لێ وەربگرێ؟

غەففار: تەواو وایە وەک دەیڵێی. ئەگەر لە ئاستی تێلێڤیزیۆنە گەورەکان باسی لێوە بکەین یان تێلێڤیزیۆنە نەتەوەییەکان  زیاتر بەو دوو زمانە قسە دەکرێ بەڵام هێندێک بەرنامە هەن ، هەڵبەت ئەگەر باسی بەرنامە سیاسییەکان بکەم . بەڵام تێلێڤیزیۆنی ناوچەیشمان هەن  کە بە زمانی تورکەمەنی ، بە زمانی ئوزبەکی بەرنامە بڵاو دەکەنەوە. دیارە بە زمانی پەشەیی تێلێڤیزیۆنێکی تایبەتی نییە ، بەڵام ئەو تێلێڤیزیۆنە گەورانە کە زۆربەیان لە شارە گەورەکانن بەرنامەی کۆنکرێتیان بەو زمانانە هەیە. بەڵام ڕاستە بە گشتی پەشتوو و دەری یە. و زۆربەی تێلێڤیزیۆنەکان بەرنامە سەرەکییەکانیان بە زمانگەلی دەری و پەشتوو یە.

قازی: مەبەستی من هاوکات بوونی زمانەکان بوو لە بەرنامە یەک دا

غەففار:  بەڵی هاو کات، بەڵام بە گشتی گوتم بەرنامەی کۆنکرێتیان بە زمانەکانی دیکەش هەیە، بەڵام تێلێڤیزیۆنەکانی  ناوچەیی هێندێک لە بەرنامەی تەنانەت گەنگەشە و دیبەتیشیان هەیە بە زمانی ناوچەیی خۆیان بەڵام لە ئاستی گەورە دا چونکە ئەو باوەڕە هەیە و ئەوەش ڕاستە کە هەموو خەڵک ڕەنگە لە فارسی و پەشتوو تێ نەگەن . ئەگەر مرۆڤ بچێتە نوورستان لەوێ بە نوورستانی قسە دەکەن، زمانێکی تەواو جیاوازە کە ڕەنگە ئاخێوەرانی هەموویان لە پەشتوو و دەری تێ نەگەن بەڵام لە بەر ئەوەی هاوسنوری ناوچە پەشتوو نشینەکانن یان لە هەرێمی ڕۆژهەڵات ' نوورستان ' زیاتر ، لە هەرێمی ڕۆژهەڵات زیاتر بە زمانی پەشتوو قسە دەکرێ و زۆربەی خەڵکی 'نوورستان'  دەتوانن بە زمانی پەشتوو قسە بکەن. ئەگەر ناوچەی تاجیکی لەبەر چاو بگرین تەبعەن بە دەری قسە دەکەن. لە ناوچەکانی دیکەی پەشتوون و تاجیک و ئوزبەک و هەزارە تێکەڵن، بۆ نموونە ئەگەر ئێوە بچنە قەندار[قەندەهار] لەوێ هەم هەزارەمان هەیە هەم پەشتوون ، تاجیکیش هەن ، نەتەوەی دیکەش هەن. لە هیلمەند هەم پەشتوون مان هەن ، هەم ، دیارە هەزارە لەهجەیە، بەڵام دیسان زمانی دیکەش هەن  کە تێی دەگەن. ئەوەی کە ئێمە ئێستا بێین و بڵێین بەهەموو زمانەکان قسە بکەن کە هەموو خەڵک لێی تێبگەن، ئەوە ڕەنگە مومکین نەبێ. ئەگەر لە من بپرسی . لە بەر ئەوەی ئەو دوو زمانەی دەری و پەشتوو باو بوون بە سەریان دا زاڵم و دەیانزانم بەڵام یەکجار زۆریشم پێ خۆشە زمانەکانی دیکەش فێر بم و بەو زمانانەی کە لەوێ خەڵک قسەیان پێ دەکەن قسەیان لەگەڵ بکەم.

قازی: وەکوو پرێنسیپێک کە ئێوە سێ کەس چوار کەس کە لە بەرنامەیەک دا بەشدارن  دەکرێ هەر دوو زمانەکە بەکار بهێنن.

غەففار: بەڵێ چ گرفتێک نییە

قازی: یانی مۆدێڕاتۆری بەرنامەکە داوا لەئێوە ناکا بەزمانێکی تایبەتی قسەبکەن، دەتوانن هەر دوویان هاوکات  دەکار کەن.

غەففار: نەخێر ناڵێ بە چ زمانێک قسە بکەن یا مەکەن. زۆربەی بەرنامەکان ئاوایە کە دەکرێ بە هەر دوو ئەو زمانانە واتە پەشتوو و دەری کە زماگەلی ڕەسمین قسە بکردرێ ، بەڵام هێندێک لە تێلێڤیزیۆنەکان بەرنامەی تایبەتی زمانی پەشتوویان هەیە کە بەرنامەی سیاسییە کە زیاتر بە پەشتوو قسە دەکەن. بەڵام هەر دوو زمان باون.

قازی: زۆر باشە ، ئەمن ئێوەم لە زۆر لەو بەرنامە تێلێڤیزیۆنییانە دا دیتووە ، دەمەویست پرسیارتان لێ بکەم کە ئەو تێلێڤیزیۆنە مانگیلەیانە کە تێلێڤیزیۆنی دەوڵەتی نین و لە حکوومەتی کە لە سەر کارە و لە دەوڵەت ڕەخنە دەگرن ئەوانە سەر بە کامەیەک لە گرووپە کۆمەڵایەتییەکانن؟ یانی سەرمایەی بەشی تایبەتی ئەوانەی دامەزراندووە، وا بزانم لەو ساڵانەی دواییدا سەریان هەڵهێناوە.

غەففار:  ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسیارەکەی پێشووتان و درێژەی پێ بدەین سەبارەت بە دەوری مێدیا لە ئەفغانستان. زۆر جار وایە ئەگەر مرۆڤ سیاسی بێ یان سەر بە جەرەیانە سیاسییەکان بێ زیاتر باسی ڕەهەندی سیاسی ئەوان دەکا کە ئەوە زۆر تەبیعی یە و لە ئەفغانستانیش دەبێ هەر بەو شێوەیە باسی میدیا بکرێ کە یەکێک  لە سیاسەتەکانی کۆلۆنیالیزم ئەمڕۆکە لە ڕاستیدا دەوری مێدیایە یان ئەوەی کە مێدیاکان چلۆن بکرێن بە ئامرازێک، بە وەسیلەیەک لە دەستی خۆ دا  بۆ هەڵفریواندنی بیروڕای گشتی سەبارەت بە مەسەلەی سەرەکی و مەسەلەی ڕۆژ بۆ ئەوەی بەو شێوەیە بتوانن سیاسەتەکانی خۆیان  جێ بە جێ بکەن. ئەمڕۆ لە ئەفغانستان لە دوای ساڵی ٢٠٠١ ڕاستە کە چاپەمەنی وەکوو کارگ هەڵقوڵیون و گەشەیان سەندووە ، چ چاپەمەنی دەنگ، چ چاپەمەنی ڕەنگ و چ چاپەمەنی نووسراو. هەموو ڕۆژێ دەبینین  کە دەستگایەکی تێلێڤیزیۆنی، دەستگایەکی ڕادیۆیی و  بڵاۆک و ڕۆژنامەیەکی نوێ دادەمەزرێندرێ. و زۆربەیان ئەگەر تەماشایان بکەی دەبینی یان سەر بەو حیزبانەن کە دەستیان لە خیانەت و جینایەت دا شەڵاڵی خوێنە و ئەمڕۆ بە ڕێگای ئەو مێدیایانەوە دەیانەوێ جینایەکانی خۆیان پاک کەنەوە بە هێندێک بەرنامە، و تەنانەت بەرنامەیان هەیە هاوتەریبی بیروڕای گشتی و ئەوانە سەر بەو جۆرە جەرەیانانەن کە بتوانن مێدیا بکەنە وەسیلەیەک بۆ ئەوەی دیسان پڕۆپاگاندا بکەن بۆ خۆیان لە ناو خەڵک دا.  یان  میدیای ئاوان کە زۆربەی بەرنامەکانیان لە لایەن ئەمریکاوە ، تورکییە یان ئێرانەوە پشتیان دەگیرێ، بۆ وێنە تێلێڤیزیۆنی ئەوتۆ هەن کە بە تایبەتی ئێران یارمەتییان دەدا. ئینگلیستان و ووڵاتەکانی دیکە. ئەو تێلێڤیزیۆنانەی بەشی تایبەتی کە باستان کردن لە ڕواڵەت دا زۆربەیان ئی تاجرە نەتەوەییەکانن . باشە بەڵام ئەو تاجرە نەتەوەییانە کێن؟ ئەوان دیسان ئەو کەسانەن  کە هەر سەر بەو حیزبە جینایەتکارانە بوون. زۆربەیان. ئەو کەسانەش کە سەر بەو جەرەیانانە نەبوون زیاتر کەسانی وا بوون کە دیسان داردەستی ووڵاتانی ئەمپریالیستی بوون کە بتوانن سیاسەتی ئەوان بە ڕێگای ئەو مێدیایانە بڵاو بکەنەوە.

قازی: باشە، چەندین جار کە بەرنامەکانی ئێوەم تەماشا کردووە ، بۆ وێنە لە بیرمە لە بەرنامەیەک وەزیرێکی ژنت بە توندی خستە بەر پرسیار و چالنجت کرد. بە گشتی لەو بەرنامانە دا لەحنی زۆر توند دەکار دەکرێ، هەر نەک لە لایەن ئێوەوە، ئەوە لە ستودیۆکان دا هەر بە دمبەدمەی لەفزی و قسە تێکگیران کۆتایی دێ. لەو هەلومەرجە دژوارە دا ئەوە چۆن تەحەمول دەکرێ کە خەڵک لە گەڵ یەکتری ئاوا توند بدوێن؟

غەففار:  ڕاستە ئەمڕۆ ئەفغانستان ووڵاتێکی داگیرکراوە و  گشت بنچینەگرە هارەکان لە سەر حوکمن و ئەوان بە هیچجۆر ناتوانن ئازادیی بەیان بەمانای ڕاستەقینەی خۆی قەبووڵ بکەن و ئەمڕۆ لە ئەفغانستان ئەگەر تەماشای مێدیاکان بکەین دەبینین کە دەربڕینی ڕاستییان تێدا نییە، بەڵام ئەمڕۆ ناچارن چونکە لە ژێر ناوی دێمۆکڕاسی هاتوونە ناو ئەفغانستان . یەکێک لە دروشمەکانیان هێنانی دێمۆکڕاسی و ئازادیی بەیان و دابین کردنی مافی ژن  لە ئەفغانستان بوو، جا بۆیە ئەوانە مەجبوورن  هێندێک جار ئەگەر بیانەوێ و نەیانەوێ ئاوا نیشان بدەن کە هەر کەس دەتوانێ بێ و بیروڕای خۆی دەرببڕێ ، بەڵام ؛ هەمیشە کۆت و لەمپەر و شەرتومەرج لە گۆڕێ دا بووە، دێمە سەر قسەکەی ئێوە بەڵام دەمەوێ نموونەیەکی دیکە باس بکەم. لە زۆربەی ئەو بەرنامانەی حیزبی هەمبەستەگی دا کە ئێمە لە [ تێلێڤیزیۆن ] دا هەمان بووبێ ، لە سەرەتاوە تەنانەت ناوهێنانی حیزبی هەمبەستەگی ش قەدەغە بوو   و ئێستا کە دەیانەوێ، لەبەر ئەوەی ئێمە بە زۆر خۆمان بە سەر دا سەپاندوون ناتوانن دەنگوباسی هەمبەستەگی، ئەگەر ئێمە ئاکسیۆنێکمان هەبێ  بڵاو نەکەنەوە. جا بۆیە بە ڕواڵەت دەبێ وا نیشان بدەن کە دێمۆکڕاسی هەیە و ئێمەش لەو هەلومەرجە کەلک وەردەگرین و چالاکی دەکەین و زۆر جار دەبینین کە نامان بینن، نایانەوێ  جەرەیان و بزووتنەوە پێشکەوتنخوازەکان دەنگی خۆیان هەڵبڕن . ئەوە هەیە. ئەوەی کە لە دەوری مێز لە ستودیۆ دا ، ئەگەر وەزیرە یان جێنشینی وەزیر یان کەسانی دیکەن  هەمیشە ئەوەیان پێ گوتراوە لە بەرانبەر کامێرا، لە بەرانبەر خەڵک دا، لەبەر ئەوەی ئێمە باسی ئازادیی بەیان دەکەین ، باسی دێمۆکڕاسی دەکەین ، باسی مافی ژن دەکەین ، دەبێ ئێوە تەحەمولتان هەبێ. بەڵام  زۆر جار دەبینی کە تەحەمولیشیان نییە. لەبەرنامەیەک دا لەگەڵ ئەندامێکی ئێمە شەڕ دەکەن ، شەڕی فیزیکی. لەگەڵ خانمی بلقیسی ڕەوشەن ' حیزبی ئیسلامی ' تابی قسەکانی ناهێنێ و دەست دەداتە بوتڵی ئاو و پێی دا دەدا و تێکهەڵچوونی فیزیکی دێتە گۆڕێ. لەوێش تەحەمولیان نییە، ئەگەر تێکهەڵچوونی فیزیکیش نەکەن بە قسەی زۆر قێزەوەن و ناخۆش  دەیانەوێ  سووکایەتی بکەن، چکۆڵەت کەنەوە  و باسەکە هەتەلە بکەن و بەرەو لایەکی دیکەی دا بەرن.یان  ئەوەی کە بڵێن چارشێوت لە سەر نییە و بەرەو ئەو قسەیەی بەرن.  بەڵام دوای بەرنامە زۆر جار تێکهەڵچوونی فیزیکیش کراوە ، جوێنیشیان پێ داوین ، ڕاوەدووش نراوین ، هەڕەشەشیان لێ کردووین کە بەو شێوەیە بیانەوێ بمان ترسێنن و خۆفێک لە دڵی ئەو کەسانە دا پێک بهێنن کە ئیدی لە خۆیان ڕانەبینن دەنگی خۆیان بگەیێننە خەڵک.

قازی: زۆر باشە ، زۆر سپاستان دەکەم بۆ بەشداریتان لە بەرنامەی  'ڕاوێژ ' دا خانمی سیلەی غەففار، داوای سەرکەوتنتان بۆ دەکەم، زۆر سپاس.

غەففار: ئەمنیش  زۆرم پێ خۆش بوو  ئەمڕۆ لە ستودیۆی ئێوە دا لەگەڵ کۆمەڵێک لە هاونیشتمانانی کوردی خۆم دا بووم و هەر دەمەی کە سڵاو لەیەکێک دەکەم هەستێکی تازە لە دڵم دا جۆش دەخوا!

قازی: بینەرانی خۆشەویست ، هیوادارم ئەو بەرنامەیەتان پێ خۆش بووبێ . تا کوو ' ڕاوێژ ' ێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش!